Armanym – saıahattaý. Biraq ázirge múmkindigim bolmaǵandyqtan, álemdi aralap júrgen dostarymnyń áńgimesin tyńdaǵandy jaqsy kóremin. Tyńdap otyryp, ózim de sonda sapar shegip kelgendeı áserge bólenemin. Bul joly Berlınge baryp kelgen dosymmen sóılestim. Dosym Berlınnen 30-40 shaqyrym jerde ornalasqan Zaksenhaýzen konslagerin kórip, sýretke túsirip qaıtypty. «Ala pıjamaly bala» («The Boy in the Striped Pyjamas») fılmin kórseńiz, meniń ne sezingenimdi siz de túsiner edińiz. Konslager mýzeıge aınalyp ketse de, onyń ishine kirýge júregim daýalamas. Al sýretterdi Qamshy.kz aqparat agenttiginiń oqyrmandarymen bólisýdi jón kórdim.
Lagerdiń jalpy aýmaǵy úshburyshty eken. Kirgen adamdy «Arbeit macht frei» («Eńbek bostandyq kepili») degen jazýy bar úlken qaqpa tosyp alady. Tutqyn konslagerge osy jazýdy oqyp baryp kirgen.
Odan ótken soń aınalasy tikendi symmen qorshalǵan tas joldy alańǵa kózińiz túsedi.
Konslagerde tutqyndar avıatehnıkamen aınalysty. Álemdegi eń iri kirpish zaýytynda jumys istedi. Onda Germanıa úshin qurylys materıaldaryn shyǵardy.
Zaksenhaýzende jalǵan kýpúra shyǵaratyn sheberhanalar boldy. Ondaǵy maqsat – Ulybrıtanıa men AQSH-tyń ekonomıkasyn quldyratý. Bul jospar «Bernhard operasıasy» dep atalǵan.
Konslagerdiń qúrylysy 1936 jyly Germanıa Olımpıada oıyndaryn ótkizý daıyndyǵyna kirisken ýaqytta, Berlınnen 30 shaqyrym jerdegi Oranıenbýrg qalasynda bastalǵan. Alaıda muny nemis halqy bilmegen. Joba avtory – Genrıh Gımmler.
Úlken alań jáne birneshe ǵımarattan turatyn memorıal 1936-1945 jyldary aýyr azappen qaza tapqan tutqyndardy eske salady.
Fashıser lagerge óz saıasatymen sáıkespeıtinderdi jınap, adam tózgisiz qara jumysqa jekken. Keıin ol adamdar iz-tússiz joǵalyp otyrǵan.
Memorıal aımaǵynda birneshe mýzeı ornalasqan.
Kirpish fýndamentti myna bólmede tutqyndardy aıaýsyz óltirgen. Bul bólmede 18000 adam qaıtys bolǵan. Tutqyndardy munda medısınalyq tekseristen ótkizemiz dep aldap ákelgen eken. Boıyn ólsheımiz dep teris qaratyp qabyrǵaǵa turǵyzady, sodan keıin tutqynnyń moıyn tusynan atyp jiberedi. Al máıitin japsarlas turǵan krematorııge jetkizedi. Myńdaǵan adamnyń jany qıylǵan qandy bólme talaı syrdy ishine búkkendeı.
«Murajaıǵa ýlap-shýlap kirgen týrıser ún-túnsiz aralady. Shyqqan soń da uzaq ýaqyt aýyz ashpady. Qatygezdik pen jaýyzdyqtyń belgisindeı bolǵan kókala pıjamalar, zildeı kisender men dar aǵashtary, adam órtegen peshteri, jantúrshigerlik sýretter... Qysqasy, aýrasy tym aýyr. Qazaqqa jasalǵan genosıd te budan kem emes qoı»... – dedi áserimen bólisken dosym.
1941 jyldyń qyrkúıegi men qarashasy aralyǵynda lagerge 13 myń sovettik ásker jiberildi. 1947 jyly tutqyndardyń janyn alatyn myna baraqtarda 10 apta ishinde 10 myńǵa jýyq sovettik áskerı tutqyn azappen óltirildi.
Myna ótkir tastardyń ústinen aýyr sómke asynǵan tutqyndar kúni boıy júrýge májbúr boldy. Bul ádis arqyly adamdardyń aıaq kıimderiniń kúshi synalatyn.
Zaksenhaýzen lageriniń qadaǵalaýshylary tutqyndardy soqqyǵa jyǵýdan bólek, azaptaýdyń eń soraqy túrlerin qoldandy. Fashıser ásirese jańadan bosanǵan áıelderdi azaptaıtyn. Zaksenhaýzende belgisiz ýly zattardy shaǵaratyn. Al ýly zattardyń terige áserin tekserý úshin túrli tájirıbeler álgi áıelderge jasaldy.
Myna kartınalardan eńbekke jegilgen tutqyndardyń qalaı azaptalǵanyn kóre alamyz.
Adamdardy darǵa asqan myna aǵashtar úreıińdi alady.
Tutqynnyń ala pıjamasy
Jýynatyn bólme
Tamaqtanatyn jáne jatyn bólme
Ájethana tazalaýshylar konslagerdegi eń baqytty adamdar sanalǵan. Sebebi on myńdaǵan tutqyn dáret syndyrý úshin uzyn sonar kezekte turady eken. Nemister tazalyqty súıgish halyq bolǵandyqtan ájethanadan tys jerde dáret syndyrýǵa tyıym salyndy. Buǵan baǵynbaǵan tutqyn sol sátte atylatyn. Sol sebepti kezegin kútýine týra keledi. Al ájethana tazalaýshylar kez kelgen ýaqytta kirip shyǵa alatyn bolǵan.
Konslagerdegi fashıserdiń formasy
Salmaǵy aýyr kisender men symdar
Tutqyndy azaptaý tásili
Foto: Muhıt Muhametkerim
