Bereket Baqytjanuly Káribaev QR UǴA korespondent – múshesi, ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti, tarıh, arheologıa jáne etnologıa fakúltetiniń profesory, tarıh ǵylymdarynyń doktory
Qazirgi kúnde Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵyna oraı qalyń jurtshylyqtyń handyqtyń tarıhyna, onyń ishinde handyqtyń qurylýyna, alǵashqy handar – Kereı men Jánibek handardyń tarıhı bolmysyna degen qyzyǵýshylyqtary kúrt artyp otyr. Osyǵan baılanysty qolyna qalam ustaǵandardyń bári handyqtyń qurylý tarıhymen aınalysyp, óz pikirlerin usynyp, nebir «jańalyqtar» asha bastady. Ǵylymdaǵy shynaıylyq prınsıp keıingi qatarǵa shegerilip, aldyńǵy qatarǵa áýesqoılyq shyǵyp jatyr. Sol sebepti, biz tómende osy máselemen uzaq ýaqyttan beri aınalysyp kele jatqan maman retinde handyqtyń qurylýy jónindegi zertteý jumysymyzdy oqyrmandar nazaryna usynýdy jón kórip otyrmyz. Qazaq handyǵynyń qurylýy bir oqıǵamen jáne bir mezette júzege asqan saıası úrdis emes, kerisinshe, 10 jyldan astam ýaqytqa sozylyp, óz ishinde oqıǵalardyń damýyna qaraı birneshe satyǵa bólingen. Bólinip ketý – handyqtyń qurylýyndaǵy alǵashqy jáne mańyzdy qadam bolsa, Ábilqaıyr han qaıtys bolǵannan keıin kóp uzamaı Shyǵys Deshti Qypshaq aýmaǵynda Qazaq handyǵynyń bıliginiń tolyq jáne túpkilikti ornaýy - handyqtyń qurylýynyń aıaqtalǵanyn kórsetedi. Osy eki aralyqtaǵy ár bir oqıǵanyń handyqtyń qurylýyndaǵy roli men mańyzyna toqtalyp, jańa memlekettiń qalyptasýynyń satylaryna toqtalalyq. Birinshi satyǵa – Kereı men Jánibektiń bólinip ketip, Moǵolstannyń batysyndaǵy Shý óńirine kelýi jáne Kereı han bolyp saılanýy jatady. Hronologıalyq turǵydan alǵanda birinshi saty – 1457 jyldyń kúziniń sońy qysynyń basy men 1458 jyldyń kóktemi aralyǵyn qamtıdy. Endi osy oqıǵalar barysyna tereń úńilelik. S.K. Ibragımov Kereı men Jánibek sultandar bastaǵan rý-taıpalardyń bólinýin Ábilqaıyr hannyń qalmaqtardan jeńilisinen keıin bolǵan dep durys atap ótedi de, ol Syǵanaq túbindegi shaıqasty 1451-1452 jyly ótti dep qate kórsetedi [1, 155 b.]. Tarıhı ádebıetterde Syǵanaq qalasynyń túbindegi Kóke Kesene degen jerde Ábilqaıyr han men qalmaq bıleýshisi Úz Temir taıshy arasyndaǵy urystyń 1457 jyly ótkendigi tolyq anyqtalǵan [2, 17 b.; 3, 65-66 bb.; 4, 230 b.]. Buǵan deıingi taraýlarda biz bul shaıqasqa qatysty máselelerdi qarastyrǵandyqtan oǵan toqtalyp jatpaımyz. Tek qana qalmaqtar joryǵynyń jaz aılarynda bolǵanyn eske sala ketemiz [5, 168 b.]. Shaıqastyń saldary Ábilqaıyr han úshin aýyr bolǵany belgili. Qalmaqtardan jeńilý shıbanılyq áýlettiń belsendi ókilderi, ári «kóshpeli ózbekterdiń» ásker basylary Bahtıar sultan men Ahmed sultannyń urysta qaza tabýy, hannyń Syǵanaq qalasyna tyǵylýy, qalmaqtardyń jergilikti óńirdegi turǵyndary emin-erkin tonaýshylqqa ushyratýy Ábilqaıyr hannyń jeke basynyń bedelin tómendetedi. S.K. Ibragımov «bul jeńilis memlekettiń quramyna enetin taıpalar aldynda hannyń saıası bıligin álsiretip jiberdi», -dep aıtady [1, 155 b.]. Shaıbanılyq derekterdiń kópshiligi Ábilqaıyr hannyń úsh jasar nemeresi Mahmýd sultannyń qalmaqtarǵa amanat retinde berilgendigi jóninde eshteńe aıtpasa, tek «Tarıh-ı gýzıda –ıı nýsrat namede» ǵana han nemeresin qalmaqtarǵa tutqynǵa tústi dep baıandaıdy [2, 17 b.]. B.A. Ahmedov bul jaǵdaıdy, ıaǵnı han nemeresiniń amanatqa berilýin Ábilqaıyr hannyń qalmaq taıpasynyń joǵarǵy bıligin moıyndaýymen túsindiredi [3, 67 b.]. Bizdiń oıymyzsha B.A. Ahmedovtyń bul pikiri asyra aıtylǵan pikir. Eger shynymen de jaǵdaı B.A. Ahmedov aıtqandaı bolsa, onda ol týraly derekter shaıbanılyq shyǵarmalarda aıtylmasa da, jaǵdaıdyń barlyǵyn jiti baqylap otyrǵan temirlik derekterde, ásirese Abdarrazak Samarkandıde aıtylǵan bolar edi. Ol týraly Shaǵataılyq shyǵarmalarda da eshqandaı málimet joq. Soǵan qaraǵanda Ábilqaıyr han Úz Temir taıshynyń saıası bıligin emes, oǵan belgili bir kólemde salyqtar men tólemderdi jyl saıyn tólep turýǵa mindetttengen sekildi. Al sonyń kepildigine úsh jasar nemeresi berilgen. Jeti jyldan keıin Mahmýd sultan óz eline úlken qurmetpen qaıtarylady [2, 17 b.]