Qazirgi aqparattyq tehnologıalar zamanynda sol aqparlardyń san túrin taratatyn buqaralyq aqparat quraldarynyń róli aıryqsha. Tilimizdiń qoldanys aıasyn keńeıtý men til mádenıetiniń saqtalýy turǵysynan qaraǵanda da buqaralyq aqparat quraldarynyń yqpaly men qoǵamdyq sanaǵa áseri óte kúshti. Sol sebepten de qazaq tilinde aqparat taratatyn BAQ-tyń sanyn da, olardaǵy jarıalanymdar men habarlardyń sapasyn da arttyrý memlekettik, ulttyq mańyzy zor másele. 
Biz búgingi tańdaǵy aqparattyq keńistigimizden óz ornyn alyp, qyzmetterin atqaryp jatqan BAQ-tardy kópsinbeımiz. Ásirese, qazaq tilinde aqparat taratatyn telearnalar men saıttardyń, portaldardyń arta túsýine múddelimiz. Ekinshi jaǵynan, búgingi barymyzdy baǵalap, jetistikter men jaqsy tájirıbeden úlgi alyp, ketken kemshilikterdi ýaqtyly túzetip otyrýymyz da qajet. Bul turǵydan kelgende, jalpy kópshilik pen qalam ustaǵan qaýym, ásirese, biz – til mamandary BAQ tiliniń mádenıetine basa nazar aýdaryp, ony zerttep-zerdelep, jaqsysyn úlgi etip, kemshilikterin atap kórsetip, túzetip otyrýǵa mindettimiz. Sonda ǵana ultymyzdyń jazý, sóıleý mádenıeti joǵarylaıdy, tilbuzarlyq, sózqoldanystaǵy jaýapsyzdyq pen talǵamsyzdyq óristemeıdi.

«Egemen Qazaqstan», «Ana tili», «Jas Alash», «Qazaq ádebıeti», «Aıqyn», «Túrkistan» sıaqty respýblıkalyq jáne kóptegen oblystyq, qalalyq gazetterimizdiń, jýrnaldarymyzdyń «Qazaqstan», «Balapan», «Habar», «Astana»jáne basqa da telearnalarymyzdyń, «Qazaq radıosy», «Shalqar» sıaqty radıolarymyzdyń, birqatar qazaqtildi saıttarymyzdyń ulttyq tilimizdiń damýyna, elimizde qazaq úniniń ústem shyǵýyna qosyp kele jatqan úlesi, atqaryp jatqan qyzmeti az emes. Tilimizdiń myń bir máselesin kóteretinder de, muń-zaryn aıtatyndar da osy aqparat quraldary. Muny atap aıtý kerek. Solaı bola tura, bul BAQ-tardyń da tilinde kemshilik joq deýge bolmaıdy. Biz gazet-jýrnaldarymyz ben tele-radıo tilinde jıi kezdesetin sondaı kemshilikterge qalam ustaǵan qaýym, jýrnalıser nazaryn aýdartý maqsatymen solardyń birqataryn atap kórsetýdi jón sanadyq.
Eń jıi ushyrasatyn kemshiliktiń biri – sóz maǵynasyna mán bermeý. Sózdiń týra maǵynasy, aýys maǵynasy, maǵynalyq reńkteri bolatyny belgili.Tilimizdegi sózderdiń edáýir bóligi kópmaǵynaly. Solardyń arasynan aıtqaly otyrǵan oıdy, uǵymdy dál jetkizetinin tańdap alý, maǵynalyq reńkterdi ajyratý tildi jetik bilýdi qajet etedi. Eger sózdiń durys tańdalǵandyǵyna, tıisti maǵynada jumsalǵandyǵyna kúmán týyndaǵan jaǵdaıda qajetti ádebıetterdi, sózdikterdi qaraǵan durys. Olaı etpese, tómendegideı qatelikterge jol beriledi. Baspasóz betinen alynǵan mysaldarǵa júginelik.
«Ózbek ushaǵy aspanymyzda nege taırańdaı ushty?» (Seıilbek Asanov. «Qazaqstan-Zaman», 1 naýryz 2012 jyl) degen sóılemde de «taırańdaý» sózi durys qoldanylmaǵan.«Taırańdaý» sóziniń «erkinsý», «kózge ilmeý», «dandaısý» degen aýys maǵynada qoldanylatyny ras. Biraq bul sózdiń ol aýys maǵynasy túıeniń taırańdaǵan júrisine uqsatyp, aıtýdan týyndaǵan. Iaǵnı, erkinsigen ebedeısiz qımylmen, júrispen baılanysty, kóbinese adamǵa qatysty qoldanylady. Al aspanda ushý, ushaqtyń qımyly ondaı asosıasıa, beıne týǵyzbaıdy. Ushaq taırańdaıtyn túıe emes, ol samǵaıdy, zymyraıdy. Sóz maǵynasynyń osyndaı názik qyryn ańǵaryp, onyń tirkesetin sózine kóleńkesin túsirmeý jaǵyna jete mán berilmese, sátsiz qoldanystar týyndaıdy.
