Túrki halyqtarynyń álipbıi otarlaýshy elderdiń joıqyn kúshimen san túrli ózgeriske ushyrap, taǵdyr tálkegin bastan keshirdi.  Latyn álipbıine kóshý máselesi   qazaq tarıhynda ekinshi ret kóterilip, qyzý pikirtalas týdyryp otyr. Arab jazýy elimizge ıslam dinimen birge enip, on ǵasyrdan astam ýaqyt boıy, 1930 jylǵa deıin qoldanys tapty. Reseı patshalyǵy qazaq jerin otarlap alǵan soń, qazaq eliniń rýhanı murasyna qol suǵa bastady. Qazaq elin orystandyrý maqsatynda, túrki halyqtaryn rýhanı biriktirip otyrǵan arab jazýynyń ornyna orys jazýynyń árip tańbasyn endirý máselesi alǵa qoıyldy. Mısıoner ǵalymdar qazaq tiliniń dybystyq júıesin naqpa-naq belgileýde arab álipbıiniń olqy tustaryn kóldeneń tartyp, kırıllısaǵa kóshirýge tyrysty.    

Latyn álipbıi, álemde keńinen qoldanylady. B.z.b. 7 ǵasyrdada Rımde grek jáne etrýs álipbıiniń tarmaǵy retinde paıda bolyp, b.z. 1 ǵasyrynda qalyptasty. Jazý ońnan solǵa nemese soldan ońǵa qaraı (brýstrofedon boıynsha) jazylyp, baǵyty árdaıym almasyp otyrǵan. B.z.b. 4 ǵasyrdan bastap jazý tek soldan ońǵa qaraı jazyldy, alǵash  20  árip  boldy. Álipbıge b.z.b. 230-jyldary G, Y jáne Z áripteri engen, sońǵy ekeýi grek tilinen kirgen sózder úshin alynǵan, al J, U, W áripteriniń qoldanylýy qaıta órkendeý dáýirine jatady. Orta ǵasyrda Latyn álipbıi  Eýropaǵa tarady, Afrıka, Amerıka jáne Azıa halyqtary paıdalandy. Latyn sózderin oqýǵa negizdelgen árip tańbalary qalyptasty. Qazirgi latyn álipbıinde 25 árip bar. Daýysty dybystar sozylyńqy jáne qysqa aıtylady, osyǵan baılanysty sózderdiń maǵynasy ózgeredi: līber — táýelsiz, liber — kitap. Latyn álipbıinde alty monoftoń (bir daýysty) — a, e, i, o, ı, ý, sondaı-aq tórt dıftoń (eki daýysty) — aı, eı, ae, oe bar. Daýysty dybystardyń sanyna, ornalasý tártibine baılanysty sózge ekpin túsedi, býyndar da osy negizde jabyq (daýyssyzǵa bitse) jáne ashyq (daýystyǵa nemese dıftońqa aıaqtalsa) bolyp bólinedi.     

XİX ǵasyrdyń ekinshi jartysynan bastap qazaq oqyǵandary qazaqtyń ulttyq jazba ádebı tilin qalyptastyrý úshin, onyń dybystyq júıesin durys bere alatyn jańa alfavıt qabyldaýdy ne qoldanylyp júrgen arab grafıkasyn biraz jetildirýdi kún tártibine qoıa bastady. Sol tustaǵy merzimdi baspasóz betterinen qazaqtyń oryssha oqyǵandarynyń arasynda arab jazýynyń kemshil tustaryn synaı otyryp, qazaq jazýyna orys grafıkasyn engizý jaıynda maqala jazýshylardy da kezdestiremiz. Mine, osy pikir aǵymyn óz maqsattaryna sheberlikpen paıdalanyp qalǵysy kelgen orys mısıonerleri arab jazýynyń túrki tilderiniń dybystyq júıesin dál bere almaıtyndyǵyn aıtyp, onyń ornyna orys grafıkasyn ýaǵyzdaı bastady. Olar arab jazýyn tastap, orys jazýyna kóshýdi nasıhattaýdy oryssha oqyǵan qazaq jastary arqyly júrgizýdi kózdedi. Bul jaıynda óz kezinde N.I. Ilmınskıı bylaı dep jazdy: “Orys mektepterinde tárbıe alǵan qazaq jastary arasynda sóz joq musylman dinine salqyn qaraıtyn, óz ana tilderin janyn sala súıetinder bar. Solarǵa orys alfavıtin qazaq tiliniń ózindik ereksheligin saqtaýdyń negizgi amaly dep uǵyndyra alsaq, olar qyrǵyz tiline orys alfavıtin engizýde kóp nársege kómektese alar edi”.