. Jalpy alǵanda, 1457 jylǵy shaıqas - Ábilqaıyr handyǵyndaǵy barlyq qaıshylyqtardyń betin ashady, «kóshpeli ózbekter» memleketiniń saıası tarıhynda bir kezeńniń aıaqtalyp, kelesi kezeńniń ıaǵnı, kúıreý kezeńiniń bastalǵandyǵyn kórsetedi. Kereı men Jánibek sultandar bastaǵan ordaejendik taıpalardyń bir bóliginiń bólinip ketýi – soǵan dálel bola alady. Buǵan deıingi taraýshalarda bólinýdiń sebepteri, túrtki bolǵan oqıǵalary qarastyrylǵandyqtan, bul jerde olardy qaıtalap jatýdy artyq dep sanaımyz. Handyqtyń qurylý barysyndaǵy alǵashqy jáne óte mańyzdy oqıǵa – bólinip ketý bolǵandyqtan birden soǵan aýysaıyq. Úz Temir taıshy bastaǵan qalmaqtar joryǵy 1457 jyldyń jaz aılarynda bolǵandyqtan, Ábilqaır han sekildi Kereı, Jánibek jáne ordaejendik basqa da sultandar ózderiniń qol astyndaǵy rý-taıpalarymen birge sol tusta kúnderin jaılaýda ótkizip jatqan. Derek málimetterinde baıandalǵandaı, Ábilqaır han qalmaqtar joryǵy týraly habardyń rastyǵyna kóz jetkizgennen keıin, ol jarlyq shyǵaryp, Bahtıar sultan men Ahmed sultandardy áskerdiń basshysy etip bekitedi. Kýhıstanı Kók Kesene túbine attanǵan shaıbanılyq sultandar men shıbanılyq rý-taıpa basshylarynyń tizimin kórsetedi, biraq onda ordaejendik áýlet ókilderi men ordaejendik áýletti qoldaıtyn taıpa ataýlary kezdespeıdi [5, 168 b.]. Shaıqastyń nátıjesinen habardar bolǵan ordaejendik áýlettiń basshylary Ábilqaıyr tarapynan bolatyn qarsy áreketterdi aldyn-ala sezgen. Muhammed Haıdar Dýlatyı bir dereginde «Joshy áýletiniń keıbir sultandary odan keler bir páleni sezip, ony boldyrmaýǵa tyrysty», - dese, kelesi bir dereginde «Joshy urpaǵynyń sultandary joryq jasap, Jánibek han men Kereı han odan qashty»,- dep jazady. [6, 348 b.; 7, 305 b.; 110 b.]. Kórip otyrǵanymyzdaı, Ábilqaıyr han ózin qoldamaǵandarǵa qarsy jazalaý sharalaryn júrgizgen. Kereı men Jánibek Ábilqaıyr hanǵa qarsy toptyń jetekshileri bolǵandyqtan hannyń negizgi soqqy baǵyttary ózderi men ulystaryna baǵyttalǵanyn kóre bilip, ony boldyrmaýdyń joly dep Moǵolstanǵa ketýdi uıǵarǵan. Egerde Kereı men Jánibek azdaǵan adamdarmen ketse, onda olar jyldyń qaı mezgili bolǵanyna qaramastan kóshken bolar edi. Olardyń sońynda ordaejendik rý-taıpalardyń bir bóligi bolýy sebepti olar jyldyń qaı mezgilinde bolsa da aýa kóship kete almaıtyn edi. Kóshpeli mal sharýashylyǵy ol taıpalardyń negizgi sharýashylyq túri bolǵandyqtan, olar tek jaılaýdan qaıtar kezde ǵana kóterile kóship, burynǵy dástúrli qysqy turaqtaryna emes, Moǵolstanǵa bet alǵan. 1996 jyly belgili arheolog M. Eleýulynyń Shý, Talas óńirlerindegi el aýzynan jınaǵan tarıhı ańyz-áńgimeleriniń bir toby QazMÝ Habarshysynyń tarıh serıasynda jaryq kórdi [8, 6-12 bb.]. Sol tarıhı ańyz-áńgimeler arasynda Qazaq handyǵynyń qurylý tarıhyna qatysty eki derek kezdesedi. Birinshi ańyz «Syrdyń boıynan tyshqan jyly qara kúzde bir túmen elimen aýa kóshken aǵaıyndy Kereı men Jánibek sultandar qys túse Moıynqumǵa ketipti», - dep bastalsa, kelesi bir ańyzda «Qara kúzde Syrdan qoparyla kóshken qalyń eldi Kereı men jánibek sultandar Moıynqumǵa bastap ketipti», - delinedi [8, 7-8 bb.]. M. Eleýuly bul ańyzdardyń birin 1924 jyly týylǵan Sháýenov Júzimqul degen aqsaqaldan 1976 jyly tamyz aıynda jazyp alǵanyn, al kelesi ańyzdy 1899 jyly týylǵan Nazarqulov Júnjuma degen aqsaqaldan alǵanyn aıtady [8, 7-8 bb.]. Bul jerde eki ańyzdyń mazmunynda «Tarıh-ı Rashıdıdegi» Kereı men Jánibektiń Ábilqaıyr hannan bólinip ketýi jónindegi derekke uqsastyǵy bar. Uqsamaıytyn jerine kóship ketýdiń «tyshqan jyly jáne qara kúzde, qys túse» degen ýaqytty kórsetýi jatady. 1457 jyldyń qaı jylǵa jatatynyn bilý úshin derekterge nazar aýdaryp kórelik. Kýhıstanı da, Mahmýd ben Ýálı de Ábilqaıyr hannyń qaıtys bolǵan jylyn «874 (1469-70) jyly tyshqan jyly» dep jazady. [5, 171 b.; 9, 361 b.]. 1469-70 jyldyń aldyndaǵy tyshqan jylyna 1457-58 jyldyń jatatynyna eshkim kúmán týǵyzbas bolsa kerek. Olaı bolsa, ańyzdaǵy tyshqan jyly jazba derektegi tarıhı oqıǵalardyń ýaqytymen sáıkes keledi. Al «qara kúz», «qys túse» degen sóz tirkesi qarasha-jeltoqsan aılaryn bildiretinin eskere otyra, bul mezgildiń kúzeý, kúzeýden qystaýǵa aýysatyn mezgil ekenin bilemiz. Olaı bolsa, ańyzdaǵy mezgildi kórsetetin málimetti durys deýge bolady. Osylaısha, joǵaryda aıtylǵan oılarymyzdy túıindeı kele, Kereı men Jánibek bastaǵan rý-taıpalar Syǵanaq túbindegi shaıqastan keıin Ábilqaıyr hannyń qaharynan qorqyp, sol jyldyń kúz aıynyń sońynda dástúrli qystaýlaryna barmaı, Shý ózenininń boıyna keledi. Muhammed Haıdar Dýlatı «Esenbuǵa han olardy qurmetpen qarsy alyp, qonystanýǵa Moǵolstannyń batys jaǵyndaǵy Shý ózeni alqabyndaǵy Qozybasyny berdi», - dep aıtady [7, 110 b.]