Gazet betinen «Qaraǵandy qalasyndaǵy orys mektebiniń 8-synybynda oqıtyn zińgitteı qyzbala óz muǵalimin …boqtap jiberipti» («Jas Alash», 2 qarasha 2010 jyl) degen sóılemdi oqydyq. Birinshiden, «qyz bala» bólek jazylady. Ekinshiden, o zamanda, bu zaman qazaq qyz balaǵa qatysty «zińgitteı» sózin qoldanbaǵan. «Úlken, iri jáne soqtaldaı, eńgezerdeı» degen maǵynalardy bildiretin «zińgitteı» sózi «zińgitteı jigit», «zińgitteı azamat» túrinde tek er adamǵa qatysty jumsalatyn edi, endi qyzdarymyzdy da «zińgitteı» deıtin bolyppyz.
Elmıra Mátibaeva «Jastardyń otaý qurýǵa nege qulqy joq?» («Aıqyn», 10 jeltoqsan 2011 jyl) degen maqalasynda «Osydan úsh jyl buryn sanaqshy Maqash Tátimov súrboıdaqtardyń sany 150 myńnan asyp ketti degen-tuǵyn» dep jazypty. Mundaǵy «sanaqshy» degen sóz «demograf» sóziniń maǵynasyn múlde bermeıdi. «Sanaqshy» tilimizde «bir nárseniń esebin alýshy, sanaýshy» degen maǵynany bildiredi. «Sanaqshy» sózi demograftan góri «schetovod» pen «perepıschık» sózderiniń balamasy bolýǵa laıyq. Al profesor Maqash Tátimov sanaqshy da esepshi de emes, demograf ǵalym. Demograf – halyqtyń, ulttyń, ulystyń, etnıkalyq  toptyń quramy men qurylymyn, aýmaqqa bóliný, ornalasý jaıyn, kóship-qonýyn, sanyn, ósý ne kemý dınamıkasyn áleýmettik-ekonomıkalyq, qoǵamdyq-tarıhı jaǵdaılarmen baılanystyryp zertteıtin ǵylym salasynyń mamany. Sol sebepti kirme sózderdiń, termınderdiń ornyna tilimizde bar sózderdi daıyn kúıinde nemese olardy aýdaryp, balama usynyp qoldanǵanda da abaı bolý qajet.
Ekinshi bir kemshilik– sózderdiń tirke­sim­dilik qabiletin eskermeı, sátsiz sóz tirkesterin jasaý.
Tilimizde qoldanysy ábden ornyqqan júzdegen sóz tirkesteri bar. Keıde solardy bilmegendikten, al keıde tyń qoldanys, tosyn tirkes izdegen qalam ıeleri sátsiz sóz tirkesterin týǵyzyp jatady. Poezıada, prozada aqyn-jazýshylardyń beınelilik, kórkemdik úshin jattandylyqtan, qasańdyqtan qashyp, qıynnan qıystyryp jańa sóz tirkesterin týǵyzýy sol kórkem ádebıet tiline tán sıpat. Al negizi mindeti tyńdaýshy men oqýshyǵa aqparatty jedel, dál ári naqty jetkizýdi maqsat etetin BAQ tiliniń sıpaty ózgesheleý. Sol sebepten de aqparat jetkizýde shekten tys shyǵarmashylyq, ımprovızatorlyq tanytý talap etilmeıdi. Tyń tirkester belgili bir qajettilikten, jańa uǵymdy, buryn bolmaǵan qubylysty bildirý maqsatymen týyndap jatsa, bir sári. Al ondaı qajettilik bolmasa, «jańashyldyqqa» tym áýestenbegen abzal. Endi osy sátsiz sóz tirkesteri kezdesetin birer mysalǵa toqtalalyq. «Astana aqshamy» betinen «Qarjygerler kúsh qaǵystyrdy» (8 jeltoqsan 2011 jyl) degen sóılemdi oqydyq. Tilimizdegi «qaǵystyr» etistigi «1.Ary-beri qozǵaý. 2.Soǵystyrý, túıistirý. 3.Qaqqylap, soqqylaý, tintý» jáne «esebin tabý, retin keltirý» degen aýys maǵynada jumsalady. Bul maǵynalardyń qaı-qaısysy da «kúsh» sózimen úılesim taýyp turǵan joq. Sol sebepten de «kúsh qaǵystyrdy» degen tirkestiń maǵynasy kúńgirtteý, túsiniksizdeý bolyp tur. Jurttyń bárine túsinikti «kúsh synasty» nemese oǵan qaraǵanda birshama sırekteý qoldanylatyn «kúsh talastyrdy», «kúsh tanytty» degen tirkesterdiń birine jip taqpaı, avtordyń «qaǵystyrýdy» qaıdan tapqanyn, ne úshin alǵanyn túsiný qıyn. Basqasyn aıtpaǵanda, qazaq tili dál osy kúshke qatysty sóz tirkesterine óte baı. Kúsh aldy, kúsh qosty, kúsh kórsetti, kúsh jıdy, kúsh qoldandy, kúsh bitti, kúshke saldy, kúsh berdi, kúsh bermedi, kúsh tústi, kúshine endi, kúshi tasydy, kúshke basty, kúshin satty, kúshi jetti, kúshin joıdy dep jalǵasa beredi. Osynsha baılyq turǵanda, «kúsh qaǵystyrýǵa» qumartýdyń syryn uǵyp kórińiz.