1912 jyly Ahmet Baıtursynov «Qazaq» gazetinde jarıalaǵan «Bastaýysh mektep» atty maqalasynda álipbı máselesi tóńireginde           «Qazaqty orysqa aýdaramyz degen pikir bárin búldirip otyrǵan. Tutynyp otyrǵan arab qarpin tastatyp, orys qarpin aldyramyz deıdi. Sol úshin balalar ana tilimen oqymaı, orys tilimen oqysyn, ana tilimen oqysa da orys qarpimen oqysyn deıdi. Ókimetke keregi memlekettegi jurttyń bári bir tilde, bir dinde, bir jazýda bolýy, al halyqqa keregi- óz dini,tili, jazýynyń saqtalýy» dep, mısıonerlik jolmen engizgeli otyrǵan orys jazýlarynan   bas tartý qajettigin ashyq jazdy.

1920  jyldary arab qarpin tastap latynǵa kóshý qajet degen másele kún tártibine qoıyldy. Qazaq zıalylarynyń birsypyrasy osy pikirdi qoldady. Qyzý pikirtalastar, aıtystar, dóńgelek ústelder basyndaǵy oılar baspasóz betterinde jarıalandy. Belgili qoǵam qaıratkeri, jýrnalıs Ábdirahman Baıdildın “Bizdiń jobamyz”  atty maqalasyńda Máskeýde qyzmette jáne oqýda júrgen qazaq jastarynyń latynshyldar uıymyn ashqanyn aıtady. Kún tártibinde bul máseleniń nege qatty qoıylyp otyrǵanyn aıta kelip, “Eldi saýattandyrý kerek. Bul ıgi isti tezdetýge arab árpi jaramsyz, tez hat tanytyp, tez jazdyrýǵa qolaısyz. Onyń baspa isine de kedergileri kóp. Sany 24-28, al basýǵa, jazýǵa kelgeńde 100-den asady. Shym-shytyryq núkteler kóp, jazý ońnan solǵa qaraı, al sıfrlar soldan ońǵa qaraı oqylady, pán belgilerine jararlyq tańbalar joq” degen ýáj aıtady. Á. Baıdildın osy eski áripterdi jamap-jasqap kádege asyraıyq degenderdi alǵa qaraı damýda jaýyr at pen shıqyldaǵan synyq arbany tastaǵysy kelmegender, arabshyldar “eskishilder”, al, latyn árpin ózi júırik, ózi berik otarbaǵa teńep, muny jaqtaýshylar “jańashyldar” dep baǵa beredi.

Máskeýde, Táshkentte latynshyldar uıymdary quryldy. 1924 jyly maýsym aıynda Orynborda  álipbı  aýystyrý máselesin talqylaý maqsatynda Qazaq-qyrǵaz bilimpazdarynyń tuńǵysh sıezi uıymdastyryldy.  Atalǵan jıynda  qoǵam qaıratkeri Názir Tórequlov:«Biz qazaqqa latyn árpin kúshpen aldyrǵaly otyrǵanymyz joq. Latyn árpi úırený, jazýǵa tym paıdaly, jeńil. Túrik (arab) árpiniń bireýi tórt túrli, latyndiki bir ǵana túrli» dep, latyn álipbıi Qyrǵyz, Ózbek, Túrik  syndy shyǵys elderinde qoldaý taýyp otyrǵandyǵyn da aıtty.

