Aqseleý aǵa Seıdimbek týraly jazý kópten tolǵandyryp júrgen oı edi. Kóziniń tirisinde óz basym aǵany, bir jaǵynan, áriptes-folklorshy ǵalym retinde, ekinshi jaǵynan qazaqı dástúrdegi soıymyz bir bolǵandyqtan arqa turtatyn edim. Soıyn bilýimiz onyń famılıanyń ornyna «Taraqty Aqseleý» dep jazǵan keıin paıda bolǵan tanym bolsa, fólklorshy ǵalym retindegi tanystyǵymyz 1993 jyldyń aqpan aıynan bastaldy. Ol kezde Ahań M.Áýezov atyndaǵy ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń «Fólklor jáne qoljazba» bóliminde ǵylymı qyzmetker bolatyn.

Ótken ǵasyrdyń 90-jyldary Qazaqstan táýelsizdik alyp, eldiń eńsesi kóterilgen, jumysqa bel sheshe, erekshe qarqynmen, qyzýmen kirisken kezeń edi. Qostanaı ólkesinde tyńnan ashylǵan Qazaq fılologıasy fakúlteti dekanynyń oqý jumysy jónindegi orynbasary retinde Almatydaǵy belgili oqý oryndarynyń tájirıbelerin ıgerý maqsatynda sol kezdegi astanaǵa-Almatyǵa issaparmen bardym. Úsh-tórt kúnge sozylǵan issapar aıaqtalyp, sharýa yńǵaılana bastaǵannan keıin, Qyzylordadan Qostanaıǵa Bilim mınıstrliginiń joldamamen attanarda fakúltet dekany bolǵan ustazymyz Baǵdat Káribozovtyń: «QazMÝ-dan (respýblıkaǵa belgili ǵalymnyń famılıasyn atap) ǵylymı jetekshilikke ǵalym taýyp beremin, Almatyǵa barsań, maǵan telefon soq, men seni QazMÝ-men baılanystyramyn»,- degen ýáde-sózin «kóńilge medeý etip», ǵylymı jetekshi belgilep, taqyryp bekitip alýdy jón sanadym. Biraq, ókinishke qaraı, Qyzylordadaǵy B.Káribozov aǵamyzǵa habarlasa almaı (issaparlap ketken eken), pushaıman kúıde Qostanaıǵa keri qaıtatyn boldym. Sol kezde Almatyda qostanaılyq áriptesim ári joldasym Qanybek Bıjan degen azamat Ǵylym Akademıasynda ǵylymı tájirıbeden ótip júrgen bolatyn. Ol - QazMÝ-dyń túlegi. Qasynda Til bilimi ınstıtýtynda aspırant bolyp júrgen M. Sabyrov degen joldasy bar. Ekeýi ózderi oqyǵan oqý ornynyń jataqhanasyna ornalasqan. Solarǵa jaǵdaıymdy aıtyp edim, olar Akademıa ǵalymdaryna jolyǵyp, taqyryp alýdy keńes etti. Qysqasy, kelesi kúni Q.Bıjan tájirıbeden ótip jatqan M.O.Áýezov atyndaǵy ádebıet jáne óner ıstıtýtynyń fólklor jáne qoljazba bólimine jol tarttyq.

Bólim basshysy - Q.Bıjannyń ǵylymı jetekshisi Shákir Ybyraev. Qanekeń meni tanystyryp, maqsatymdy aıtqannan keıin ol bólimde otyrǵan ózge kisilermen keńesip, aqyldasa bastady. Bir kezde tórde otyrǵan bólim basshysynyń sol jaǵynda otyrǵan aqsary kelgen, boıshań kisi sóz aldy. Sóz saptaýy bólek, sóılemderi kisini uıytatyn oramdy, oıly eken. Qanekeń maǵan sybyrlap: «Bul kisi Aqseleý Seıdimbekov degen taraqty aǵań bolady», - dedi.