. Al Mahmýd ben Ýálı bul óńirdi berýdiń sebebin bylaısha túsindiredi: «Sol kezderde Moǵolstanda Shaǵataı han urpaqtarynan Ýáıis hannyń uly Esenbuǵa han bılik júrgizip turdy. Sol tusta Ámir Temir kýrekannyń uly Mıranshahtyń, onyń uly Sultan-Muhammed myrzanyń uly Ábý Saıd myrza Iraktan Júnis handy shaqyrtyp, oǵan kómek pen járdem beredi de, inisine qarsy jiberedi. Sol sebepti Esenbuǵa han bıliginiń negizine syzat túsip, soǵan baıalanysty bul han Jánibek han men Kereı handardyń kelýin adamdar /úshin/ qaıyrymdylyq pen izgiliktiń kózi dep sanady. Hanzadalardyń kelýine qurmet kórsetilip, kelisim berilgennen keıin, han olarǵa Moǵolstannyń batys óńirin berdi. Ol óńir Esebuǵa hannyń /ıeligi/ men Júnis hannyń ıktasy arasynda boldy. Bul óńir Shý jáne Qozybasy degen /ataýmen/ belgili bolatyn» [9, 352 b.]. Qozybasy – Tarǵaptyń qarsy betindegi Qordaıda ornalasqan taý jaılaýy [10, 265 b.]. Endi osy geografıalyq ataýlardy karta boıynsha anyqtasaq, onda Kereı men Jánibektiń Esenbuǵa hannan alǵan aımaǵynyń shekarasy – Balqash kóliniń ońtústik-batys jaǵalaýy men Shýdyń tómengi aǵysy boıyndaǵy alqaptar arqyly, batysy – Talas ózeninen, shyǵysta İle ózenine deıingi, al ońtústikte – İle Alataýynyń soltústik taý jotalary men qyrattary arqyly ótken. Bul aımaq – Esenbuǵa han úshin birinshiden, onyń Moǵolstannyń Jetisý jaǵyndaǵy ıelikterin Andıjan mańyndaǵy Jetikent degen jerdi ıelikke alǵan Júnis han tarapynan bolatyn joryqtardan qorǵap tursa, ekinshiden, dál sondaı mindetti Ábilqaıyr han tarapynan bolar joryqtarǵa baılanysty atqaryp turdy. Júnis hannyń Moǵolstan aımaǵyna jaqyn kelýine baılanysty bıliginiń irgesi sógile bastaǵan Esenbuǵa han joǵaryda aıtylǵan aımaqty Kereı men Jánibeke berý arqyly ózine senimdi odaqtas tabady da, ómiriniń sońyna deıin taq bıligine aǵasyn jolatpaıdy. Mahmýd ben Ýálıdiń mynadaı málimet osyny dáledeıdi: «Esenbuǵa hannyń tiri kezinde /oǵan/ joǵaryda aıtylǵan handardyń (Kereı men Jánibekti aıtyp otyr – B.K.) kómegi men tiregi arqasynda Júnis han tákáparlyqpen aıaǵyn úzeńgige sala almady» [9, 353 b.]. Basqasha aıtqanda bul derek málimeti Júnis hannyń Moǵolstanda Esenbuǵa hannyń tiri kezinde han bola almaǵanyn kórestedi. Muhammed Haıdar Dýlatı óz eńbeginiń bir jerinde bylaı deıdy: «Sultan Júnis han ekinshi ret Myrza Sultan Ábý Saıdta Moǵolstanǵa kelgende, mundaǵy ámirlerdiń barlyǵy taǵy da han mańyna jınaldy. Han Moǵolstanda biraz turdy. Jetikentte turaqtap qaldy. Biraq Esenbuǵa hanǵa tıeseli ıelikterge kirýge batyly barmaıdy» [7, 113 b.]. Osylaısha, 1457 jyldyń sońynda Kereı men Jánibektiń Moǵolstannyń batys jaǵyndaǵy Shý óńirine kelip qonys tebýi arqasynda, Esenbuǵa han aǵasy Júnis hanǵa qarsy ózine senimdi odaqtas tabady da, 1461/62 jyly qaıtys bolǵanǵa deıin onyń ıeligine eshqandaı qaýip bola qoımaıdy. Endi Kereı men Jánibekke qaıta oralaıyq. Biz buǵan deıingi taraýshalarymyzda Kereı men Jánibektiń Shý boıyna kelýi – 1457 jyldyń kúziniń sońynda, al kelgender sany shamamen 100 myńdaı adam bolǵan dep aıtqanbyz. M. Eleýulynyń jarıalaǵan ańyzdarynyń birinde kelýdi «qara kúzde» bolǵan dese, al ekinshisinde «qys túse» dep kórsetedi. Derekterdegi málimetterdiń baıandalýyn hronologıalyq turǵydan qarastyrsaq, mynadaı jáıtterdi ańǵaramyz. Kereı men Jánibek bastaǵan rý-taıpalardyń Shý óńirine qonystanýy, Kereıdiń han bolǵandyǵy, Esenbuǵa hannyń ıeligine Júnis hannyń aıaǵyn attap basa almaǵandǵy, Esenbuǵa han qaıtys bolǵannan keıin qazaq bıleýshileri men Júnis han arasynda jaqsy qatynastardyń qalyptasýyndaǵy jóninde aıtylady [9, 352-353 bb.]. Soǵan qaraǵanda Kereıdiń han bolyp saılanýy Shý boıynan kóship kelgennen keıin jáne Esenbuǵa han qaıtys bolǵanǵa deıin júzege asqan. Jazba derekter ol jóninde naqty aıtpasa, M. Eleýulynyń ańyzynda oǵan qatysty bylaı delinedi: «Syrdyń boıynan tyshqan jyly qara kúzde bir túmen elmen aýa kóshken aǵaıyndy Kereı men Jánibek sultandar qys túse Moıynqumǵa (Ulanbaelden Han taýyna deıingi aralyq sóz bolyp otyr – M.E.) jetipti. Qumdy qystap shyqqan qalyń el kóktemde Tulparsazda Kereıdi aq kıizge kóterip, han saılap ózderin «qazaq» dep atapty» [8, 7 b.]