"Qazaq eli -550 jyl" shyǵarmashylyq báıgesine

«BES BELES»

KEIİPKERLER:

Ata, bala (13-15 jastaǵy jasóspirim, bozbala).

Kereı han

Ábilqaıyr han

Kenesary han

Naýryzbaı sultan

Ahmet Baıtursynuly

Qaırat Rysqulbekov

Aıyptaýshy

(Asyǵys ketip bara jatqan bozbalanyń aldynan qoltyǵyna úlken kitapty qystyrǵan bir aqsaqal shyǵady. Dıalog jabyq turǵan shymyldyqtyń aldynda órbıdi)

(Bala) Assalamaǵaleıkým, ata!
(Ata) Ýaǵaleıkým assalam, balam! Bir jerge asyǵyp bara jatqanyń

kórinip tur. Jol bolsyn!

(Bala) Áýmın, ata. Tarıh úıirmesine ketip bara jatyrmyn. Óz

Otanymyzdyń ótkeninen habarym az ekenin moıyndaǵannan soń, onyń ornyn osy jolmen toltyrǵym keledi.

(Ata) Durys bolǵan. Tarıh degen – qatpary kóp qalyń kitap. Qajet

betin ash ta sanańa sińire ber

(Bala) Bul aıtýǵa ǵana ońaı. Ondaı kitap tabý qaıda?! Ata,

qolyńyzdaǵy ne kitap?

(Ata) Bul - «Tarıh Kitaby», kúnim. Bir betin ashsań, sol betine sáıkes

tarıhı oqıǵaǵa kýá bolasyń...

(Bala) Mássaǵan! Bul meniń armanym ǵoı! Tarıh qoınaýyna úńilip,

tulǵalarmen tildesýdi, tipti keıbir qatelerden saqtandyrýdy armandaıtynmyn

(Ata) Júzdesýdiń, bálkı, tildesýdiń de sáti túser. Biraq ýaqyt kóshin

toqtata almaısyń. Al «bir nárseni ózgertemin»-di múlde umyt, kókem. Al ýaqyt joǵaltyp ne qylamyz? Kánekı, bir paraǵyn ashaıyq:

İ kórinis

(Shymyldyq ashylady. Bir kósh kele jatyr. Bala kóshke qaraı jaqyndaıdy)

(Bala) Jol bolsyn!
(Kereı han) Áleı bolsyn! Osydan on eki jyl buryn Shý men Talastyń

arasyna, Jetisý mańyna kóship kelip edik. Endi mine Deshti Qypshaqqa qaıtyp kelemiz

(Bala) Ne úshin kóship ketip edińiz, ata?
(Kereı han) El úshin! Óz aldymyzǵa bólek el bolý úshin! Úrkerdeı ǵana

el edik, osy on eki jyldyń ishinde qaramyz kóbeıip, eki júz myńǵa jettik

(Bala) Nege Shý men Talasqa? Nege Deshti Qypshaqqa? Nege ordany

aparyp Saryarqaǵa tikpeısiz?

(Kereı han)Ýaqyty kelgen kezde eńsesi bıik aq ordany Saryarqaǵa da

tigermiz, jarqynym. Áýeli, ósip-ónip, boıymyzdy tiktep alaıyq.

(Bala) Nypsyńyz kim, aldıar?
(Kereı han) Buryn Kereı sultan edim, qaramyz kóbeıip, qatarymyz

tolyqqan bıyldan bastap meni Kereı han dep, al eldi «Qazaq handyǵy» dep ataı bastady. Shyny da sol! Al ar bolyńyzdar!

(Shymyldyq jabylady)

(Bala) Ata, qasyndaǵy, kelbeti kelisken, júzinen nury tamǵan azamat

kim?

(Ata) Ol Jánibek sultan, qalqam. Artynan Áz-Jánibek degen ataq

alǵan qazaqtyń dańqty hany osy...