• Sháke, bul jigit at terletip sonaý alystaǵy Qostanaıdan kelgen eken, - dedi ol, - ol ólke qazaqtyń birtýar azamattary shyqqan qadirli jeri ǵoı, sondyqtan sol jaqta mynaý Qanybek bir kózimiz ben qulaǵymyz bolsa, myna jigit ekinshi kózimiz ben qulaǵymyz bolyp otyrsyn. Taqyryp bereıik, bul jigitti de ózińizge alyp, eki jigitke qos par at jekkendeı etip jetekshilik etseńiz, durys bolar edi, - dedi.

Shákir aǵamyz oǵan:

• Aqa, sózińiz oryndy, biraq maǵan ol jumys aýyr tıer. Doktorlyq dısertasıamnyń jumysy qaýryt bolyp jatyr. Bul jigitti Sekeńe usynaıyq, ol kisi ǵylymǵa yntasy bar jigit bolsa, usynar taqyryptarym bar edi dep aıtyp edi. Men oǵan telefon soǵaıyn, ne der eken?,- dep jaýap qatty.

Sóıtip, ol dereý telefon shalyp, bir kisimen sóılese bastady. Baıqaımyn, Shákir aǵamyzdyń bappen sóılegen sózi men bıazy úninde syı-qurmet taby erekshe sezilip tur. Meniń joldasym sybyrlap: «Sekeń dep jatqany - VAK-tyń tóraǵasy Seıit Asqaruly Qasqabasov»,- dedi.

VAK degenniń ne nárse ekenin túsinbesem de, ǵylym salasy úshin mańyzdy mekeme ekenin ishteı uǵyndym. Bir kezde Shákir aǵamyz:

- Sekeńniń sharýasy óte qaýryt, shetelge shyqqaly otyr. Jetekshilikke kelisimin berip, Abylaı han týraly ańyzdardy taqyryp etip berýdi usyndy. Bul jigit ózi de erteń eline júrgeli otyr eken, sondyqtan  tús aýa bólimniń jınalysyn ashyp, Sekeń usynǵan taqyrypty bólimde bekiteıik. Sodan keıin ınstıtýttyń Ǵylymı Keńesine usynarmyz. Óziń kelesi jyly aspırantýra, ol bolmasa ǵylymı stajırovka alyp bizge kel, - dedi.

Aqsary kelgen kisi:

-Bárekeldi, táýelsizdikke deıin zertteý múmkin bolmaǵan tyń taqyryptardyń biri eken. Onyń ústine ataqty Abylaı han týraly. Sen, baýyrym, tarıhta bolmaǵan jaǵdaıdy basyńnan keshirip otyrsyń. VAK-tyń tóraǵasynan telefonmen taqyryp alý degen buryn-sońdy bolmaǵan. Seıit Asqaruly - talaby qatty ataqty ǵalym. Ol kisiniń mektebinen ótý, taǵylym alý degen úlken abyroı. Osyny umytpa! - dedi.

Osylaısha, Ahań maǵan qazaqtyń kórnekti ǵalymy Seıit Asqaruly Qasqabasovtan taqyryp alyp, jetekshi etip bekitilýine óz septigin tıgizdi. «Sabaqty ıne sátimen» degendeı, , sol kúni tús aýa bólimniń jınalysynda taqyryp bekitilip, kóńilimiz jaılanyp, erteńine Qostanaıǵa keri tartyp ketken jaıym bar edi.

Bir jyldan soń, 1994 jyly kúz aıy qyrkúıekte arnaıy ǵylymı joldama alyp, Ǵylym Akademıasynyń Ádebıet jáne óner ınstıtýtyna keldim. Sol kezde Ahańmen jıi kezdesip, tildesý, suhbattasý, keńirek tanysý múmkindigi týdy. Jetekshim Seıit aǵa Ál-Farabı atyndaǵy QazMÝ-diń Nıkolsk bazarynyń janynda ornalasqan biliktilikti kóterý ınstıtýtynyń jataqhanasynan bólme alyp bergen bolatyn. Qasymda Qaraqalpaqstannan doktorlyq dısertasıa jazý úshin kelgen bir kisi bar. Bir kúni ol maǵan: «Keshkilik bólmege erterek kel. Aqseleý Seıdimbek pen Shákir Ybyraevty shaı ishýge shaqyryp otyrmyn, birge bol», - dedi.