. Ańyzdyń málimetine súıensek, Kereıdiń han bolyp saılanýy -1458 jyldyń kóktem aılarynyń birinde, múmkin naýryz aıynda júzege asqan. Han saılaý prosesi asa mańyzdy bolǵandyqtan, ásirese jańa áýlettiń alǵashqy hanyn saılaý sol eldiń ómirindegi erekshe mańyzdy oqıǵa bolyp sanalatyndyqtan, oǵan bıleýshi áýlet ókilderi erekshe mán beretindigi óz-ózinen túsinikti. Han saılaý jınyna bıleýshi áýlet ókilderinen basqa din basylary, rý-taıpa kósemderi, men batyrlary jáne basqa áleýmettik top ókilderi qatysady. Qazaq qoǵamynda han saılaý dástúri HİH ǵasyrdyń sońyna deıin saqtalyp, ol jóninde orys avtorlarynyń eńbekterinde baıandalady. A.I. Levshınnyń jazýy boıynsha han saılaý úshin aldyn-ala onyń ýaqyty men ótkiziletin jeri belgilenedi, ártúrli «jeke keńesýler» ótkizilip, han saılaýǵa árbir toptyń ókilderi anyqtalady, negizgi úmitker anyqtalǵannan keıin jalpy jıynda ol aq kıizge otyrǵyzylyp, sultandar men rý-taıpa kósemderiniń qoldaýyna ıe bolyp, úsh ret kıizben joǵary kóteriledi. [11, 126-127 bb.]. Bul dástúrdi Kereıdi han kótrgende qoldandy deýge bolady. Al endi Kereıdi han kótergen mezgilge keletin bolsaq, bizdiń oıymyz joǵaryda aıtyp ótken ańyzdaǵy ýaqytqa saı keledi. Kereı men Jánibek bastaǵan ordaejendik rý-taıpalar úshin 1457 jyldyń sońynda eń basty másele qystaý, qysta jaılatyn oryndaryn tańdaý, olardy belgileý, eldi qonystandyrý jáne t.b. sharýashylyq máseleler bolǵan. Al kóktem shyǵa aldyn-ala daıyndyq jumystary júrgizilip, jas jaǵynan Jánibekke qaraǵanda úlkendeý Kereı handyq bılikke otyrǵyzylady. Kereıdiń han bolyp saılanýymen Qazaq handyǵynyń qurylý barysyndaǵy birinshi kezeńdi aıaqtaldy deýge bolady. Osylaısha, tarıh minbelerine kóterilgen Qazaq handyǵyn sol kezder úshin tolyqqandy, derbes handyq deýge tolyq bolmaıdy. Óıtkeni, derbes handyq deý úshin onyń naqty terıtorıasy men halqy, bıleýshi áýleti men hany, basqarý ákimshiligi men qurylymy, ózindik júrgizetin derbes saıasaty jáne memleketke qajetti taǵy basqa sharttary qajet bolatyn. Kereıdiń han saılanýymen memleket úshin eń basty sharttardyń biri oryndalady, ıaǵnı jańa handyq – Qazaq handyǵy dúnıege keledi. Ortaǵasyrlarda han - tek joǵarǵy bılikti ıelengen adam ǵana emes, sonymen birge memleketttiń sımvoly bolyp eseptelgen. Jazba derekterden han bolmaǵan jaǵdaıda eldiń tarap, halyqtyń basqa handarǵa kóship ketetin mysaldaryn kezdestirýge bolady. Muhammed Haıdar Dýlatı Moǵolstannyń alǵashqy hany Toǵylyq Temir hannyń balalyq kezine qatysty bylaı dep jazady: «Ákemnen, ákeminiń aǵaıyndarynan «Alla olardyń janyn jánnatta qylǵaı» jáne moǵoldardyń kóne kóz qarttarynan estigenim Toǵylyq Temirdiń ákesi Esenbuǵanyń Satılmısh Hatýn atty báıbishesi bolǵan. Onyń Meńlik atty súıikti toqaly da bar edi. Satılmısh hatýn bedeý tuǵyn. Sondyqtan handa bala bolmaǵan», odan ári Esenbuǵa hannyń qaıtys bolǵanyn baıan etedi de, «moǵol taǵy hansyz qaldy, ulys kúırep, búlinshilikke túsedi», - dep jazady [7, 44-45 bb.]. Al Ábilǵazy bolsa Horezmde han bolǵan Joshy han áýletiniń ókilderi jóninde aıta kelip, Temirshaıh týraly bylaı dep baıandaıdy: «... Temirshaıhtyń jigit kezinde qalmaqtan eki myń kisi kelip, elin shaýyp ketti. Temirshaıhtyń qahary kelip, áskeriniń jıylýyn kútpesten jaýdyń artynan qýyp baryp soǵysyp edi, jeńildi, ózi sol soǵysta óldi. Balasy joq edi, elin jaýǵa shaptyrdy, tóresinen aıyryldy. Patshasynan ne ul, ne ini qalmady. Úsh úmitsizdik birine-biri jınaldy. Sondyqtan halyq ózge tórege ketti» [12, 122 b.]. Osy derek málimetterinen hannyń memleket úshin eń basty rol atqarǵandyǵyn kórýge bolady. Sol sebepti de Kereıdiń han saılanýyn biz, qazaq handyǵynyń qurylýymen tikeleı baılanystyramyz. Osylaısha, Kereıdiń 1458 jyldyń kóktem aılarynyń birinde han bolyp saılanýymen Qazaq handyǵynyń qurylýy barysyndaǵy alǵashqy kezeń aıaqtaldy. Osy kezeń ishindegi oqıǵalardyń tarıhı mańyzyn atap óter bolsaq, birinshiden, Kereı men Jánibek sultandardyń Ábilqaıyr hannan bólinip ketýi – olardyń Qazaq handyǵyn qurýdaǵy alǵashqy qadamy boldy jáne Ábilqaıyr handyǵynyń tarıhyndaǵy kúıreý kezeńiniń tereńdegenin kórseip berdi. Ekinshiden, Shý óńirine kelip qonys tepken ordaejendik taıpalar jańa etnıkalyq ataýǵa – «ózbek-qazaq» ataýyna ıe boldy. Bul degenimiz etnıkalyq prosestiń jańa, ulttyq sıpatqa ıe bolǵandyǵyn kórsetedi. Úshinshiden, handyq bılikti qalpyna keltirip, Kereıdiń han saılanýy – ulttyq sıpattaǵy memlekettik qurylymdy dúnıege alyp kelgendigin kórsetip beredi. Sóıtip, taza ulttyq negizde qurylǵan Qazaq handyǵy tolyqqandy memleket mártebesine ıe bolýy úshin áli de bolsa óziniń qalyptasýy barysynda birneshe satyny bastan ótkerýi qajet boldy. Sharty túrde ekiinshi satyǵa – 1458 jyldyń kóktem aılarynan – 1461/62 jylǵa deıingi, ıaǵnı Esenbuǵa han qaıtys bolǵanǵa deıingi aralyq jatady. Osy aralyqta Qazaq handyǵynyń qalyptasýy barysyndaǵy mańyzdy oqıǵalarǵa mynalardy jatqyzamyz. Birinshiden, Moǵolstannyń batys jaǵynda memleket quryp alǵan ordaejendik taıpalarǵa Ábilqaıyr hanǵa narazy nemese oǵan qarsy shyqqandar birte-birte Kereı men Jánibek handarǵa kelip, qosyla bastaıdy. Ekinshi mańyzdy oqıǵa – Júnis hanǵa qatysty oqıǵalar jatady. 