 Alash arystarynyń  álipbı máselesi jaıly pikirtalasyn sol tustaǵy «Eńbekshi qazaq», «Aq jol», «Jańa mektep» syndy basylymdarda keńinen jarıalady. «Eńbekshi qazaq» gazetiniń jaýapty hatshysy Erǵalı Aldońǵarov «Ónerdiń basy - álipbı» taqyrypty maqalasynda «zaman talaby, órkenıetke jetý joly – latyn tańbalaryna kóshý bolyp otyr. Partıa jolynan taımaı, birte – birte osy áripke kóshkenimiz  jón. Keritartpalyqqa  salynbalyq» dep jazdy. Alash arystarynyń kópshiligi arab tańbalaryn tastap, latynǵa kóshýge qarsy boldy. Qoshke Kemeńgerov: «mundaı ózgeris jasaýǵa qazaqtyń qaltasy taıyz, kúshi kelmeıdi»degen pikirde bolsa, Eldes Omarov «qazaqqa jańa áriptiń kregi joq, bizdiń mańdaıymyzǵa bitken ult árpimiz bar. Ógeı árip qazaqqa janaspaıdy» degen ustanymda boldy.

1926 jyly naýryz aıynda Baký qalasynda taǵy da  Túrik bilimpazdarynyń jıyny ótti. Qazaqstannan atalǵan sıezge ahmet baıtursynuly, Bilál Súleıuly, Eldes Omaruly,Ázız Baıseıituly bardy. Sıezge Bartold, oldenbýrg, Krymskıı, Mensel syndy ǵalymdar da qatysty.  

Latyn grafıkasyna kóshýge baılanysty aıtys-tartys 7-8 jylǵa sozyldy. Ábdirahman Baıdildın “Latyn árpin alamyz deý burynǵy mısıonerlerdiń joly” degen arabshyldardyń pikirine qarsy daý aıtady. Bul sózdi 1923 jyly Ahmet Baıtursynuly aıtsa, 1927 jyldyń qysynda Qyzylorda ótken aıtysta İlıas Ahmetuly dálel retinde tilge tıek etkenin eske salady. İlıas Ahmetuly “Latyn árpin alý máselesi Oktábr tóńkerisinen keıin týyp otyrǵan joq. Oktábr tóńkerisinen buryn patsha otarshyldyq saıasatty kúsheıtken zamanda týǵandyǵy anyqtalady. Orys patshasy tatardy jeńip, Azıany ózine qaratyp, Azıadaǵy elderdi úırete bastaǵan zamannan beri qaraı latyn árpiniń bir taraýyna orys árpin aldyrýǵa kúsh saldy. Orystyń mısıonerleri azǵyryp, dinin, nilin buzý úshin, orys qylý úshin, olarǵa ylaıyqtap derbes árip shyǵardy. Latyn árpi túsin boıap kelgen burynǵy Kúnshyǵys elderine shyǵarǵan orys árpiniń dál ózi” – degen eken. Qalamger Ábdirahman Baıdildın: “… bul sózdiń durysy da bar, burysy da bar. Durysy orys patshasynyń usaq ulttarǵa, shyǵys elderine otarshyldyq saıasat júrgizip, dilin joıýǵa kiriskeni bar deıdi de, ári qaraı úńilmeıdi, tereńdemeıdi. İlıas bunyń bárin nege aıtyp otyr, bolmasa kózdegen maqsaty bar ma? Bizdińshe, sýǵa ketken tal qarmaıdynyń keri. Latynshyldar – mısıonerler, latyn árpin alý – otarshyldyq degenge qázirgi zamanda kim senedi” – deı kelip avtor:  “bul  pikir dúmshelik, osyndaı da dálel bola ma?” – dep tandanady. Alaıda, “tarıh – sabaq” demekshi, sol tustaǵy latynshyldar Ilás Ahmetuly syndy qalamgerlerdiń aqıqat pikirlerine qulaq aspaı, otarlaýshy bıliktiń aıtqanyna kónip, aıtaǵyna júrip,  latyn tańbalaryn nasıhattap daýryǵýy, baspasóz arqyly búkil jurtty adastyrǵany shyndyq. Búginde "órkenıetshil" latynshyldarymyzdy urandatpaı, naýqanshyldyqqa salynbaı, sabyrǵa  kelýdi úndeıtin jarıalanymdar da, avtorlar da barshylyq. Joǵarydaǵy İ. Ahmetulynyń pikirine astarlas “Bizdiń kásibı tiltanýshy mamandarymyz, ǵalymdarymyz, jalpy zıaly qaýymnyń ókilderi XİX ǵasyrdan beri dúrkin-dúrkin pikirtalas, aıtys týǵyzyp kelgen latyn men kırıl, kishi grek alfavıtiniń Fınıkıı alfavıtinen shyqqandyǵyn biletin mezgil jetti. Túpki jaratylysy kindiktes, ózine tán shamaly ereksheligi ǵana bar latyn men kırıll úlgisindegi qazaq jazýynyń qoldanystaǵy múmkindigi tepe-teń. Demek bul eki alfavıttiń bir-birinen eleýli grafıkalyq artyqshylyǵy joq”  degen belgili ǵalym  Amanqos Mektep pikiri búgingi merzimdi basylymdarda jıi kórinip júrgenin aıtqymyz keledi.

