Búgin HH ǵasyrdyń basynda qazaqtyń ulttyq ensıklopedıasy atanǵan «Qazaq» gazetiniń shyǵa bastaǵanyna 105 jyl tolyp otyr.

Ahmet Baıtursynulynyń basshylyǵymen jaryqqa shyqqan basylym óz zamanynyń keleli, túıtkildi máselelerin jan-jaqty qozǵap, halyq pen bılik arasyn jalǵastyrýshy kópir ispetti boldy. «Qazaq» gazeti tek ózi ómir súrgen zamanynda ǵana emes, keleshek urpaqqa da HH ǵasyrdaǵy Qazaq ómirinen syr shertetin tarıhı basylymǵa aınaldy. Atalmysh basylym ózi ómir súrgen bes jyl ishinde birshama kúrdeli qubylystardyń, qoǵamdyq silkinisterdiń kýási boldy. Sondyqtan da HH ǵasyrdyń basyndaǵy Qazaqstan tarıhyn zertteýde «Qazaq» gazetiniń tarıhı derek kózi retinde alar orny erekshe.

1913 jyldyń 2 aqpanynan bastap jaryq kórgen «Qazaq» gazetine baılanysty birshama derekterge kóz júgirtsek. Atalmysh basylym 1915 jylǵa deıin aptasyna bir sany jarıalanyp otyrǵan bolsa, keıinnen aptasyna eki retten shyǵyp otyrǵan. Óz dáýiriniń máselelerin tilge tıek ete otyryp, ashshy shyndyqtardy áshkerelep, halyq atynan sóıleı bilgen qalamgerlerdiń jazbalary arqyly buqara halyq eldegi jaǵdaılardy bilip, bılik basyndaǵylardyń hal-ahýalynan habardar bolyp otyrdy.

«Qazaq» gazetinde jaryq kórgen maqalalardyń sapasy jáne mazmuny óte joǵary deńgeıde bolǵany sózsiz. Belgili jýrnalıs, alashtanýshy Bolat Múrsálim «Qazaq» gazeti alǵashqy sanynan bastap-aq óte joǵary kásibı deńgeıdi kórsetkenin aıtady.

– Álıhan Bókeıhanuly, Ahmet Baıtursynuly jáne Mirjaqyp Dýlatulynyń ishki daıyndyǵy, bilim deńgeıi, olardyń jazý sheberligi – osy dúnıelerdiń barlyǵy gazettiń sapasyna áser etti. Gazette basylǵan Ahań men Álıhandardyń alǵashqy maqalalarynda-aq gazettiń jalpy baǵyty, onyń ulttyń tutas deńgeıin qamtıtyn, ulttyń múddesin kózdeıtin úlken basylym ekendigi kórindi. Ary qaraı da gazet shyǵyp turǵan bes jyldyń ishinde osy baǵyttan taıǵan joq. Bul basylymda jaryq kórgen maqalalardyń deńgeıine qatysty aıtar bolsam, «Qazaq» gazetinde týyndylary jaryq kórgen avtorlar qazaq aýyldaryndaǵy sanıtarlyq máselelerden bastap sonaý Dýmadaǵy keleli, úlken-úlken memlekettik saıası máselelerge deıin túgel qamtyp jazǵan. Sondyqtan da, maqalalardyń deńgeıi de osyǵan saı boldy, - deıdi Bolat Múrsálim..

Alashtanýshy mundaı maqalalardy jazýǵa Peterborda, Máskeýde oqıtyn stýdentter jáne elde qyzmet etip júrgen Halel Dosmuhamedov, Muhammedjan Tynyshpaev sekildi qazaq oqyǵandary, Alash qozǵalysyna basy birikken zıalylar atsalysqanyn atap ótti.

«Qazaq» gazetinde basylǵan Ahmet Baıtursynulynyń alǵashqy týyndysynda: «Tóńirekke qarasaq túnergen-túnergen bulttar kórinedi. Túbi qandaı belgisiz. Ne bolary bilmeımiz. Nur bolyp jaýyp, jerimizdi kógertip, nesibemizdi molaıtar ma, bolmasa daýyl bolyp soǵyp, úıimizdi jyǵyp, úı-ishimizdi shashyp tastar ma?! Kózimiz buǵan jetpeıdi. Jalań aıaq, jalań bas, jeńderimiz kıýsiz, etekterimiz jıýsyz ashylyp shashylyp qamsyz jatqan halyqpyz», - dep jazyp, bul gazetti basyp shyǵarýǵa úlken daıyndyqpen kiriskendigin kórsetedi.