(Bala) Áttegen-aı! Men ony tanymaı qaldym. Toqtatyp, tildesip ...
(Ata) Tura tur, balam. Bul kitapqa qol tıgizgen adam, tarıhtyń tek bes

sátinen ǵana maǵlumat alýǵa múmkindigi bar. Basqasha aıtqanda qazaq eliniń tarıhynyń tek bes belesimen ǵana tanysa alamyz. Jańa bir belesimen júzdesýdiń sáti tústi. Biraq, Jánibek-Kereıdiń kóshi uzańqyrap ketti. Tarıh kitabynyń kelesi paraǵyn ash

İİ kórinis

(Shymyldyq ashylady. Urys dalasy. Shaıqas júrip jatyr)

Ábilqaıyr qolbasshy!
Arýaq!
Jolbarys!
Bógenbaı!
Eset!
(Bala) Ata, bul Ańyraqaı ǵoı!
(Ata) Iá, qulynym, jazbaı tanydyń. Bul sol shaıqastyń bir sáti
Saýryq batyr! Sadaqshylar!
Jaý qashty!
Jaý ańyrap qashyp barady!
Ańyraqaı deseńshi!
Iá, bul shaıqasty endi Ańyraqaı dep ataıtyn bolamyz
(Bala) Ábilqaıyr qolbasshy! Nege ókshelep qýyp jetip, bárin túgel

qurtyp jibermeısiz?! Men qazir bolashaqtamyn. Olar erteń esin jıǵasyn qaıta shabady.

(Ábilqaıyr han) Balam, bular jaý bolsa da bir el. Túp-tamyrymen

qurtý bizdiń dil-dinimizge jat. Qaıta shapsa, ony kóremiz. Onyń ústine eldiń irgesine orys, bashqur qaýip tóndire bastapty. Men soǵan asyǵyp baramyn! Hosh! (Shymyldyq jabylady)

İİİ kórinis

(Shymyldyq ashylady)

(Bir top adam qorshaýǵa túsip qalyp, jan-jaǵynan antalaǵan jaýdan qorǵanyp-aq jatyr. Qıan-keski qaıqastan keıin qaýmalaǵan qol bir sátke shegininedi )

(Bala sybyrlap) Ata, biz taǵy bir alasapyranǵa tap boldyq
(Ata) Qazaq tarıhy – urys tarıhy, balam. Sabyr!
(Naýryzbaı sultan) Kene aǵa, maǵan eki júz jigit beriniz, jaýdyń shebin

jaryp óteıik. Aǵybaı, Iman, Buqarbaı, Buǵybaı batyrlar da osy aqyldy qup kórip otyr.

(Kenesary han) Jaýdyń shebin jaryp ótip aty júırikterimiz

kutylamyz, al qalǵańdar qaıtedi? Qyrylady ǵoı. Sońyma ergen elimdi jaýǵa tastap, óz basymdy qutqarsam meniń kim bolǵanym?! Joq, ólsek te bárimiz birge ólemiz, qutylsaq ta birge qutylamyz

(Naýryzbaı sultan) Az soǵysqan joqsyz ǵoı, aǵeke. Reseı, Hıýa,

Qoqan. Endi, mine, Reseıge qarsy birikpediń dep qyrǵyzben de qyrylysyp jatyrmyz

(Kenesary han) Men sen aıtqan elderdiń ozbyr bıleýshilerimen ǵana

soǵystym. Qarapaıym halyqta esh ósh-qasym joq! Áıtpese qol astymda qyrǵyzdar, qaraqalpaqtar, túrkimender, ózbekter men orystar da bolar ma edi? Bashqurlar kelip zeńbirek quıysar ma edi? Jeke hatshymnyń orys ultynan ekenin bilesiń. Orys bitkendi jaratpaıtyn bolsam qasymda orys polkovnıgi Arjanýhın, neǵyp júr? Sibirden qashyp kelip qosylǵan 100 polákty men shettetip be ekem?! Joq! Men jekelegen ult-ulystarmen emes, qazaq eliniń naqty jaýlarymen soǵysamyn...