Gúlmıra Ábiqaı«Altyn jatyrly analardyń ár kelininen búginde 7-8 nemere bar» («Jas qazaq», 24 jeltoqsan 2010 jyl) dep jazypty. «Altyn qursaqty analar» degen áp-ádemi tirkesimiz turǵanda, ony «altyn jatyr» dep anaıylandyrý, estir qulaqqa ersi. Aıta bersek, tize bersek, mundaı mysaldar kóp-aq.
Joǵarydaǵy sekildi keıbir sóz tirkesteri óz tilimizdegi sózderdi sátsiz tirkestirý arqyly jasalǵan bolsa, keıingi jyldary orys tilindegi sóz tirkesterin tikeleı kóshirip aýdarý arqyly paıda bolǵan «aýdarma tirkester» sany arta bastaǵany baıqalady. Jýrnalıs Serikbol Hasan «Itke qabylǵan balalary juqpaly aýrýǵa ushyraı ma dep qorqady» («Jas qazaq», 2 naýryz 2012 jyl) dep jazypty. Keıingi jyldary «týdy» nemese «týǵan» deýdiń ornyna «týyldy», «týylǵan» dep jazý beleń alyp bara jatqany sıaqty, atam zamannan beri «ıt qapty» deıtin edik, endi ózimiz baryp «ıtke qabylatyn» bolyptyq. Mundaı jańalyq jasamaı-aq, «ıtke qabylǵan» ornyna «ıt qapqan» («ıt talaǵan») degen dástúrli tirkesti qoldanǵanda sóılem túsinikti ári jatyq qurylǵan bolar edi.
Mundaı qazaq uǵymyna jat, jańa tir­kes­terdiń paıda bolýy orys tiliniń yqpaly deýge negiz jetkilikti. Oǵan kóz jetkizý úshin qazaqsha jazylǵan osy sóılemdi orysshaǵa tikeleı aýdaryp kó­relik. «On(a) boıtsá togo, chto detı, ýkýshen­nye sobakoı, mogýt zarazıtsá ınfek­sıonnoı boleznú» bolyp shyǵady. Joǵarydaǵy bizdiń «ıtke qabylǵanymyz» orys tilindegi «ýkýshennye sobakoı»-dyń tikeleı kóshiril­gen aýdarmasy ekendigi talas týdyrmasa kerek.
Taǵy bir mysal: Zańsyz salynǵan úıler buzylýǵa jatady. («Almaty aqshamy», 4 qyrkúıek 2010 jyl) degen sóılemdegi «buzylýǵa jatady» tirkesi de aldyńǵysynan aýmaıdy. Bul sóılemdi oqyǵanda «Nezakonno postroennye doma podlejat snosý» degen oryssha sóılem kóz aldyńyzǵa keledi. Sóılemdegi «buzylýǵa jatady» – «podlejat snosý»-dy tikeleı aýdarý nátıjesinde týǵan ne oryssha emes, ne qazaqsha emes, túri ózimizdiki bolyp kóringenimen, túbi bóten býdan tirkes. Osyndaı aýdarma barysynda týyndaıtyn sátsiz sóz tirkesteri jıi kezdesetindikten, tilimizdegi «jasandy», «asyrandy», «jýyndy», «shaıyndy», «sypyryndy» sıaqty jaǵymsyz maǵyna beretin sózderdiń úlgisimen «kóshirindi» degen jańa sóz týǵyzyp, onyń qatysýymen «kóshirindi tirkes» degen lıngvısıkalyq jańa termındi qoldanysqa engizgiń keledi eken. Bul tirkester orys tiliniń shylaýy­nan shyǵa almaı qalýdyń saldarynan týyndaǵan «…qatysýymen bolǵan», «qurap otyr», «…atap ótilgen», «oıymen bólisti» sıaqtylardyń qataryna kiredi.
Qazir osyndaı «aýdarma tirkester» kóp kezdesedi, olardyń sany jyl sanap artyp keledi. Bul qubylys baspasózden góri zań tiline, resmı qujattar tiline kóbirek tán. Tildiń fýnksıonaldyq stılderiniń ózindik ereksheligi bolǵanymen, olardyń arasynda qytaı qorǵany joq. Kóptegen sirespe tirkester baspasóz tiline sol resmı qujattar, isqaǵaz tilinen aýyp jatyr. Aýdarmaǵa táýeldilikten arylmasaq, aldaǵy ýaqytta qazirdiń ózinde qaptap ketken mundaı siresken sóz tirkesterinen aıaq alyp júre almaıtyn jaǵdaıǵa jetetin túrimiz bar.