1457 jyldyń qazan aıynda Ábý Saıd myrzanyń qoldaýymen Moǵolstannyń irgesine kelgen Júnis hannyń birinshi bolyp Ystyqkól mańyndaǵy qunjy, bekjak taıpalarynyń ámiri Kerimberdi, ámir Qajy Pir, ámir Ibragım sekildi basshylary moıyndaıdy. Júnis han taıpa ámirlerimen jaqyndasý úshin osy jyldyń sońynda Ámir Qajy Pirdiń qyzy Isan Daýlet begimge úılenedi [7, 113 b.]. 1458 jyldyń kúzine deıin Júnis hannyń mańaıyna birshama moǵol taıpalary jınalady. Ystyqkól taıpalaryn ózine qaratqannan keıin Júnis hannyń aldynda eki baǵyt turdy, biri – Jetisý aımaǵyndaǵy taıpalarǵa bıligin ornatý arqyly búkil Moǵolstan taǵy úshin kúresý bolsa, ekinshisine – birden Moǵol hany Esenbuǵa hanǵa qarsy attanyp, taqty kúres arqyly tartyp alý jatty. Biraqta Jetisýdaǵy taıpalardy ózine qaratý úshin oǵan Jetisýdyń batys óńirindegi Qazaq handyǵy tosqaýyl jasap turǵandyqtan, Júnis han birinshi joldan bas tartyp, ekinshi joldy tańdaıdy. Osy jerde Esenbuǵa han esebiniń óte durys shyqqandyǵyn aıtyp ótpese bolmaıdy. Kereı men Jánibek handarǵa Jetisýdyń batysyn berý arqyly ol búkil Jetisý aýmaǵyndaǵy taıpalarǵa Júnis hannyń yqpalyn boldyrmaý josparyn jasady. Qazaq handyǵymen kúresýden bas tartqan Júnis han 1458 jyldyń jaz aıynyń sońy – kúz aılarynyń basynda Moǵolstannyń Shyǵys Túrkistan jaǵyndaǵy Qashqarǵa kózin tigedi. Bul kezde Esenbuǵa han Moǵolstannyń shyǵys jaǵyndaǵy Juldyz jaılaýynda bolatyn. Júnis hannyń Qashqarǵa attanǵanyn estigen Esenbuǵa han tez arada Qashqar mańyna keledi. Aǵasy men inisi arasyndaǵy shaıqas Qashqardyń Aqsý janyndaǵy Hansalar degen jerde ótip, óte qıyndyqpen Esenbuǵa han men ámir Saıd Áli jeńiske jetedi (Muhammed Haıdar Dýlatıdyń úshinshi atasy –B.K). Júnis han qashýǵa májbúr bolady, biraq áıeli jańa týǵan úlken qyzy Mıhr Nıgar hanym jáne qyzymetshileri tutqynǵa túsedi. Júnis hannyń Isan Dáýlet begimge 1457 jyldyń sońynda úılengenin, olardyń tuńǵyshtary Mıhr Nıgar hanymnyń emshekte bolǵanyn eskerip, Hansalar urysy 1458 jyldyń tamyz-qyrkúıek aılarynda ótti deımiz. Osy shaıqasqa qatysqan Dýlatıdyń arǵy atasy ámir Saıd Áli 862 (1457 j. qarasha -1458j. qarasha) jyly, ıaǵnı, 1458 jyldyń qazan-qarasha aılarynyń birinde qaıtys bolady [7, 113-114 bb.]. Sóıtip, Júnis hannyń Moǵolstan taǵyn ıelenýge baǵyttalǵan alǵashqy áreketi sátsizdikke ushyraıdy. Esenbuǵa hannyń óz taǵyn saqtap qalýyna Qazaq handyǵy da óz septigin tıgizedi. Qazaq handyǵy Mahmýd ben Ýálıdiń jazǵanyndaı «Esenbuǵa hannyń ıeligi men Júnis hannyń ıktasy aralyǵynda ornalasyp», Júnis hanǵa búkil Jetisý taıpalarynyń qosylýyna kedergi jasaıdy. Ábý Saıd myrza ózine qashyp kelgen Júnis hanǵa ekinshi ret qoldaý kórsetedi. Bul joly oǵan Andıjan aımaǵynyń Jetikent degen jerin basqarýǵa beredi [7, 114 b.]. Dýlatıdyń kórsetýi boıynsha Júnis han Ábý Saıd myrzaǵa ekinshi ret qaıtyp kelgende moǵol ámirleri onyń mańyna qaıta toptasa bastaıdy. Ol Jetikentte turaqtap qalady. «Biraq Esenbuǵa hanǵa tıeseli ıelikterge kirýge batyly barmaıdy» [7, 117 b.]. «Tarıhı-Rashıdı» avtorynyń osy málimeti Jetisýdyń batys jaǵynda qurylǵan Qazaq handyǵynyń eleýli saıası kúshke aınalǵanyn kórsetedi. Sóıtip, Qazaq handyǵy sol jyldary Moǵolstannyń ishki saıası ómirindegi oqıǵalarǵa tikeleı aralaspasa da, saıası kúsh retinde ondaǵy bılik úshin kúresýshi toptar arasynda tanylady, Qazaq handyǵyn olar moıyndaýǵa májbúr bolady. Bul – bizdiń oıymyzsha, Qazaq handyǵynyń qurylýy barysynyń ekinshi satysyndaǵy eń basty jetistigi bolyp tabylady. Qazaq handyǵynyń qurylýy kezindegi úshinshi satyǵa 1461/62-1469/70 jyldar aralyǵy jatady. 1461/62 jyly moǵol hany Esenbuǵanyń qaıtys bolýymen jáne onyń murageri Dosmuhammedtiń han taǵyna kelýimen Moǵolstannyń ishki saıası ómirinde kúrdeli ózgerister júredi de, ol ózgerister Qazaq handyǵyna da yqpal etedi. Endi osy máseleni tereńirek qarastyralyq. «Esenbuǵa han ajaly jetip dúnıeden ozǵan soń, ornyna uly Dos Muhammed han patsha taǵyna otyrady. Onyń jasy on jetide bolatyn. Ol parasatty adamdar qataryna jatpaıtyn, kóptegen isteri aqylǵa qonbaıtyn edi, onyń ústine bir sát bolsa da mastyqtan esin jınaǵan emes. [Mısra]: Júretuǵyn jeri las, otyratyn taǵy las, Aqyldy jan aýlaq júr, jyndy búgin taǵy mas!»,- dep Muhammed Haıdar Dýlatı onyń jeke basyna osyndaı sıpattama sózderdi qosyp jazady [7, 115-116 bb.]