Alash arystarynan latyn álipbıine qatysty Smaǵul Sádýaqasov: “Jurt túsinbeıdi. Moldalar qarsy bolady. Latyn árpin alýdyń saıası jaǵynan qorqynyshy bar. Alǵandardyń da jumysy júrmeı jatyr”degen   pikiri arqyly  máselege saqtyqpen, sergek qaraý qajettigin eskertse, Qoshke Kemeńgerov: “Lenın aqsaqal on jyldyń ishinde saýatsyzdar saýatty bolsyn degen edi. Mundaı jańalyqtarǵa jeligip ketsek, mádenıet isterimizge bóget bolady” degen kózqarasyn aıtystarda bildirdi. Mirjaqyp Dýlatov ta “latyn áripteri meıli ózgersin, meıli ózgermesin, bizdiń qazaqsha hat tanıtyndarymyzǵa shetinen jat”  degen  kózqarasta boldy.

Júsipbek Aımaýytov “Jazý máselesi týraly sońǵy sóz” degen maqalasynda  “Júzden tórt-aq hat tanıtyn qazaqtyń kózin ashamyz dep júrgende, bir jola jańa qaripke túsip ketsek, sol tórteýin soqyr qylyp alý qaýpi bar” degen ustanymda boldy. Mirjaqyp Dýlatovtyń “Qazaq jurty ónerli, mádenıetti bolǵanyna biz qarsy emespiz. Biraq, ózgeristiń de ózgerisi bar. Kúnderdiń kúninde latyn árpin qoldanatyn da bolarmyz. Latyn túgil, jurt bitkenniń bári shapshań jazýǵa (stenogramga) túsýine de senemiz. Biraq bizdiń aıtatynymyz – latyndy shabylyp, shyǵyndanyp ala qoıarlyqtaı paıdasy kórinip turǵan joq, qaıta zıany bar deımiz”, – degen pikirin merzimdi basylymdarda bildirdi.

Ábdirahman Baıdildın buǵan “… arabshyldardyń  mektep, kooperatıv, kitap kerek  degenderi durys. Yrasynda, bizge sonyń bári kerek qazirgi qalpynan góri, sapasynyń jóndelgeni jón. Buǵan biz de qosylamyz", – deı kelip, – “Aqań da, Seıit Battal da shyn kóńilderimen aıtpaıtyn syqyldy, nemese latyn árpin kereksiz qylyp kórsetý ǵana” dep boljam jasaıdy. Bunyń sebebin avtor “… kerekterdiń qaı-qaısysyn bolsyn áripsiz júzege asyrýǵa bola ma? Kitap shyǵarý, bilim berý jumysyn alǵa bastyrý úshin, kóńildegideı kórkeıtý úshin, jaramdy, jaqsy árip kerek” dep túsindiredi.