BAQ-ta jıi kezdesetin kemshiliktiń biri – termınder qoldanysyndaǵy birizdi­liktiń saqtalmaýy. «Qazaq radıosynan beriletin «Eńbek adamy» habarynyń 2012 jylǵy 20 qarashadaǵy (saǵat – 14.45) shyǵarylymynda osy habardy júrgizgen jýrnalıs Gúlnaz Saılaýqyzy «Meıirbıke mamandyǵy ońaı mamandyq emes dese, habarǵa qatysýshy Gúlimaı Bazarbaıqyzy «Meniń mamandyǵym – meıirger» dedi. Tyńdaýshyǵa ekeýi eki mamandyq týraly aıtyp otyrǵan sıaqty túsinik týdyrady. Osy bir dárigerlik mamandyq ıesiniń qazaq tilindegi ataýynyń tilde tolyq ornyqpaýy – onyń qoldanysyna da áser etip otyrǵanyn kóremiz. Dál osy jerde jýrnalısi de, medısına qyzmetkerin de kinálaý orynsyz. Orys tilindegi «medsestra» ataýynyń balamasy retinde keıingi 15-20 jyl kóleminde usynylǵan medbıke, aıajan, medbıbi, meıirbıke, meıirger, meıirkesh, meıirıe, medaıym, emshibıke, emshibıbi sıaqty nusqalardyń qoldanysy áli tolyq turaqtaı almaı keledi. Memtermınkom 2011 jyly 9 jeltoqsandaǵy otyrysynda «medsestra» men «medbrat» ataýlarynyń qazaqsha balamasyn «meıirger» dep bekitti. Alaıda 2014 jyly osy komısıa maquldaýymen jaryq kórgen 30 tomdyq termınologıalyq sózdiktiń medısınaǵa arnalǵan 14-tomynda «meıirbıke» dep beriledi. Til bilimi salasyndaǵy eń bedeldi ǵylymı mekeme A.Baıtursynuly atyndaǵy Til bilimi ınstıtýty shyǵarǵan úlken bir tomdyq (2013) jáne 15 tomdyq túsindirme sózdikterde (2011) «medbıke» nusqasyna basymdyq berilgen. Medısına qyzmetkerleriniń bas­ty qujaty sanalatyn «Halyq densaýlyǵy jáne densaýlyq saqtaý júıesi týraly» QR Kodeksinde «meıirbıke», Densaýlyq saqtaý mınıstriniń buıryǵymen (2009.11.24) bekitilgen «Densaýlyq saqtaý qyzmetkerleri laýazymdarynyń nomenklatýrasynda» «bas meıirbıke», «kishi meıirger» dep eki túrli alynypty. Memlekettik organdar men ǵylymı mekemeler osyndaı retsizdikke jol berip otyrsa, sonda qalyń jurtshylyq kimge senip, qaısysyn qoldanýy kerek? Bul bir ǵana mysal. Mundaı mysaldardy ár saladan keltirýge bolady. Nege solaı? Sebebi – termınderdi birizdendirý, úılestirý jumystary óz deńgeıinde júrgizilmeıdi. Sonymen qatar, túrli sebeptermen resmı bekitilgen, sala mamandary men kópshilik qabyldaǵan termınder ornyna jańa termın usynatyndar, maquldanbaǵan nusqany qoldanatyndar da birizdiliktiń saqtalýyna, termınniń turaqtaýyna kedergi keltiredi.
«Ekijaqty standart», «qosarly standart», «qosarlanǵan standart», «ekiudaı standart» syndy jańa qoldanystardy jarystyryp qoıý da termın qoldanysyndaǵy kemshilikterge uryndyrady. Máselen, «Al IaOB Qazaqstanǵa salý álemdik ekilengen standartqa negizdelgenin aıtady» («Jas Alash», 4 qyrkúıek 2012 jyl)degen sóılem soǵan mysal bola alady. Tilimizdegi «ekilený» sózi negizinen «esirý», «órshelený», «ekpindeý», «qarqyndaý», «kóterilý» sıaqty maǵynalardy bildiredi. Sondyqtan «ekilengen standart» orys tilindegi «dvoınoı standarttyń» balamasy bolýdan góri til tutynýshylaryna «esirgen standart», «órshelengen standart» degendeı jaǵymsyzdaý áser qaldyrady.
BAQ tilinde eń bir jıi kezdesetin kemshilik– turaqty sóz tirkesterin durys qoldanbaý.Máselen,«Dánikkennen qunyqqan jaman» degenniń ornyna «Ashyqqannan qunyqqan jaman» («Jas Qazaq», 8 qazan 2010 jyl) dep qoldaný esh qısynǵa kelmeıdi.