. Memleketti basqarý isindegi negizgi prınsıpterdiń elenbeýi, jas hannyń ishki saıasatynda belgili bir maqsattyń, júıeliliktiń bolmaýy Moǵolstannyń Shyǵys Túrkistan jaq bóligindegi ámirler arasynda jikter men alaýyzdyqtardy týǵyzady. Joǵaryda aıtyp ótkenimizdeı, «Tarıh-ı Rashıdı» avtorynyń arǵy atasy Ámir Saıd Áli 862(1457-1458) jyly qaıtys bolǵannan keıin, artynda qalǵan eki uldyń úlkeni – Sansyz myrza moǵoldardyń saıasaty boıynsha ákesiniń ornyna ámir bolady da, Jarkentti ózine orda etedi. Al kishi uly – Muhammed Haıdar myrzaǵa jomarttyqpen Qashqar men Iangı Hısardy beredi [7, 115 b.]. Sansyz myrzanyń sheshesi shoras taıpasynan, al Muhammed Haıdar myrzanyń anasy – Júnis hannyń ápkesi Urýn sultan hanym da, áıeli – Esenbuǵa hannyń qyzy Daýlet Nıgar hanym boldy [7, 115 b.]. Ámir Saıd Áliniń tusynda Shyǵys Túrkistandaǵy moǵol taıpalary arasynda alaýyzdyq joq bolatyn, al bar bolsa baıqalmaıtyn. Ámir Saıd Áli kóp uzamaı Esenbuǵa han qaıtys bolǵannan keıin, Dos Muhammedtiń bıligi bastalysymen taıpa basshylary arasynda jik paıda bolyp, ol keńeıe túsedi. Dýlatıdyń jazýyna qaraǵanda, Muhammed Haıdar myrza kúıeý balasy bolǵandyqtan, Esenbuǵa hanmen jaqsy baılanys ornatty, al ol bolsa dúnıe salǵannan keıin Dos Muhammed hanmen jaqsy boldy, al Sansyz myrza Júnis handy qoldaýǵa májbúr boldy [7, 115 b.]. Sol sebepti aǵaıyndy eki myrzanyń arasynda arazdyq paıda boldy. 863 (1464-1465) jyly Sansyz myrza ańda júrip attan qulap, jaraqat alady da, kóp uzamaı qaıtys bolady. Osy kezde eshbir sebepsizden Dos Muhammed han áskerimen Jarkentke attanyp, Sansyz myrzanyń áıeli men úlken uly Ábý Bákirdi ózimen birge ala ketedi. Qashqarǵa da attanyp, qalany tonaýǵa ushyratady da, óz astanasy Aqsýǵa qaıtyp oralady. Hannyń bul isine Muhamed Haıdar myrza qatty renjip, ol endi Júnis han jaǵyna shyǵady [7, 115-117 bb.]. Osylaısha, Moǵolstannyń Ystyqkól janyndaǵy Júnis hannyń kúshi molaıa túsedi. Al Dos muhammed hannyń joǵaryda aıtyp ótkenimizdeı, óziniń qolastyndaǵy qalalarǵa áskerimen baryp, olardy tonaýǵa ushyratýyn túsinip bilý óte qıyn. Hannyń mundaı saıasaty onyń abyroı-ataǵy men bedelin tómendetip, jaqtastaryn azaıtady., qarsylastaryn kóbeıtedi. Osy tustaǵy Qazaq handyǵy men Dosmuhammed han arasyndaǵy qarym-qatynastardyń qandaı bolǵany belgisiz, ol jóninde «Tarıh-ı Rashıdıde» eshqandaı málimetter aıtylmaıdy. Soǵan qaramastan, eki aradaǵy qatynastardy mólsherlep, shamalap aıtýǵa bolady. Esenbuǵa han tusyndaǵy dástúrli qatynastardyń kóbin buzyp, eshbir prınsıpterge negizdelmegen saıasat júrgizgen Dos Muhammed han Moǵolstannyń Jetisý jaǵyndaǵy Qazaq handyǵymen de jaqsy bolmaǵan sekildi. Onyń Shyǵys Túrkistan jaqtaǵy júrgizgen saıasatynyń barysy osyndaı oıǵa jetikzedi. Qazaq handyǵy úshin Dos Muhammed hannyń bul saıasatynyń tıimdi jaǵy boldy deýge bolady. Egerde Esenbuǵa han tusynda Moǵolstannyń Jetisý aımaǵyndaǵy batys bólikti ıemdenip, oǵan belgili bir dárejede táýeldi bolǵan bolsa, Qazaq handyǵy jańa moǵol hanynyń saıasaty nátıjesinde derbestene bastaıdy. Biraqta ony tolyq jeke handyq deýge áli erte bolatyn. Moǵolstannyń ishki saıası ómirindegi qatynastarda qazaq bıleýshileri qarsylasýshy jaqtardyń eshqaısysyn qoldamaı, derbestik saıasat ustaıdy. Júnis hannyń jaqtastary kóbeıip, kúshi odan saıyn arta túsedi. Soǵan qaramastan, Júnis han bılik úshin ashyq kúreske shyqpaı, Shyǵys Túrkistandaǵy saıası damýlar barysny baqylap, onyń aqyryn kútedi. Jetisýdaǵy Qazaq handyǵy úshin osy jyldar bir jaǵynan saıası kúsh retinde kúsheıý, kórshilerge tanylý jyldary bolsa, ekinshi jaǵynan alǵanda, alǵashqy tarıhı syndarǵa tótep berý jyldary bolyp sanalady. Ábilqaıyr hanǵa narazy bolǵan jekelengen rý-taıpalardyń Qazaq handyǵyna kelip qosylýy osy jyldary da jalǵasa beredi. K.A. Pıshýlına osyǵan qatysty mynadaı oıdy bildiredi: «... Jánibekpen jáne Kereımen kóptegen joshlyq sultandar, sondaı-aq rý-taıpa basshylarynyń ókilderi Moǵolstanǵa keldi. Kóship ketý odan keıin 15 jyldaı ýaqytqa sozyldy, ásirese ol proses 1468 jyly Ábilqaıyr han qaıtys bolǵannan keıin kúsheıe tústi» [13, 252 b.]