HH ǵasyr basyndaǵy «arabshyldar» men «latynshyldar» pikirtalasy 7-8 jylǵa sozyldy. 1927 jyly 19-qarashada Halyq Komısarlar keńesiniń sheshimimen Jańa qazaq álipbıiniń ortalyq komıteti quryldy. Atalǵan sheshim negizinde komıtettiń tóraǵasy - Nurmaqov Nyǵmet bolsa, múshelikke Toqtabaev Kárim, Jandosov Oraz, Baıdildın Ábdirahman, Ermekov Álimhan, Toǵjanov Ǵabbas, Shonanov Teljan syndy qaıratkerler taǵaıyndaldy .     

1929 jyly 24-qańtarda Qazaqstan Ortalyq Keńes Komıteti İV-cessıasynda “Latyn árpi negizinde qurylǵan jańa qazaq álipbıi Qazaqstanda memleket álipbıi dep sanalsyn” degen qaýly qabyldady. Osy qaýlydan keıin 1931 jyldyń 1-qazanynan ári qaraı barlyq mekemeler, kooperatıvter, túrli kásiporyndar men uıymdar isterin jańa álipbıge kóshirýge tıis dep tabyldy. Jańa álipbıge kóshýge ázirlik júrgizildi. 1930 jyldyń qańtarynan bastap gazet, jýrnal, kitaptar tek jańa álipbımen basylýy tıis boldy. Qazaqstan oqý komısarıatyna 1931-32 jylǵy oqý jyldary barlyq mektepter tek jańa álipbımen oqytylatyn bolsyn dep nusqaý berdi. Sesıa Halyq komısarlar keńesine, oqý komısarıatyna, ortalyq sharýashylyq keńesine, baspa oryndaryna tapsyrma berdi.

Qazaqstandaǵy az ulttardyń (ózbek, dúngen, tatar t.b.) jańa álipbıge kóshýine tıisti qolqabys kórsetý Ortalyq jańa álipbı komıteti men Oqý komısarıatyna tapsyryldy. Osy eki mekemege Qaraqalpaq avtonomıaly oblysynyń jańa álipbıge kóshýine nazar salyp, oqý quraldaryn bastyrý sharasyn jiti qadaǵalaýdy eskertti. Jańa álipbıdi júzege asyrý barysynda jańa álipbı ortalyq komıtetine memlekettik basqarý oryńdaryndaı tolyq quqyq berildi. Úlken jaýapkershilik júkteldi. Jańa álipbıdi alý jóninde úgit-nasıhatty kúsheıtý, álipbıshilerdiń erikti qoǵamdaryn, uıymdaryn, úıirmelerin kóbeıtý, olardyń isterin jandandyrý sharalaryn júzege asyrý júkteldi.  Osylaı latyn tańbalary qazaq elinde 10 jyldan astam ýaqyt qoldanysta bolyp, 1940 jyldarǵa qaraı eshqandaı talqyǵa salynbastan, úkimet qaýlysymen kırıllısaǵa aýystyryldy.  Bir ǵasyrǵa jýyq kýaqytty artqa tastap, latyn tańbalary táýelsiz memleketimizdiń esigin taǵy qaqty.  1991 jyly Túrkıa memleketi syrtqy ister mınıstrliginiń bastamasymen Ankara qalasynda Egemendik alyp, Táýelsiz el bolǵan TMD elderinen Ázerbaıjan, Ózbekstan, Túrikmenstan, Qyrǵyzstan jáne Qazaqstannan arnaıy shaqyrylǵan bir top ǵalymdardyń (Á. Qaıdar, E. Qajybek, S. Batyrshauly) jınalysy ótkizilip, onda latyn jazýyna ótý máselesi jáne osyǵan oraı túrki halyqtarynyń tildik erekshelikterine sáıkes, latyn tańbalaryna kóshý máselesi qarastyryldy. Qazaqstannan barǵan ǵalymdar  qazaq tili úshin latynnyń otyz tórt tańbasy jaramdy dep taýypty. Osydan keıin 1994 jyly Antalıa qalasynda dúnıejúzilik túrkitaný quryltaıyn ótti. Qazaqstan delegasıasyn bastap barǵan akademık Ábdýálı Qaıdar latyn máselesi jaıly „ Egemen Qazaqstan” gazetindegi maqalasynda bylaı deıdi: „Túrki halyqtarynyń jer júzilik quryltaıynda latyn jazýyna kóshý arnaıy sóz bolyp  „latynǵa ótemiz” dep Túrkıanyń kóne ádeti boıynsha „is birligi, til birligi, din birligi” degen devızben, temir tóstiń ústine qoıylǵan, qyzdyrylǵan at taǵasyn ár delegasıa atynan bir-bir adam balǵamen úsh ret soǵyp „bergen sertke berik bolý” saltyn  oryndap tarasqan edik. Mine,  osy bergen sertke berik bolýdyń joly dep, men Almatyǵa kelgennen soń  Elbasyna ashyq hat jazyp, osy ıdeıany qoldap, ony gazetke jarıaladym” . Ǵalymnyń elbasyna jazǵan ashyq hatynan keıin Egemendigin alǵan qazaq elinde álipbı máselesi taǵy kóterildi.