«Qazaq» gazeti sol kezdegi qazaq ómiriniń, patshalyq Reseıdiń bodanyndaǵy ulttyń eń kókeıkesti, eń ózekti máselelerin kótere bildi. Jáne de ony óziniń deńgeıine saı, kásibı sheberlikpen aıta bildi. Sonymen qatar HH ǵasyrdyń basynda ózge de basylymdar bolǵandyǵy belgili.

«Qazaq» gazetine deıin basqa da basylymdar bolǵan. Mysaly, «Aıqap» jýrnaly shyqty, «Serke» basylymy da biraz ýaqyt shyǵyp, keıinnen jabylyp qalǵan, «Qazaqstan» basylym da boldy, sonymen qatar, Úkimet tarapynan shyǵyp turǵan Dala Ýálaıaty gazeti boldy. «Qazaq» gazetiniń bul basylymdardan ereksheligi – qazaq tiliniń ádebı normasyn qalyptastyra bilýinde. Alǵashqy sanynan-aq burmalanbaıtyn, shubarlanbaıtyn, taza ádebı tilmen jazyp bastady. «Aıqap» jýrnalynda nemese ózge basylymdarda jaryq kórgen maqalalarda tatar sózderi, bolmasa basqa da týysqan halyqtyń tilderindegi sózder aralas júrgendigi nemese sóılem qurylysynda da kálka sóılemder baıqalady. Al «Qazaq» gazeti arqyly Ahmet Baıtursynuly óte jatyq tildi alyp keldi», - deıdi Bolat Múrsálim.

Jalpy 265 nómiri jaryq kórgen gazet «qazaq» degen uǵymdy bildiredi dep rámizdik beıne retinde kıiz úıdi usynǵan. Onyń túndigi batystan ashylyp, esigine «Qazaq» dep jazyldy.

«Atalmysh gazettiń bas tańbasynda kıiz úıdiń sýreti tur. Al ol kıiz úıdiń túndigi Evropa jaǵynan ashylǵan. Munyń da ózindik sebebi bar: qazaq halqyna Eýropadan batys jurtynyń bilim-ǵylymy qazaq dalasyna tarasyn degen nıet boldy», - deıdi Alashtanýshy Bolat Múrsálim.

Onyń aıtýynsha, «Qazaq» gazeti eki baǵytty ustanǵan: birinshisi – taza ádebı til normasy bolsa, ekinshisi – batystyq órkenıetke qaraı umtylǵan.

Alash zıalylarynyń bárine birdeı ortaq maqsaty – qazaqtyń ulttyq memlekettigin qaıta kóterý, halyqtyń sanasyn oıatyp, jastardy oqý-bilimge, saýattylyqta beıimdeý boldy. «Qazaq» gazeti men onyń quryltaıshylary aldaryna qoıylǵan maqsatqa qantógissiz kúres jolymen jetýge umtyldy.

«Qazaq» gazetiniń №4 sanynda 1913 jyly 1 naýryzda jaryq kórgen Esenǵalı Qasabolatovtyń «Qazaq jastaryna» atty maqalasynda: «Basqa jurttardyń jastaryna qarasaq, bári de ónerpaz bolyp, túrli-túrli paıdaly ister istep, zamannyń tórine qaraı birinen-biri qalmaı, bilimin asyrýǵa tyrysyp jatyr. Jurtta bilim bolsa, baılyq, qurmet, barsha rahat ta tabylmaqshy. Egerde bilim, óner joq bolsa, dúnıedegi keńshiliktiń bárinen de qur qalyp, kóringenge jem bolyp, shólirkep, azyp-tozyp bitpekshi. «Basta aqyl joq bolsa, aıaqqa kúsh túsedi» degenniń maǵynasy osy. Aqsaq qoıdaı artqa qalǵan halyqty qatarǵa kirgizetin, zamannyń amalyna túsinip, jol kórgizetin jańa talap, talpynǵan ár jigit, jastar bolsa kerek edi. Biraq qazaqtyń oqyp shyqqan myrzalary ondaı amaldy talap etip ilgeri umtylǵandary bek az kórinedi», - dep jazyp, jastardy halyq ıgiligi úshin eńbek etýge, óner-bilim úırenýge shaqyrady.