. Osylaısha, «kóshpeli ózbekter» hannyń kóz aldynda keshe ǵana odan bólinip ketken qarsylastary Kereı men Jánibek Ábilqaıyr hannan bólinip ketýshiler esebinen ári kóbeıe, ári kúsheıe túsedi. Basqasha aıtqanda, Ábilqaıyr hannyń uzaq jyldar boıy soǵystar arqyly kúshpen qalyptastyrǵan memleketiniń irgesi onyń kóz aldynda sógile bastaıdy. Ol memlekettiń kúıreý prosesin toqtatýdyń birden-bir durys joly dep Moǵolstannyń batys jaǵyndaǵy Qazaq handyǵyn joıýdy qajet dep taýyp, ómiriniń sońǵy jyly óziniń sońǵy joryǵyn júrgizedi. Ábilqaıyr hannyń bul joryǵynyń «kóshpeli ózbekter» eliniń tarıhynda, Qazaq handyǵynyń qurylýy tarıhynda alatyn orny mańyzy bolǵandyqtan, ol másele arnaıy qarastyrýdy qajet etedi. Joryqtyń barysyna kirispes buryn, aldymen joryq qarsańyndaǵy Shyǵys Deshti Qypshaq, Moǵolstan jáne Temir áýleti memleketteriniń saıası damýyndaǵy mańyzdy oqıǵalarǵa taldaý jasap, olardyń joryqqa jalpy qatysyn anyqtalyq. Ásirese, 1469 jylǵy Moǵolstandaǵy ishki saıası jaǵdaıdyń barysy – joryqtyń sebepteri men maqsatyn anyqtaýǵa múmkindikter beredi. Jalpy alǵanda, Ábilqaıyr hannyń Moǵolstanǵa joryq jasaýynyń sebebi túsinikti. Ózine baǵynbaǵan Kereı men Jánibek sultandardy jáne olardyń sońyna ergen rý-taıpalardy Jetisýǵa qonystanýǵa ruhsat bergen moǵol hany Ábilqaıyrdyń jaýy, ári qarsylasy bolǵany belgili. Kereı men Jánibek Moǵolstanǵa kóship kelgennen keıin, birden olarǵa qarsy Ábilqaıyr han birneshe sebepterge baılanysty joryq jasaı almaıdy. Birinshi sebepke – 1457 jylǵy qalmaqtardan jeńilýine jáne ordaejendik taıpalardyń bir bóliginiń bólinip ketýine baılanysty kúshiniń álsireýi jatsa, Kereı men Jánibek sultandarǵa joryq jasaý – Moǵolstanǵa qarsy soǵys ashýdy bildirgendikten, kúshi álsiregen Ábilqaıyr han ony ýaqytsha toqtata turýǵa májbúr bolady. Bul - Ábilqaıyr hannyń Kereı men Jánibekkke qarsy birden joryq jasamaǵandyǵynynyń ekinshi sebebine jatady. Al 10 jyldan astam ýaqyt boıy Ábilqaıyr hanǵa narazy bolǵan rý-taıpalardyń Qazaq handyǵyna qosylý prosesiniń júrýi «kóshpeli ózbekter» eli hanyn joryq jasaýǵa ıtermeleıdi. Áli de bolsa kúsh ala qoımaǵan Jetisýdaǵy Qazaq handyǵyn talqandaý arqyly ol negizgi qarsylasyn joıýdy jáne ózine baǵynyshty taıpalardyń bóliný prosesin toqtatýdy maqsat etedi. Biraqta Moǵolstan hanynyń qol astyndaǵy aımaqqa joryq jasaýǵa júregi daýalamaǵan sekildi. 1469 jyldyń birinshi jartysynda Temir áýleti memleketi men Moǵolstanda qalyptasqan saıası jaǵdaı Ábilqaıyr hanǵa joryq jasaýǵa múmkindik beredi. Biz buǵan deıin temirlik áýlettiń ókili Ábý Saıd myrzanyń 1451 jyly jaz aıynda Ábilqaıyr hannyń tikeleı áskerı kómegi arqasynda Samarhan taǵyna ıe bolǵanyn aıtqanbyz. 1458 jyldyń sońynda ol Gerat qalasyn alyp, Maýerennahr men Horasandy qaıta biriktiredi. Iranǵa tolyq ústemdik ornatýǵa oǵan Irannyń batysyndaǵy Qaraqoıly áýletiniń memleketi (1410-1467) kedergi jasaıdy. 1459 jyly Ábý Saıd myrza qaraqoılylar bıleýshisi Jahan Shahpen beıbit kelisim jasaıdy. 1467 jyly Qaraqoıly memleketi qulap, ornyna Batys Iranda Aqqoıly memleketi qurylady. Burynǵy Qaraqoıly memleketiniń astanasy Tebrız qalasy Aqqoılylardyń astanasyna aınalady. Aqqoıly memleketiniń kúsheıýine jol bermeý úshin Ábý Saıd myrza 100 myńdyq áserimen Uzyn Hasanǵa qarsy attanady. 1469 jyldyń qysyn Mýgan qalasynda ótkizgen horasandyq ásker búkil atkólikterinen aıyrylady, ásker ashtyqqa ushyraıdy. Uzyn Hasan áskeri Ábý Saıd myrza áskerin qorshaýǵa alyp, aqyry jeńiliske ushyratady. Qolǵa túsken Ábý Saıd myrza óltiriledi [14, 353-354 bb.; 15, 236-237 bb.; 16, 230-231 bb.]. Temirlik myrzanyń ólimi Horasan men Maýerennahrdaǵy saıası turaqtylyqty saıası bytyrańqylyqqa aınaldyrady. Eń aldymen Ábý Saıd myrzanyń basty qarsylasy Husaıyn Baıqara bas kóteredi. Ol 1460 jyldan beri Ábilqaıyr hannyń qoldaýyna súıenip, birneshe ret Horezm aımaǵyna óz bıligin ornatqan bolatyn. Biraqta Samarhan bıleýshisiniń tyqsyrýymen ol Deshti Qypshaqqa qashýǵa májbúr bolǵan edi [3, 144-145 bb.]. B.A. Ahmedov Abdrazzaq Samarkandı men Hondemırdiń málimetterine súıenip, onyń Ábý Saıd myrzanyń qaza tabar qarsańynda Ábilqaıyr han Ordasynda bolǵandyǵyn aıtady [3, 145 b.]