Aq úı basshysy «Báteńkelerdiń onynshy razmer ekenin ǵana baıqap qaldym» dep ázildegen bolypty. «Sasqan úırek artymen júzedi» degen osy da (betti ázirlegen Dınara İztileý. «Ana tili», jeltoqsannyń 18-i, 2008 jyl); «Sasqan úırek artymen júzedi» demekshi, quryqqa túskenin bilgen qonaqúı ıesi ári dırektory Dilshat Kúzıev qalyń temir esigi bar kabınetine tyǵylypty. («Jas Qazaq», 8 qazan 2010 jyl).
Qoldana-qoldana mundaǵy «artymen júzedi» degen tirkeske de kópshiliktiń kózi men qulaǵyn úırete bastaǵandaımyz. Durysy – «Sasqan úırek artymen súńgıdi». Kólde, kólshikte júzip júrgen úırekke jaqyn jerdegi qamys arasynan nemese aǵash tasasynan shyǵa kelseńiz lyp etip sýǵa súńgip ketedi. Árıne, tumsyǵyn sýǵa tyǵyp, basymen, ıaǵnı alǵa qaraı nemese «aldymen súńgıdi». «Sasqan úırek artymen súńgıdi» degen turaqty tirkes úırektiń osy áreketine kereǵar qımylyn bildiredi. Iaǵnı, kútpegen jerden, tosynnan týyndaǵan qaýipten qatty sasqan úırektiń sýǵa basymen «aldymen» emes, quıryǵymen «artymen» súńgıtinin beınelep aıtýdan týyndaǵan. Adamǵa qatysty sasqanda orynsyz áreket, óreskel qylyq jasaǵanyn sıpattaý kezinde qoldanylady. Maǵynasy jaǵynan «Uıalǵan tek turmasqa» birshama jaqyn, biraq odan góri beıneliligi, áserliligi basymdaý ári ýáji naqtylaý. Kóz aldyńyzǵa úırektiń sýǵa basymen emes, asyp-sasyp quıryǵymen súńgip bara jatqanyn elestetińizshi! Bul turaqty tirkesti jazba mátinde nemese aýyzsha sóıleý kezinde qoldanǵanda alatyn áserimiz de sondaı, ersi kórinis kúlki shaqyrady.
«Endigi áńgime meıli hanzada Syńly nemese Nýly bolsyn, biz aıtyp júrgen esh qazaq taıpalarynyń quramynda aty joq saq hanzadasy bolsyn, áıteýir búgingi qabyrǵaly qazaq halqynyń, dúnıejúzi mádenıeti aldynda betke basar baılyǵy, ulttyq maqtanyshy, rýhanı azyǵy, altyn tamyry ekendigi anyq» (S.Ámirbekuly, G.Aıtjanbaı. «Aıqyn», 9 qańtar 2015 jyl).
«Betke basý» sóz tirkesi, «adamnyń aıybyn, minin, kemshiligin betine aıtý, kózinshe ashyq málim etý» degen maǵynany bildiredi. Áńgimege arqaý bolyp otyrǵan hanzadalarymyz bizdiń betke basar minimiz, kemshin tusymyz emes, tamyry tereń tarıhymyzdy pash etetin ulttyq maqtanyshymyz. Endeshe, bul jerde «betke basar» emes, kerisinshe, «úlgi tutar, maqtan eter» degen oǵan kereǵar maǵynada jumsalatyn «betke ustar» tirkesi qoldanylýǵa tıis edi. Qalamy tóselgen, kóp jyldyq tájirıbesi bar, tildi táýir biledi dep sanalatyn belgili jýrnalıs áriptesterimizdiń osy sóz tirkesteriniń maǵynasyn aıyrmady deýge sený qıyn. Alaıda, gazet betine taıǵa tańba basqandaı jazylǵan sátsiz qoldanys kózge uryp-aq tur.
Jýrnalıs Erik Rahym «Shıqyldaq arba» nemese «jetektep salǵan tazylar» týraly birer sóz» dep atalǵan birinshi betten bastalǵan maqalasyn ishteı úshke bólip, olarǵa jeke-jeke taqyryp beripti. Sol taqyryptyń biri – «Jetektep salǵan tazy túlki almaıdy». «Jas Alash», 8 sáýir 2014 jyl). Belgili jýrnalıs maqalasynda osy máteldi eki ret qoldanypty. Tilimizde «ıt qosý», «ıt júgirtý», «ıt qosyp qýý» degen tirkester bar. Al endi «ıt saldym», «tazy saldym» degen qazaqty kezdestirmeptik. «Salý» etistigi ańshylyqqa, saıatshylyqqa baılanysty qoldanylǵanda, qusqa qatysty «qus salý» túrinde jumsalady. Qoǵamdaǵy kóptegen keleńsiz jaıttardy batyl aıtyp, syn tezine alyp júrgen maqalalarymen tanys jýrnalıs aldaǵy ýaqytta «Jetektep qosqan tazy túlki almaıdy» degen dástúrli qalpynda qoldanar degen úmittemiz.