(Naýryzbaı sultan) Aǵa, kelip qaldy!
(shaıqas bastalady, shymyldyq jabylady. Kenesary hannyń áskeriniń

ánurany shyrqalady:

«Qol úzip saǵynamyn ósken jerim, Kirim jýyp, Kindigim kesken jerim. Aman bol, kóremin be kórmeıminbe Atyǵaı, Qaraýyl men Qaıran Elim»

IV kórinis

(30-shy jyldardyń ıntelegensıasyna tán kıingen

qazaqtyń bir top azamaty áńgime-dúken quryp otyr )

(Bala) Áıteýir bir jaıbaraqat otyrystyń ústinen tústik-aý, ata
(Ata) Áńgimelerine qulaq túr sonda bulardyń kim ekenin uǵasyń
(Ahmet Baıtursynuly) Aq bolsyn, qyzyl bolsyn báribir. Men qazaq

halqyna paıdasy tıetin úkimette qyzmet etemin ...

(Bala) Qastaryna jaqyndaıyqshy, ata
(Ata) El taǵdyryn sóz qylyp jatyr, sózderin bólmeıik.
(Bala) Atajan-aý, bular Alashordanyń ardaqtylary emes pe?! Erteń

bulardyń bárin túgel qyryp tastaıdy ǵoı! Eń bolmasa, eskerteıik!

(Ata) Túk ózgerte almaısyń
(Bala) Aǵataılar-aý! Qudaı úshin elden qashyńyzdarshy! Áıtpese!

...Áıtpese! Erteń taǵdyrlaryńyz qıyn bolady

(Ahmet Baıtursynuly) Kimsiń óziń, jarqynym
(Bala) Men bolashaqtanmyn. Átteń ýaqyt tyǵyz. Áıtpese, bárin aıtyp

túsindirer edim. Men Sizderge bastaryńyzǵa qaýip tónip turǵanyn eskerteıin dep edim...

(Ahmet Baıtursynuly) Biz elimizdiń keleshegi úshin qoldan kelgenshe

qyzmet etip júrmiz. Bul jolda qandaı qıyndyq kezigip, qaýip tónse de tózýge bekingen jastarmyz. «Biz bolmasaq, siz barsyz, úmit etken jastarym» dep Abaı atamyz aıtqandaı biz bitirmegen, úlgere almaǵan isti sizder jalǵastyrasyzdar. Men sizderge senemiz. Maǵjan baýyrymyzdyń myna óleńin biletin shyǵarsyzdar:

Arystandaı aıbatty,

Jolbarystaı qaıratty –

Qyrandaı kúshti qanatty.

Men jastarǵa senemin!

Kózderinde ot oınar,

Sózderinde jalyn bar,

Jannan qymbat olarǵa ar,

Men jastarǵa senemin!

Jas qyrandar – balapan,

Jaıyp qanat umtylǵan.

Kózdegeni kók aspan.

Men jastarǵa senemin!

Jumsaq minez jibekter.

Sútteı taza júrekter.

Qasıetti tilekter –

Men jastarǵa senemin!

Taý sýyndaı gúrilder,

Aıbyndy alash elim der,

Altyn Arqa jerim der,

Men jastarǵa senemin!

Qajý bar ma tulparǵa,

Talý bar ma suńqarǵa,

Iman kúshti olarda,

Men jastarǵa senemin!...

Alash aıbyndy urany,

Qasıetti qurany,

Alashtyń olar qurbany,

Men jastarǵa senemin!

Men senemin jastarǵa.

Alash atyn aspanǵa

Shyǵarar olar bir tańda,

Men jastarǵa senemin!, - demeı me. Biz jastarǵa, bolashaqqa, sizderge senemiz.