2006 jyldyń 24 qazanynda ótken Qazaqstan halyqtary Assambleıasynyń Hİİ sesıasynda Elbasy Nursultan Nazarbaev: «Qazaq álipbıin latynǵa kóshirý jónindegi máselege qaıta oralý kerek. Bir kezderi biz ony keıinge qaldyrǵan edik. Áıtse de latyn qarpi komýnıkasıalyq keńistikte basymdyqqa ıe jáne kóptegen elder, sonyń ishinde postkeńestik elderdiń latyn qarpine kóshýi kezdeısoqtyq emes. Mamandar jarty jyldyń ishinde máseleni zerttep, naqty usynystarmen shyǵýy tıis. Álbette, biz bul jerde asyǵystyqqa boı aldyrmaı, onyń artyqshylyqtary men kemshilikterin zerdelep alýymyz kerek», – degen bolatyn. Latyn álipbıine kóshirilgen kórshiles memleketterdiń tájirıbesin nazardan tys qaldyrmaýdy da osy jıynda tapsyrǵan edi.

         Búgingi kúni de qazaq  merzimdi jáne elektrondy basylymdary latyn álipbıine kóshý máselesin kópshilik talqysyna salýda. Qazirgi kezde latynǵa kóshýdi qoldaıtyndar jáne qoldamaıtyndar bolyp qyzý pikirtalas júrip jatyr. 
    Elbasynyń "Qazaqstan-2050" strategıasy - qalyptasqan memlekettiń jańa saıası baǵyty" atty joldaýynda latyn álipbıine kóshý 2025 jyly júzege asatyndyǵy aıtyldy.  Qazaqtyń bir top belgili qoǵam qaıratkerleri Elbasy N.Nazarbaevqa, Premer-Mınıstr S.Ahmetovke, Parlament depýtattary men qazaq halqyna ashyq hat joldady.  Aqyn Muhtar Shahanov bastaǵan ult zıalylary ashyq hatta: «Latyn álipbıine kóshken jas búldirshinderimiz kırıllısada basylǵan baba tarıhymyzdan, rýhanı parasatymyzdan qol úzip qalatyny aıdan anyq. Latynshaǵa aýysqan Ózbekstan men Ázirbaıjan respýblıkalarynyń qanshama ǵylym, ádebıet, óner qaıratkerleri bizge osy másele tóńireginde óz ókinishterin bildirgeni jadymyzda. Máselen, Ózbekstanda, kırıllısa dáýirinde jarty mıllıon danamen, nemese 300, 200, 100 myńmen shyǵyp turǵan gazetter 5 myń, 3 myń,  tipti myń danaǵa deıin quldyraǵan. Bul ǵasyr kompúter ǵasyry bolǵanymen, kúni búginge deıin jaryq kórgen kitaptardyń 20, tipti 10 paıyzyn latyn álipbıine aýdarýǵa mıllıardtaǵan qarjy qajet. Basqa sharalardy jıyp qoıǵannyń ózinde, úkimet sońǵy jyldary mektep oqýlyqtaryn jetkilikti túrde basýǵa qarjy tappaı jatqanda, qaryn múddesi ǵana alǵa shyǵyp, onsyz da qaýqarsyzdanǵan rýhanı parasatymyzdy múlde tuqyrtyp alatynymyz eshkimge qupıa syr emes» degen oılaryn ortaǵa saldy. Alaıda, zıaly qaýymnyń basym kópshiligi latyn álipbıinie kóshýi  jón sanap, qoldap otyr.  