Sózin áserli, beıneli ete túsem dep, turaqty sóz tirkesterine basy artyq sóz qosarlaý derekteri de ushyrasady. «Aqpan aıynan beri Mustafa Óztúrik atyndaǵy sport ortalyǵynyń prezıdenti Qaıyr Meıirbekov jetekshilik etetin Almaty oblysy, Talǵar aýdany, Besaǵash aýylyndaǵy sport kesheninde jattyqqan taekvondoshylarymyz 19 mamyrda bastalatyn jarysqa saqadaı saı ázir ekendigin aıtýda». (Ǵalym Súleımen. «Aıqyn», 15 mamyr 2010 jyl). «Ázir» sózi «daıyn», «daıar» degen maǵynany bildiretini árkimge aıan. Al «saqadaı saı (saılandy)» turaqty tirkesi jaı ǵana daıyn emes, tastúıin daıyndyqty, barynsha jaqsy ázirlikti bildiredi. Endeshe, bul sóz tirkesinen keıin «ázir» sózin qosýdyń ne qajeti bar? «Ázir» sózi ózinen maǵynalyq reńki áldeqaıda basym sózge jónsiz qosaqtalyp turǵandyqtan, oqyrmanǵa aq kıimge jamalǵan qara jamaý sıaqty áser qaldyryp tur. Ǵalym Súleımen inimizdiń «boksshy» ornyna «jýan judyryq» tirkesin qoldanýy da kóńilge qonbaıdy. Ol bir maqalasynda: Jýan judyryqty jigitter jeńiske jetti («Aıqyn», 21 jeltoqsan 2011 jyl) dep jazypty. «Jýan judyryq» tirkesi negizinen «zorlyqshyl, ozbyr, ústem tap ókili» degen jaǵymsyz maǵynada jumsalady. Al boksshylar ozbyr da, zorlyqshyl da emes. Olar da balýan, shańǵyshy, ziltemirshi, kókparshy sekildi sporttyń bir túrin jetik meńgergen óz isiniń sheberleri. Sondyqtan «boksshy» jigitterdi «jýan judyryqtylar» deý, jumsartyp aıtqanda jarasyp turǵan joq. Iá, sportshylardy beınelep aıtýǵa ábden bolady. Máselen, ziltemirshilerdi – tolaǵaılar, júgirýshilerimizdi – jel aıaqtar, sadaqshylardy – sur mergender dep qoldaný óte jarasymdy.
Qansha aıtylyp, jazylsa da qoldanysy túzetilmeı júrgen turaqty tirkesterdiń biri – «qulaǵyna altyn syrǵa». Til jan­ashyry, bilimdi azamattarymyzdyń biri, saıasattanýshy Rasýl Jumaly bılikke qazaq tilin damytýǵa yqpal etýi qajettigin aıtqysy kelip otyryp, kerisinshe, onyń sózin estimegen bolýyn suraıdy. «Bul oraıda bıliktiń «qulaǵyna altyn syrǵa», qazaq tilin úırengisi keletinderdi yntalandyrý, qazaq tiliniń qoldanys aıasyn keńeıtýge yqpal etýi tıis («Túrkistan», 21 aqpan 2013 jyl).
Sózderdiń oryn tártibin saqtamaýy da jıi kezdesetin kemshilikterdiń biri. Zańsyz káýap satýshylar jaýapqa tartylady. («Almaty aqshamy», 19 tamyz 2010 jyl). «Zańsyz káýap», «zańdy káýap» nemese «zańdy samsa», «zańsyz samsa» degen bolmaıdy. Durysy – «Káýapty zańsyz satýshylar» ǵoı. Bul sóılemdi «Káýapty zańsyz satýshylar jaýapqa tartylady» dep qurǵanda, ár sóz óz ornynda turǵandyqtan joǵarydaǵydaı logıkalyq qısynsyzdyq týyndamaǵan bolar edi.
Birinshi baǵannyń eń basynda «Elbasy Obamamen sóılesti» degen jańalyq berilipti. Áńgime barysynda Qazaqstan – Amerıka qarym-qatynasynyń ahýaly men perspektıvalary, sondaı-aq halyqaralyq kún tártibindegi ózekti máseleler qarastyryldy. («Aıqyn», 23 qańtar 2015 jyl).
«Halyqaralyq kún tártibi», «elishilik kún tártibi» degendi estigen de, kórgen de emespiz. Bul sóılemde «halyqaralyq» sózi «kún tártibinen» keıin turyp, «halyqaralyq ózekti máseleler» dep qoldanylǵanda bári de túsinikti bolar edi. Osy sıaqty óz ornyn tappaı adasyp, ózge sózdiń ornyna tura salǵan sózder sóılemde aıtylmaq oıdy burmalaıdy nemese túsiniksizdik, qısynsyzdyq týǵyzady. Sol sebepti ár sózdi ornymen qoldaný óte mańyzdy ekenin ár kez nazarda ustaǵanymyz abzal.