(Bala) Aǵa, deımin
(Ahmet Baıtursynuly) Qazir, inim, tura tur. Jup bolýy úshin jáne

barlyq suraqtardyń jaýaby retinde ómirden erte ótip ketken baýyrymyz Sultanmahmut Toraıǵyrovtyń «ALASH URANY»-n oqyp bereıin: Alash týy astynda, Biz alashtyń balasy. Kúnimiz týyp kógerdi, Saryarqanyń dalasy. Qurt aýrýdaı jaılaǵan, Qurtpaqqa bizdi oılaǵan, Qanymyzǵa toımaǵan, Qolymyzdy baılaǵan, Erimizdi aıdaǵan, Elimizdi laılaǵan. Jerimizdi shımaılaǵan, Óshti zalym qarasy. Jasasyn, alash, jasasyn! Alash týy astynda, Qoldaıtyn alash babamyz. "Týysqandyq", "teńdik" dep, Týyn qolǵa ap shabamyz. Berilgende tilekter, Jarylmaı ma júrekter?! Zań jasaıtyn orynǵa, Jurtpen birge baramyz! Qatardan oryn alamyz! Jasasyn, alash, jasasyn! Alash týy astynda, Kýá bolsyn arymyz. Kórkeıtýge alashty, Qurbandyq bizdiń janymyz! Bylaı tursyn malymyz, Alash degen el úshin Saryarqanyń jeri úshin, Bostandyq bergen er úshin, Tógilsin bizdiń qanymyz! Aıalmasyn janymyz! Jasasyn, alash, jasasyn! Alash týy astynda, Ólsek birge óldik biz. Ne jaqsylyq, ne qaıǵy, Kórsek birge kórdik biz! İshki janjal talasty, Kúnshildikpen qarasty, Myna jerge kómdik biz! Jasasyn, alash, jasasyn! Alash týy astynda, Kún sóngenshe sónbeımiz. (Qol bulǵap qoshtasyp, atanady. Daýysy

alystaı beredi) «Endi eshkimniń alashty, Qorlyǵyna bermeımiz! Adamdyqtyń jolyna, Bastaǵan erler sońyńda, Basqaǵa kóńil bólmeımiz, Qandaı shaıtan kelse de, Aldaýyna kónbeımiz. Óler jerden kettik biz, Bul zamanǵa jettik biz! Jasaıdy alash, ólmeımiz! Jasasyn, alash, jasasyn!» (Shymyldyq jabylady)

(Bala, jylamsyrap) Ata, eshkimge túk kómegim bolmady, aldarynan

kútip turǵan ajaldan qutqara almadym

(Ata) Balam, eline qyzmet etker erler eshqashan ólmeıdi. Biz olardy

eske alyp dáriptep, qurmettep jatqan kezde, olar – máńgi tiri. Aldaǵy qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵyn atap ótý de – qazaq úshin qasyq qany qalǵansha kúresken erlerdi ulyqtaýdyń bir kórinisi.

(Bala) Ata, batyrlardyń bári burynǵy zamanda ótip ketken eken ǵoı,

ıá?

(Ata) Nege, qulynym, kúni keshe 86da óziń sıaqty órimdeı jastar

ádiletsizdikke tózbeı alańǵa shyqty.

(Bala) Olar da batyr ma, sonda?
(Ata) Árıne, jastar Keńes ımperıalyq saıasatyna qarsylyq bildirdi.

Alaıda, kadr jáne til saıasatyndaǵy qıanattarǵa tózimsizdik tanytqan bul tolqý aıasyz basylyp-janyshtaldy. Qýdalaýdyń ózi birneshe jylǵa sozyldy.

(Bala) Onda buny da qazaq tarıhynyń bir belesi dep tanýǵa bolady ǵoı
(Ata) Álbette, kúnim.
(Bala) Sol paraqty da bir ashaıyq, ata

V kórinis

(Shymyldyq ashylady. Sot zaly)