Máselen, mádenıettanýshy ǵalym  Murat ÁÝEZOV: «Óz basym qazaq qoǵamynyń latyn gra­­fı­kasyna kóshý kerektigin jaqtaýshy­lar­dyń bi­­rimin. Osy máselege qatysty oı-pikir­le­rimdi bu­rynnan beri aıtyp ta, jazyp ta kelemin. Jal­py, bul ıdeıadan biz basy­myz­dy alyp qash­paýymyz kerek. Kezindegi Keńes úki­meti tu­syn­da bizben baýyrlas keıbir ha­lyq­tar la­tynǵa kóshkende, ara­myz­daǵy rýhanı baı­­la­nystar úzilip, bir-bi­rimizdiń ja­zýy­myzdy tú­sine almaıtyn deń­geıge túsip kettik. Biz buǵan deıin otar­shyldyq saıasattyń qur­ba­ny bolyp keldik. Al latyn grafıkasyn qa­byldaý ar­qy­ly biz rýhanı, saıası der­bes­ti­gimizdi de ny­ǵaıta tú­ser edik. Olaı bolsa, la­tyn grafıkasy jal­py túrki halyq­ta­rynyń ortaq túsinisetin ja­zýy bolary sózsiz. Qa­zirgi ýaqytta latyn ár­pin qoldaný, eń bi­rin­shiden, zaman talaby bo­lyp otyr. Son­dyqtan da zamanaýı teh­no­lo­­gıa­larǵa táýeldi eke­nimizdi moıyndap, kez kelgen jańa dú­nıelermen sanasýymyz kerek» dese,  fılologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor Tursynbek KÁKİSHULY: «Latynǵa kóshý kerek. Biz qatarymyzdan keshigýdemiz. Ázirbaıjandar birden kóship, tehnıka tiline úırenip qaldy. Al qasymyzdaǵy Ózbekstan osydan on jyl buryn mek­tep­terin latynshaǵa kóshir­gen. Balalardyń oqýyn latynshaǵa kóshirý arqyly olardyń ata-analarynyń da saýatyn ashyp aldy. Olarǵa endi onsha qıyndyq kelmeıdi. Al qyrǵyz baýyrlarymyz orys tilin memlekettik til dep jarıalap, kórip jatqan kúnderi mynaý. Al bizdiń Qazaqstan orys tilin resmı tilge aınaldyryp aldy da, ana tilin daý-damaıdyń obek­­tisine aınaldyryp ji­berdi. Qazaq qazaqpen qazaq­sha sóılese almaı álektený­demiz, tipti túsiný jaǵynda da qıyndyq kóp. Osyndaı shyn­­dyqa kóńil aýdarǵan Pre­zıdent Nursultan Ábish­uly Qazaqstan halyqtary Assam­bleıasynyń Hİİ sesıa­synda qazaq tilinde is júrg­izýdi memlekettik qyzmetker­lerge myqtap eskertip, latyn álippesine kóshý mindetin alǵa qoıǵan bolatyn. Aǵaıyndar, búkil adamzat­tyń 60-70 paıyzdaıy latyn álippesin qoldanady. Dúnıejúzindegi tehnıkalyq qural-aspaptar latyn áripine negiz­delgen. Órkendeý zańy ja­salǵandy saqtap, baýyryńa basyp jata ber demeıdi. Sha­mań barda basqalardyń paı­da­ly da utymdy is-áreketin qoldanýǵa talaptan deıdi. Slavándarmen ókpe-baýyry­myz jabysa týmaǵan bolar. Biz latynǵa kóshsek, olar on­sha qınala da qoımas. Son­dyqtan latynshaǵa kóshken jón. Endi tartynshaqtaı bersek, kósh sońynda qalyp qoıý ońaıdyń ońaıy. Elý eldiń qataryna kiremiz desek, latyn árpiniń paıdasy tımese, zıany tımeıdi»deıdi.