Ahań sol otyrysta «Sóılese - sózdiń shesheni, tolǵansa - tereń oıdyń kósemi» ekenin tanytyp, kósile sóıledi, keleli áńgimeler aıtty. Qasyndaǵy serigi Shákeń ony álsin-álsin «Ahań buǵan ne dedi eken?» dep  kótermelep, qolpashtap otyrdy. Qalyń áńgimeniń barysynda Ahań ne sebepten famılıa ornyna óziniń shyqqan soıyn-Taraqtyny jazyp júrgenin aıtty. «Men muny rýymdy kórseteıin, maqtanaıyn dep, bolmasa taıpalyq sananyń jalaýyn jelbiretip júrgen joqpyn. Orystyń dástúrinen ornyqqan «ov»-tan qutylýdyń bir ádisi retinde qoldanyp júrmin. Jurttyń sanasyn ózgertý úshin paıdalanyp júrgen jaıym bar. Synǵa da ilindim. Bir kúni qyzyq oqıǵa boldy. Men onomastıka jónindegi respýblıkalyq keńestiń múshesi edim. Sol keńestiń kezekti bir otyrysynda qazaqtyń tegin jazý máselesi kóterilip, sonyń ishinde zıalylardyń rýdy famılıa etip alý kórinisi qatty synaldy. Meniń de atym ataldy. Sol arada men óz oıymdy aıttym. Daý-talas týdy. Sonda keńestiń tóraǵasy akademık Manash Qozybaev turyp bylaı dedi: «Rýdy famılıa etip alý, el-jurt arasyna iritki salyp, táýelsizdik alyp jatqan jas memleketimizdiń birligin buzýy múmkin. Sondyqtan mundaı dástúrge áýes bolmaıyq. Al etnograf, fólklorshy Aqseleýge bul jarasady. Oǵan ruqsat bereıik. Osymen áńgime tamam bolsyn»,- dedi. Osylaısha tegimdi respýblıkalyq onomastıkalyq keńestiń otyrysynda, Manash aǵanyń arqasynda «aýyzsha bekitip» alǵamyn,- dep kúldi.

Atalmysh otyrysta ol kisi maǵan óziniń «Kúı shejire» atty zertteý kitabyn avtorlyq qoltańba jazyp, syıǵa tartty.

Qoltańba jazylǵan aıqara bettiń bir jaǵynda Ahańnyń ózi salǵan avtoportreti beınelengen. Qoltańbada: «Qadirli baýyrym Almasqa aǵalyq aq kóńilimmen usynamyn. S.Aqseleý. 15.11.94», - dep jazylǵan edi. Ahańnyń ystyq yqylasy tańbalanǵan «Kúı shejire» kitaby talantty qalamgerdiń bizder stýdenttik jyldary qumarta oqyǵan «Kúńgir-kúńgir kúmbezder», «Sonar» atty týyndylarynyń qatarynan qurmetpen oryn tapty, qazir de jeke kitaphana qorymyzda saqtalyp tur.

2000 jyldar basynda Ahań Seıit Asqarulynyń jetekshiligimen «Kúı shejire» kitabyn keńeıte, ǵylymı apparattarmen tolyqtyra kele doktorlyq dısertasıa qorǵady. Onyń dısertasıa qorǵaǵan oqıǵasyn Seıit aǵa rıazy keıippen bylaısha eske alyp otyratyn: «Astanadan Almatyǵa ınstıtýtqa dırektor bolyp qaıta oralǵan kezim edi. Aqseleý kelip aqyldasty: «Men, ózińiz bilesiz, qazaqtyń kúı ónerine qatysty birneshe zertteý kitabyn shyǵardym. Solardyń negizinde doktorlyq dárejeni ınstıtýttyń usynysymen qorǵamaı-aq alsam qaıtedi?», -dedi. Men oǵan bylaı dedim: «Zertteý kitaptaryń ǵylymı ortaǵa tanys. Jurtshylyq seni jaqsy biledi. Endi sen sol zertteýlerińdi ǵylymı júıege salyp, taldap, saraptap, dısertasıa jaz, jurt aldynda qorǵa», - dedim. Ol: «Endeshe, Siz ǵylymı jetekshi bolyńyz», -dep qolqa saldy. Sóıtip, kezinde M.Áýezov erekshe yqylaspen atap ótken qazaqtyń kúı ańyzdary taqyrybyn oǵan bekitip berdim. Aqseleý doktorlyǵyn qorǵaǵan ǵylymı keńes otyrysyna ataqty ǵalymdarmen qatar Asanáli Áshimov bastaǵan bir top óner qaıratkerleri qatysty. Talqylaý qyzý júrdi. Ǵylymı keńes jumysy belgili ǵalymdar men qazaq óneriniń maıtalmandary bas qosqan alqaly jıynǵa aınalyp ketti. Keńesti zorǵa japtyq».