(Aıyptaýshy) Aıyptalýshy, sonymen, sońǵy ret suraımyn: alańǵa ne úshin shyqtyń?
(Qaırat Rysqulbekov) Meniń túsinigimshe, er adamdar turmaq, ań ekesh

ańdar da urǵashysyna múıiz ıa bolmasa tuıaǵyn kótermeıdi. Al biz bárimiz ań emes, adamzattyń uly - adambyz, sondyqtan, er adam áıel zatyna qol kóterip, qol jumsaýǵa tıis emes, áýeli esh pravosy joq. Mine, qysqasha aıtqanda, osyndaı túsinikpen, áıel zatyna er bolyp óz qol ushymdy berip, kómektesý úshin barǵanym ras. Sol jerde qolymnan kelgenshe kómekteskenim de ras. Ol úshin áli kúnge deıin ókinbeımin, kerisinshe, úlken maqtanysh tutamyn. Biraq, bir Qudaı ózi kýá, adam balasyn eshqashan óltirgenim joq. Mundaı aıýandyq jasaý meniń kolymnan kelmeıdi. Eshqashan... Esh ýaqytta!.. Al áıel zatyna aıýandyqpen qol kóterip, shashynan tartyp, kókparsha súıregeni úshin bir mılısıany uryp-soqqanym da ras. Ol adam kúni búginge deıin aman-esen, zyr júgirip júr. Óz qolymmen jasaǵan bar teris qylyq, bar qylmysym osy ǵana!

(Aıyptaýshy) Sen qasarysyp, qylmysyńyzdy moıyndamaı otyrsyń!

Atylasyń!

(Qaırat Rysqulbekov)

"Kúnádan taza basym bar,

Jıyrma birde jasym bar,

Qasqaldaqtaı qanym bar,

Boztorǵaıdaı janym bar.

Alam deseń, alyńdar.

Qaırat degen atym bar,

Qazaq degen zatym bar,

Erkek toqty qurbandyq.

Atam deseń atyńdar!» (Shymyldyq jabylady)

(Bala) Ata, men oǵan qazaq halqy ony eshqashan umytpaıtynyn aıtsam

qaıtedi

(Ata) Keregi joq, ol óziniń umytylmaıtynyna senimdi. Sot zalynda

ózin osylaı ustaýyna kúsh berip turǵan da sol senim. Adam óz isiniń durystyǵyna bek senimdi bolǵan kezde oǵan esh nárse kedergi bola almaıdy.

(Bala) Ata, men búgin tarıh úıirmesinen qalyp qoıdym. Biraq buǵan esh

ókinbeımin. Qanshama ǵalamat sátterge kýá boldym. Kýá bolǵan bul bes belesti men ylǵı maqtanyshpen aıtyp júretin bolamyn

(Ata) Sen úıirmege áli úlgeresiń, kókem. Saǵatyńa qarashy, biz esh

ýaqyt joǵaltqan joqpyz. Tarıh qoınaýyna súńgip, odan ǵıbrat alýǵa ketken ýaqyt joǵalǵan ýaqyt bolyp sanalmaıdy

(Bala) Ǵajap! Biz jańaǵy oqıǵalardyń bárin qas-qaǵym sátte kórip

shyqtyq. Bes beles!

(Ata) Bundaı belester qazaq tarıhynda beseý emes, san myńdap

tabylady, qaraǵym.

(Bala) Ata-babalarymyz, aǵa-apalarym kórsetken úlgi – biz úshin

ǵıbrat. Sonaý Jánibek-Kereı negizin qalaǵan memleketimizdiń táýelsizdigi men baıandyǵy úshin kúres toqtamaq emes, jalǵasa beredi. Sondyqtan, qym-qýyt zamanda bizder bilimdi ári batyl bolýymyz kerek, ıá, ata? Ata, qaıdasyz?! Ata!

(Ata /daýysy alystan shyǵady/) Ótken tarıhyńdy umytpa, qarǵam! El

úshin ot keshken erlerdi qadirle! Qazaqtyń hany bar, batyr-bıi, aqyn-ǵalymy bar barlyǵy osy eldiń egemendigine eńbegin sińirip, ári qaraı órkendeýin Sizderge tapsyrdy. Aldaryńda talaı-talaı asýlar men belester tur!

(Qoıylym keıipkerleri Kereı han, Ábilqaıyr han, Kenesary han, Naýryzbaı sultan, Ahmet Baıtursynuly, Qaırat Rysqulbekov birinen soń biri sahnadan óte bastaıdy)