Baspasózde jarıalanǵan materıaldarda, elektrondy aqparat quraldarynda qosymshalardyń durys qoldanylmaýy da jıi ushyrasyp jatady. Ondaı qosymshalardyń qataryna sóz ben sózdi baılanystyratyn jalǵaýlar da, sóz týdyrýshy, sóz túrlendirýshi jurnaqtar da bar. Mysaly, «Elimizdiń darqan aıasynda 490 ótkinshi nemese uıa salatyn, qystap qalatyn qus túrleri, 116 balyqtar, 12 qosmekendiler, 49 baýyrmen jorǵalaýshylardyń túrleri bar»(Bir top bıolog ǵalymdardyń problemalyq maqalasy. «Aıqyn», 4 qyrkúıek 2012 jyl) degen sóılemde kóptik jalǵaýy orynsyz jalǵanǵan.
«Kútip otyryq», «kelip turyq», «bara jatyryq», «kórip júrik» dep sóıleý men jazýdyń orynsyzdyǵy qansha aıtylyp-jazylsa da, odan qorytyndy shyǵarǵandar kóbeıgeni baıqalmaıdy. Sol sıaqty 2014 jyly Brazılıada fýtboldan ótken álem chempıonatynan tikeleı reportaj júrgizgen E.Kóshkinbaevtyń «bile almadyq», «bile almaı otyrmyz» deýdiń ornyna «Jaraqat alǵan oıynshynyń kim ekenin bile almaýdamyz» jáne «Biz ýaqytty múlde qaramaýdamyz» dep sóz sabaqtaýy jiktik jalǵaýyna jasalǵan qıanat.
Tegin jazýda parsynyń –ı jurnaǵyn jalǵap, Túrkistanı, Oralı syndy fa­mı­lıa­­larymen erekshelengisi kelgender bolyp edi. Endi tilimizdegi «saıası», «ǵylymı» sózderiniń úlgisimen sóz túrlendirgisi keletinder qatary arta bastaǵan syńaıly. Máselen, Serikkúl Sultanqajy «Áýelgi áńgimemiz – áıelı áleýet. («Astana aqshamy», 28 aqpan 2012 jyl) dep jazypty. Osyny «áıel áleýeti» dese bolmas pa edi. «Áıeldik» ornyna «áıelı» degen ekenbiz, sonda endi «erkektik» degendi «erkekı» deýimiz qajet pe? Túbirtek teorıasyn tereń zerdelegen belgili tilshi-ǵalym, profesor Berikbaı Saǵyndyquly «Túrki tilderinde r, l, n, ń úndileri (sonorlary) eshqashan ózinen keıingi daýysty dybystarmen maǵyna berip tirkespeıdi. Iaǵnı ra, rý, rı, la, lý, lı, na, ný, nı, ńa, ńý, ńıtúbirtekterijasalmaıdy» dep jazady. Kórip otyrǵanymyzdaı, -dy/-di, -dyq/-dik ornyna -ı, -di qosý arqyly sóz túrlendirýdiń bári sátti qoldanys deýge kele bermeıdi.
Baspasózde orfografıalyq normanyń buzylýyna da jıi jol beriledi.Birge jazylatyn sózderdiń bólek, al bólek jazylatyn sózderdiń birge jazylýy, keıde bir sózdiń birde bólek, birde biriktirilip jazylýy kóp kórinis beretin bolyp júr. Máselen, «ártúrli» ornyna «ár túrli», «birtúrli» ornyna «bir túrli», «isqaǵaz» ornyna «is qaǵaz», «issapar» ornyna «is-sapar», «mekenjaı» ornyna «meken-jaı», arajigi» ornyna «ara-jigi» jıi ushyrasady. «Aıaqkıim», «baskıim», «ishkıim» sózderi de kóp jaǵdaıda burynǵysynsha bólek jazylyp jatady. Bulardyń qatarynda «kóptildi», «kóptomdy», «kópbalaly», «qazaqtildi», «orystildi», «qysqamerzimdi» sózderi de bar. Tómendegi mysaldarda «alaaıaq», «máshıne» sózderi de orfografıalyq sózdik boıynsha jazylmaǵan. Alaıaq. (maqala taqyryby. E.Baıtiles. «Egemen Qazaqstan», 28 naýryz 2013 jyl); «Alaıaqtyq azaıar emes». (maqala taqyryby. B.Baıádilov. «Jas qazaq», 9 qazan 2015 jyl); «Qos kásipker tigin mashınasyn aldy» (A.Saǵyndyqova. «Aıqyn», 17.01.2012).
