Aqpan tóńkerisinen keıin Qazaq jerinde bólshevıkterdiń basty qarsylasy bolǵan Alash partıasynyń ókilderi memleket qurýda Reseıge avtonomıa bola otyryp, Sh.Monteske negizin salǵan tepe-teńdi tejemeli júıege negizdelgen zań shyǵarýshy, atqarýshy, sot júıesi qamtylǵan joǵary saıası uıym qurýdy kózdedi dep jazady kazislam.kz. Al, din máselesinde preferensıalyq zaıyrlylyq úlgisin jaqtady. Olaı dep aıtýymyzdyń sebebi, Alash zıalylary 1905 jylǵy Patshaǵa jazǵan «Qarqaraly petısıasynda» ıslam qundylyqtarynyń zańmen qorǵalýyn talap etti. Alash zıalylary «Qarqaraly petısıasynda» ózderin musylman qazaq (qyrǵyz) dep ataý (1 bap), muragerlik isin tolyǵymen molda men sharıǵatqa baǵyndyrý (12 bap), din adamdaryn qamtamasyz etýdi Qazan musylmandarymen teńestirý (21 bap), qajylyqqa barýǵa shek qoımaý (22 bap), qajylyqqa barýshylardyń qaýipsizdigin qamtamasyz etý (23 bap), mısıonerlerge tyıym salý (24 bap), kámeletke tolmaǵan jastardyń basqa dinge ótýine tyıym salý (25 bap), meshit pen medrese úshin «Vakýf»-qa ruqsat berý (28 bap), musylman dinbasylary pravoslav qyzmetkerleri sıaqty qurmetti bolý (31 bap), mektepterde musylmandyq pánderdi mindetti túrde oqytý (32 bap), mektepterde hrıstıan dini týraly sabaq oqytpaý (33 bap), sharıǵatqa saı zekter, pitir jáne basqada mindetti alymdar kedeı oqýshylarǵa berý (46 bap) sekildi máselelerdi kótergen bolatyn.
Alash qozǵalysynyń kóshbasshysy Á.Bókeıhanovtyń ótinish qylýymen iri reformator B.Syrtanov 1911 jyly «Qazaq eli ýstavyn» ıaǵnı, tuńǵysh qazaq konstıtýsıasynyń jobasyn jazyp shyqty. Osy konstıtýsıanyń «Qazaq eli respýblıkasynyń jeke bolýy týrasynda» dep atalatyn İ taraýynyń 2 babynda: «Qazaq eliniń jeke týy bar. Týy jasyl, qyzyl hám sary kóldeneń jolaqtardan jasalady. Basyndaǵy buryshta aı hám juldyzdyń sýreti bar. Jasyl tús – eldiń ıslamǵa berilgendiginiń belgisi, qyzyl – el qorǵaýda tógilgen qan, sary – qazaqtyń keń dalasy, erkindiktiń belgisi» dep jazyldy. Sondaı-aq, «Adam balasynyń quqy týrasynda» dep atalatyn İİ taraýynyń 10 babynda: «Qazaq elinde adam balasynyń bári teń quqyly. Dinine, qanyna, tegine, násiline qarap adamdy qorlaýǵa jol joq. Adam tek zakon hám Qudaı aldynda jaýap beredi» dep aıtyldy. Konstıtýsıada bulaı halyqtyń «ıslamǵa berilgenine» jáne «Qudaı aldynda jaýap berýine» arnaıy toqtalýy, bul rýhanı tutastyqtyqty qamtamasyz etý úshin bir dinge memlekettik turǵyda qoldaý bildiretin preferensıalyq zaıyrlylyqtyń elementteri qamtylǵanyn kórsetedi. «Alash» partıasynyń 1917 jyly qabyldaǵan H taraýdan turatyn Baǵdarlamasynyń IV taraýy «Din isi» dep ataldy. Taraýda: «Din isi memleket isinen aıyrylýy bolýy. Din bitkenge teń quqyq. Din jaıýǵa erik. Kirý-shyǵý jaǵyna bostandyq. Mýftılik qazaqta óz aldyna bolýy. Neke, talaq, janaza, balaǵa at qoıý sıaqty ister mollada bolýy, jesir daýy sotta qaralýy» degen quqyqtyq norma kórsetildi. Baǵdarlamadaǵy «Din isi memleket isinen aıyrylýy bolýy» degen norma zaıyrlylyqtyń negizgi prınsıpi ekeni belgili. Áıtse de, «Mýftılik qazaqta óz aldyna bolýy. Neke, talaq, janaza, balaǵa at qoıý sıaqty ister mollada bolýy» degen normalar «Alash» partıasynyń zaıyrlylyqtyń preferensıalyq úlgisin tańdaǵanyn kórsetedi. «Alash partıasy» kóp uzamaı osy jyldyń jeltoqsan aıynda «Alash orda» ókimetin qurdy. Sol kezde Orynbor mýftıliginde Ǵumar Qarash qazaqqa bas qazı bolyp saılandy.
Alash qaıratkerleri ókimettiń Bas ýákildigi janynan dinı istermen aınalysatyn joǵary ınstansıa qurýdy qolǵa aldy. Biraq, Reseıde kúsh alǵan bólshevıkter úkimeti «Alash orda» úkimeti reformalarynyń iske asýyna kedergi keltirdi. Alashtan ózge qazaq dalasynda jumys istegen «Úsh júz», «Shýra-ı ýlema», «Shýra-ı ıslamı», «Bólshevık» sekildi saıası kúshter halyqty alty alaýyz kúıge túsirdi. Munyń bári «Alash» ıdeıasynyń jolyn kesti. Degenmen, Alash qaıratkerleriniń táýelsiz el bolý ıdeıasy ólgen joq. Araǵa ondaǵan jyldar salyp baryp Qazaq eli egemendi el atandy. Dinge erkindik beretin zaıyrly prınsıpterdi konstıtýsıamen bekitti. Óz aldyna mýftılik qurdy. «Alash orda» ókimeti qarastyrǵan «Din isterimen aınalysatyn joǵary ınstansıa» búgine «Din isteri jáne azamattyq qoǵam» mınıstriligi retinde jumys isteýde. Iaǵnı, biz qazaqstandyqtar memlekettilikti nyǵaıtýda árdaıym Alash ıdeıasyn úlgi tutýymyz qajet. Alash rýhyn boıymyzǵa sińirip, áli de el bolashaǵy úshin coqtaly isterdi atqarýymyz shart. Bul – Alash ıdeıasy, Alash muraty, Alash amanaty!
Muhan Isahan
Dintanýshy PhD doktor