Doktorlyq dısertasıa qorǵaǵannan keıin, Ahań Almatydan Astanaǵa aýysyp, L.N.Gýmılev atyndaǵy Eýrazıa ulttyq ýnıversıtetine oqytýshylyq qyzmetke ornalasty. Bir kúni, umytpasam 2004 jyl bolsa kerek, Astanaǵa jol túsip, Ahańa sálem berýge bardym. Ekeýmiz Eýrazıa ýnıversıtetiniń bas ǵımaratynda  jolyqtyq. Qal-jaǵdaıymdy bilgennen keıin, ǵylym jaǵyna oıysyp, doktorlyq dısertasıanyń barysy týraly surady. Men Qazaq handyǵyna baılanysty taqyrypty jetekshimmen kelisip, bekitkenimdi, biraq áli bel sheship kirspegenimdi aıttym. Sonda ol kisi maǵan bylaı dedi: «Sen búıirdegi Qostanaıda báıgege túsip júrsiń. Senimen básekelesetin kisi qatary sırek. Sodan sen báıgeniń máresine oq boıy ozyp kelesiń de: «Oıpyrmaı, ózim keremet ekenmin ǵoı»,- dep, mıyǵyńnan kúlip, ózińe razy bolasyń. Jeke dara júrip kandıdattyq ataqtyń býyna maldanyp qalypsyń. Ýaqyt tez ótip ketedi. Doktorlyq qorǵaý jolyna tús. Ol úshin ǵylymı orta kerek. Astanaǵa ǵalymdar jınalyp jatyr. Osynda aýyssań, Almatyǵa da, Sekeńe de (S.Qasqabasovqa) jaqyndaısyń. Munda jumysqa ornalasýǵa men kómekteseıin. Mynaý Zań ýnıversıtetiniń rektory Maqsut Nárikbaevpen jaqsy tamyrlyǵym bar edi. Oǵan bir ótinish aıtaıyn, seni jumysqa al dep. Sózimdi jerge tastamas. Az-maz saǵat alyp, doktorlyǵyńdy óndire jazyp shyǵýyń kerek»,- dedi.

Men oılanaıyn dep «taım-aýt» alyp, elge  tartym. Qostanaıda 9 jyl jataqhanada turyp júregimiz shaılyǵyp qalǵandyqtan ba, úı-kúı joq Astanaǵa aýysýǵa bata almadym. Qostanaıda qalyp, shyqpaı qoıdym. Biraq Ahańnyń aqylynan keıin «qamshyny basyp», 2009 jyly Seıit Qasqabasovtyń jetekshiligimen doktorlyq dısertasıa qorǵap shyqtym. Dısertasıaǵa pikir beretin jetekshi uıym bolyp Eýrazıa ýnıversıtetiniń qazaq ádebıeti kafedrasy bekitildi. Ereje boıynsha, talqylaýǵa fólklorıstıka salsynan úsh ǵylym doktory bolýy tıis. Ahań jýrnalısıka kafedrasynyń profesory edi. Sondyqtan Qazaq ádebıeti men Jýrnalısıka kafedralary birigip otyrys ótkizip, meniń doktorlyq dısertasıalyq jumysymdy talqylady. Oń sheshimin shyǵardy.