Atalmysh basylymnyń qansha jyldar ótse de áli kúnge deıin tarıhshylarǵa, jýrnalıserge, fılolog mamandarǵa azyq bolyp kele jatqandyǵy málim. Mundaı gazet ózinen keıingi shyqqan basylymdarǵa yqpal etpeı qoımaıdy.

«Qazaq» gazeti – muzjarǵysh keme sekildi boldy. Buzylmaı turǵan qamaldy buzyp, qazaq ómirine qazaq ádebı tiliniń normalaryn, taza qazaq tilin alyp keldi. Qazaq ultynyń ádebı tili Abaıdan bastap qalyptasty deıtin bolsaq, al osy bul basylym ádebı tildiń jalpyhalyqtyq qoldanysqa enýine yqpal etip, onyń barlyq jazýshy, tilshi – barlyǵy da osy normada jazýǵa úıretken «Qazaq» gazeti boldy. Sondyqtan da, bul gazettiń yqpalymen qazaq tiliniń jazba tili keńirek qalyptasty. Jazba tili, kósemsóz tili, jýrnalısıka tili osy «Qazaq» gazeti arqyly qalyptasty. Kez kelgen maqalasynda shaǵyn ǵana bolsa da, belgili bir oqıǵanyń nemese qubylystyń mán-maǵynasyn keremet jatyq tilde jazyp shyqqan. Osy yqpal keıinge de áser etti. «Qazaq» gazetiniń óte bir yqpaldy kórinisi – Semeıde 1918 jyly shyqqan «Saryarqa» gazetinde, Mustafa Shoqaı bastap shyǵarǵan «Birlik týy» gazetinde, keıin J.Aımaýytov pen M.Áýezov bastap shyǵarǵan «Abaı» jýrnalynda bul basylymnyń yqpaly birden kórinedi. Al búginde kóptegen gazet-jýrnaldarymyz sol «Qazaq» gazetindegi jatyq tildi meńgerdi, biraq dál sol sıaqty tek qana ulttyń múddesin kózdeıtin, eshbir saıası nemese qarjylyq toptyń, ákimshilik toptyń soıylyn soqpaıtyn basylym, portal, saıt, ne bolmasa telearna bolsyn qurylǵan joq», - deıdi Alashtanýshy Bolat Múrsálim.

«Qazaq» gazetiniń materıaldary ár túrli joldarmen oqyrmandarǵa túsinikti etip qaıta basylyp shyǵarylǵan. Mysaly, 1993 jyly Úshkóltaı Sýbhanberdınanyń «Qazaq», «Alash», «Saryarqa» atty mazmundalǵan bıblıografıalyq kórsetkishi shyqsa, Alash zıalylarynyń «Qazaq» gazetinde kezinde jarıalanǵan maqalalary olardyń jeke jınaqtaryna endi. 1998 jyly «Qazaq ensıklopedıasy» bas redaksıasy gazet materıaldarynyń jınaǵyn kitap túrinde basyp, jaryqqa shyǵardy. Sonymen qatar, «Aqıqat» jýrnalynda 1998 jylǵy úshinshi sanyna bastap «Mura» aıdarymen gazet maqalalarynan sandyq jáne jyldyq retin saqtap úzindiler jarıalap otyrǵan. Osyndaı jan-jaqty júrgizilgen túrli jumystardyń arqasynda qazaq halqy HH ǵasyrdyń basyndaǵy ult ómirinen syr shertetin «Qazaq» gazetimen keńinen tanysýǵa múmkindik aldy.

Al bul turǵyda tilshi-ǵalym Ǵarıfolla Ánes: «Biz alty jyl úzbeı shyǵyp turǵan gazet materıaldarynyń avtor-jazýshylaryn aıqyndap, maqalalardyń árqaısysyna jip taǵyp óz ıesine qaıtarý isin aıaqtap kelemiz. Esebimizshe, gazet kóleminiń úshten birine jýyǵy, ıakı 60 baspa tabaqtaı kósemsóz úlgileri A.Baıtursynulynyń qalamyna tıesili ekendigi tekstologıalyq jolmen dáleldenip otyr», - deıdi.

«Qazaq» gazeti ózi ómir súrgen jyldary az ýaqyt bolsa da, aldyna qoıǵan maqsatyn oryndaı bilgen basylym. Bir ǵasyrdan astam ýaqyt ótse de áli kúnge deıin ózindik qundylyǵyn joımaǵan bul basylym keleshek urpaqqa azyq bola bildi.

Qazaqtyń baǵyna týǵan «Qazaq» óz tarıhı mısıasyn oryndaı bildi…