Árıne, pikirtalas bolǵan soń, san túrli pikirler aıtylady.  Bir ǵalymdarymyz 2025 jyldy kútpeı, ári ketse 2015 jyly  latynǵa ótýimiz kerek dese,  biri  2017 jyly bolatyn  EKSPO kórmesine deıin latynǵa kóship úlgerý kerektigin aıtady. Qazirdiń ózinde latyn álipbıine qatysty 100-ge tarta jobanyń úlgisi bar eken.    Qazir «Latyn álip­bıine ótemiz be, ótpeımiz be?» degen másele emes, «Qalaı ótemiz?» degen saýalǵa jaýap izdestire bastaǵandaımyz. Ǵalymdarymyz latynǵa satylaı kóshgý kerek, aldymen  qoldanystaǵy jazýymyzǵa reforma jasap alýymyz kerektigin tilge tıek etedi. Búgingi jazýdyń emle-erejesi – orys-qazaq álipbıine keledi. Qazaqtyń sóziniń árbir úndes áýezin saqtaıtyn jáne morfem quramyn, býyn turqyn, tasymal erejesin buzbaıtyn álipbı jasaý qajettigine basa nazar aýdartady.  

Al, «latynǵa kóshsek el ekige bólinedi» degen zıalylarymyzdyń  pikiri,  latyn tańbalaryna tek qazaqtar men qazaq tildiler ǵana kóshedi degenge saıady.Alaıda  qoǵam qaıratkerleri men ǵalymdar dóńgelek ústelde Bul máseleniń basyn ashyp aıtty. Máselen, Á.Bákiruly: « Memleket onsyz da tildik, dindik turǵydan bólinedi. Bul bóliný emes. Siz aǵylshyndy kırıllısamen jazbaısyz ǵoı. Sol sıaqty emes pe? Orys tili qazaqtar úshin shet tili bolyp qalady» dese, Á.Júnisbek: «Qazaqstandaǵy orys tiliniń oqýlyǵy kırıllısamen jazylady. Kırıllısany ózgertýge bizdiń quqymyz joq. Ony tek Reseı ózgertedi. Al orys mektepterindegi balalar óziniń týǵan tilin oryssha, qazaq tilin latynmen oqıdy. Oǵan daý joq» syndy pikirin ashyq aıtsa, ǵalym Ǵ.Ánes: « Kırıllısa azǵantaı ýaqyt júredi. Árqaısymyzdyń ishimizde bir orys bar. Biz solardyń qamyn oılaımyz. Biz nege óz memlekettik tilimizdi damytpaımyz? Bul – memlekettiń máselesi. Muny saıasattandyrmaý kerek. Óıtkeni, latyn álipbıi – ómir talaby. Eń aldymen, arnaıy komısıa quryp, latyn qarpindegi qazaq álipbıin kompúterge beıimdeý kerek» dep máseleni túıindegendeı boldy.

Eń bastysy qandaı álipbıge kóshsek te qazaq  tiliniń dybystyq júıesine negizdelip, jańa álipbı qazaq jazba tiliniń júıelenýine, onyń mádenıetiniń damýyna úles qosaryna senimimiz mol.
 Jańa jazý tańbalaryn qabyldaý úshin ǵylymı zertteýler júrgizý qajet jáne qazaq til bilimi fonetıka, fonologıa, gramotologıa salalary boıynsha júıelenip, lıngvıs mamandardyń pikiri negizge alynǵany abzal.

Márıa Maılyqutova