Jańa astanada Ahań alqaly jıyndardyń, keleli keńesterdiń bel ortasynda júrdi. Táýelsiz eldiń Esil boıyndaǵy jańa astanasy Ahańnyń qazaq álemin zerttep júrgen izdenisiniń keńistigine, rýhyna jaqyn bolatyn. Sondyqtan ol Astanada týǵan halqyna asa úlken shabytpen qyzmet jasady. Elbasy jańa rezıdensıaǵa-Aq Ordaǵa kirgende qazaqtyń han kótergende jasaıtyn kóne tól rásimin yrymdaý kórinisine qatysyp, Ordaǵa alǵashqylardyń biri bolyp kirdi. Aq Orda tórinde Prezıdentke bata bergen (M.Joldasbekov, Á.Kekilbaı) úsh tulǵanyń qatarynda boldy. Qazaq álemin tanytýǵa qyzmet etken baıandy ǵumyry Elordada tuıyqtaldy...

Ahańnyń ónegeli  ómiriniń sońǵy jyldary ótken Astanalyq kezeńin men sonaý XVI ǵasyrda Qasym handyǵyndaǵy Oraz-Muhammed hannyń janynda qyzmet atqarǵan Qadyrǵalı Jalaıyrıdiń ǵumyrnamalyq beınesimen shendestiremin. Qazaq dalasynan Reseı patshalyǵyna tutqyn bolyp túsken Oraz-Muhammed ar aldyndaǵy adaldyǵy men erlik isteri arqasynda Máskeý irgesindegi Qasym handyǵynyń taǵyna otyrǵandyǵy tarıhtan belgili. Osy oqıǵanyń qurmetine hannyń keńesshisi Qadyrǵalı bek Jalaıyrı ataqty «Jamı-at taýarıh» (ǵylymǵa tanylǵan ataý) atty shejirelik eńbegin tartý etedi. Shejirede túrkilerdiń kóne tarıhymen qatar, Shyńǵys hannan Qazaq handaryna deıin ulasqan bıleýshilerge qatysty oqıǵalar baıandalady. Avtordyń ózi Qasym handyǵynyń jańa bıleýshisi Oraz-Muhammed hannyń janynan oryn alady. Shejireshi eńbektiń sońǵy sózderiniń sóresine «shejireni jazǵan taraq tańbaly Qadyrǵalı bek Jalaıyrı» degen málimetti «shegeleıdi». Sol shejire 400 jyl ótken soń taraq tańbaly Aqseleý Seıdimbektiń Alty Alashtyń shejiresi jan-jaqty jınaqtalǵan «Qazaqtyń aýyzsha tarıhy» atty týyndysymen Astana tórinde qaıta jańǵyryp, laıyqty jalǵasyn tapty...

Bul joldardy oı kózimen oqyǵan oqyrmannyń kóńilinde: «bul ne tylsym, bolmasa ne qudiret, álde taǵdyr ma?» degen saýal týyndaýy múmkin. Biz de osy joldardy jazyp otyrǵanda «sharasyz pende kúıin jamylyp», sol saýaldyń «shatyryn panalap» qalam súıkep otyrǵan jaıymyz bar. Sanamyz shıyrlaı almaıtyn qudiret syrlaryn tek materıaldyq bolmysqa súıengen túısikpen uǵynyp, shala-pula túıindeıtin tolyq emes túsinigimiz bar. Ol túsinik mynǵan saıady: bul ómirdiń máni – jalǵastyq. Jalǵas bar jerde ómirdiń máni, árqashan, mańyzdy, maǵynaly ári sándi. Ahań tula boıymen kóne qazaq mádenıetiniń jańa myńjyldyqtaǵy jalǵasy, jańǵyryǵy, ózgeshe sáni bolyp qaldy. Jalpy, mádenıet bolmysy myqty tulǵalarmen jańarady. Ahań syndy týma talanttardyń ómiri men shyǵarmashylyǵy – sonyń dáleli.

Almasbek Ábsadyq, fılologıa ǵylymdarynyń doktory, A.Baıtursynuly atyndaǵy QMÝ profesory