2013 jyly QR Úkimeti janyndaǵy Respýb­lıkalyq termınologıa komısıasy­nyń maquldaýymen jaryq kórgen orfografıalyq sózdik boıynsha «kógónis», «kógónisshi», «qyrgúıek» túrinde jazylýy tıis bul sózder jappaı burynǵysynsha «kókónis», «kókónisshi», «qyrkúıek» túrinde jazylyp júr deýge bolady. Keıingi basylymnan bes-aq jyl buryn 2007 jyly júz myń taralymmen jaryq kórgen orfografıalyq sózdikte bul sózder «k» arqyly jazylsa, endi «g» arqyly jazylatyn boldy. Orfografıadaǵy ózgeristerdi jiti qadaǵalap otyratyn jekelegen mamandar bolmasa, kópshiliktiń osy ózgeristerden beıhabar ekendigin san ret baıqadyq. Sondyqtan mundaı ózgerister jasalǵanda ol jaıynda jurtshylyqqa keńinen habarlanýy kerek ekendigin eskermese bolmaıdy. Jalpy orfografıalyq sózdikke jıi ózgeris engize berý jazýdaǵy turaqtylyqqa jetkizedi, kópshiliktiń saýattylyq deńgeıin kóteredi deı almasaq kerek. Oǵan osy sońǵy ózgerister-aq dálel bola alady.
Orys tilindegi sóılem úlgisimen qurylǵan (Eń kóp kásipkerler – saýda men kólik jóndeýde.«Almaty aqshamy», 22 qyrkúıek 2011 jyl); Shyndyǵynda, bul bizge syrttan tartylǵan qaryz aqsha emes pe, artynyń suraýy bar? («Jas Alash», 18 qańtar 2011 jyl) sıaqty sóılemderdi barlyq gazet-jýrnal betterinen kezdestirýge bolady. «Na samom dele», dep bastalatyn orys tili sóıleminiń úlgisimen qurylǵan bul sóılemdegi «artynyń suraýy bar» degeni de kelisip turǵan joq. Bizdegi orys-qazaq qostildiligi jaǵdaıynda ásirese, aýdarma qazaq sóılem qurylysyna shekten tys áser etip otyr. Sonymen birge aıtpaq oıdy anyq jetkize almaıtyn, olpy-solpy qurylǵan, logıkalyq qaıshylyqtarǵa toly sóılemderdi jıi kezdestirýge bolady. Biz máseleni atap qana ótip otyrmyz. Jalpy bul qazirgi tańdaǵy óz aldyna sóz etýdi qajet etetin óte ózekti másele.
Bul atalǵan kemshilikterdiń qata­ryna kirme sózder men jargon, argo, sleng­terdi (krysha, krýtoı, shesterka, t.b.) orynsyz qoldaný («Jezókshelerdiń «kryshasy» kim? Q.Tórejan. «Aıqyn», 26 mamyr 2012 jyl), tynys belgilerdiń durys qoıylmaýy sıaqty kemshilikterdi de qosýǵa bolady. Sondaı-aq, orys tilindegi jenskıı rodtaǵy sózderge balama usynyp, olardy qazaq tilinde de rodqa bólip qoldaný jaǵdaılary baspasózde kórinis berip jatady. Máselen, azamatsha, medbıke, muǵalıma, tóraıym sıaqty sózder solardyń qataryna jatady. «Sol oblysta sońǵy on jylda jańylyspasaq áıel muǵalımalar úlesi 80 paıyzdan túspeı otyr» (Ó.Aqjigit. «Jas qazaq úni», 10-17 shilde 2012 jyl) degen sóılem ushyrasty. «Muǵalımanyń» ózi orystyń jenskıı rodtaǵy «ýchıtelnısa» sóziniń úlgisimen erterekte jasalǵany belgili. Bul sózdi qoldanǵannyń ózinde, onyń aldynan «áıel» sózin qosýdyń esh reti joq. «Muǵalımalar» onsyz da áıelder. «Er muǵalimder», «áıel muǵalimder» dese, áńgime bir basqa.
Biz negizinen baspasóz tiline toqtalyp otyrmyz. Tele-radıo tili óz aldyna jeke sóz etýdi qajet etedi. Salystyrmaly túrde alǵanda, baspasóz tili elektrondy BAQ tiline, onyń ishinde telearna tiline qaraǵanda kósh ilgeri deýge bolady. Degenmen, joǵarydaǵy mysaldar baspasóz tili de minsiz emes ekendigin kórsetedi. Baspasóz – qalyń kópshiliktiń til mádenıetin kóterýge tikeleı yqpal etetin aıryqsha qýatty qural. Sol sebepti baspasóz tiliniń damý úderisin únemi qadaǵalap, kemshilikterdi túzetip, jazý mádenıetimizdi jetildirip otyrý mańyzdy mindet.

Sherýbaı Qurmanbaıuly,
fılologıa ǵylymynyń doktory, 
profesor, QR UǴA-nyń 
korespondent múshesi