. Soǵan qaraǵanda Ábý Saıd myrzanyń 1469 jyldyń qys aılarynyń sońy – kókteminiń basynda óltirilgeni týraly habar Deshti Qypshaqqa sol jyldyń kóktem aıynda belgili bolǵan. Óte tez qımyldaǵan Husaın Baıqara áýeli Horezmdi, keıin Geratty alady. Osy jyldardaǵy Horasan men Maýerennahrdaǵy oqıǵalardy A. Múller bylaı dep baıandap túsindiredi: «Temirlik myrzalarǵa birlik degen uǵym óte jat bolatyn, Ábý Saıd myrzanyń artynda qalǵan on bir uly jaǵdaıdy óte qatty qıyndatty. Odan basqa myrzanyń ólimi Husaıyn Baıqaranyń Horasanǵa qarsy joryqqa attanýyna múmkindik berdi. Ártúrli qaqtyǵystardan keıin onymen jáne Ábý Saıd myrza uldary arasynda til tabysylady. Ábý Saıdtyń uldarynyń tórteýi – úlkeni Ahmed myrza Samarqan men Buqarada, úshinshi uly – Mahmýd myrza – Badahshanda, tórtinshi uly – Omarsheıh myrza – Ferǵanada, eń kishi uldarynyń biri – Ulyqbek myrza – Kabýl men Ǵazıa aımaqtarynda óz bılikterin saqtap qalady. Al qalǵan aımaqtardyń bárinde Horasan, Sadjestan, Balh, Horezmde Husaıyn Baıqaranyń bıligi onaıdy [7, 117 b.]. Sóıtip, Ábilqaıyr hannyń sońǵy joryǵy qarsańynda Temir áýleti memleketindegi saıası jaǵdaı kúrt ózgerip, ımperıa birneshe derbes ıelikterge bólinip ketedi. Bul óz kezeginde Ábilqaıyr hannyń Moǵolstan jaqqa joryq jasaýyna jol ashqandaı áser etedi. Ábilqaıyr hannyń Moǵolstan jaqqa qaraı joryqty bastaýyna túrtki bolǵan oqıǵaǵa – 1469 jyly moǵol hany Dos Muhammedtiń kenetten qaıtys bolýy jatty. Muhammed Haıdar Dýlatı onyń qaıtys bolǵan jylyn bylaı dep túsindiredi: «Dos Muhamed myrzanyń ókpesine sýyq tıip, altynshy kúni kóz jumady. Ol jıyrma tórt jasta edi. Jeti jyl patshalyq etti 873(1468-1469) jyly qaıtys boldy» [325, 16 b.]. Qazirgi bizdiń jyl sanaýymyz boıynsha hıjranyń 873 jyly – 1468 jyldyń 22 shildesi men 1469 jyldyń 11 shildesi aralyǵyna sáıkes keledi [17, 16 b.]. Derektegi «myrzanyń ókpesine sýyq tıdi» degen derekke qaraǵanda, Dos Muhammed han 1469 jyldyń qys aıynyń sońynda nemese kóktemniń basynda qaıtys bolǵan sekildi. Biraqta bul týraly habar Ábilqaıyr hanǵa kesh jetken dep esepteımiz. Óıtkeni Ábilqaıyr han joryqqa shyǵý týraly sheshimdi jaılaýda júrgende qabyldaıdy. Bizdiń oıymyzsha, egerde moǵol hanynyń qaıtys bolǵandyǵy jónindegi aqpardy ol Syr boıyndaǵy qystaýda estigen bolsa, onda Shyǵys Deshti Qypshaqtyń soltústik jaǵyna jaılaýǵa kóshpegen bolar edi. Dos Muhammed hannyń qaıtys bolýy Moǵolstannyń Shyǵys Túrkistan jaǵyndaǵy ishki saıası ómirdi birshama shıelenistirdi. «Tarıh-ı Rashıdıde» ol týraly: «Budan soń el bir-birimen tartysyp, berekeleri ketti»,- delinedi [7, 117 b.]. Ondaǵy ámirlerdiń bir toby Júnis handy qoldasa, ekinshi bir toby Dos muhammed hannyń uly Kebek Sultan oǵlandy alyp, Týrfan jaqqa ketedi [7, 117 b.]. Osyndaǵy, Moǵolstandaǵy saıası jaǵdaıdan habardar bolǵan Ábilqaır han óziniń negizgi maqsatyn júzege asyrýǵa ýaqyttyń jetkenin bilip, birden joryqqa daıyndalady. Sóıtip, 1469 jyldyń basynan bergi Maýerennahr men Moǵolstandaǵy saıası jaǵdaılar Ábilqaıyr hanǵa 1457 jylǵa deıingi memleketiniń qýaty men óziniń bedelin qalpyna keltirýine qolaıly jaǵdaılar qalyptastyrady. Maýerennahrda úsh derbes ıelik paıda bolyp, bir-birimen alaýyz bolyp jatqanda olar Ábilqaıyr hannyń qaıta kúsheıýine tosqaýyl qoıa almas edi. Moǵolstannyń ońtústigindegi ámirler arasyndaǵy birliktiń bolmaýy, Júnis hannyń áli de bolsa Aqsýdaǵy bılikke otyra qoımaýy da Ábilqaıyr hannnyń Jetisýdaǵy Qazaq handyǵyn talqandap, ol aımaqty óz memleketine qosyp alýyna eshqandaı kedergi jasaı almaǵan bolar edi. Jalpy qorytyp aıtqanda, Ábilqaıyr hannyń 1469 jylǵy Moǵolstan jaqqa joryǵy qarsańyndaǵy búkil aımaqtaǵy saıası jaǵdaılar ol úshin óte qolaıly boldy. Mundaı sátti óz paıdasyna sheshý úshin «kóshpeli ózbekter» eliniń bıleýshisi birden joryqqa attaný týraly sheshim qabyldaıdy. «Kóshpeli ózbekter» eli bıleýshisiniń 1469 jylǵy Moǵolstanǵa jasalǵan joryǵy týraly zertteý jumystary óte az. Biz ózimizdiń birneshe maqalalarymyzda oǵan arnaıy toqtalyp, ondaǵy keıbir máselelerdi túsindirýge tyrystyq [18, 17-20 bb.; 19, 624 b.]. Bul joryqtyń Qazaq handyǵynyń qalyptasýy kezeńinde, onyń ishinde úshinshi satysynda alatyn mańyzy óte erekshe bolǵandyqtan, oǵan tereńirek toqtalýydy jón sanap otyrmyz. HY-HYİ ǵasyrlardaǵy Qazaqstan tarıhynyń kóptegen máseleleri shyǵys jazba derekteri ishinde shıbanılyq shyǵarmalarda kóp kórinis tapqany belgili. Bul toptaǵy shyǵarmalardyń ózindik bir ereksheligine - áýlet bıleýshileri men sultandarynyń ómirin, soǵystary men jeńisterin madaqtaý, marapatttaý, al jaǵymsyz jaqtary jóninde jaq ashpaý jatady. Sol sebepti de Ábilqaıyr hannyń bul sońǵy joryǵy óz maqsatyna jetpegendikten, osy joryq barysynda hannyń ózi aýyryp qaıtys bolǵandyqtan, shıbanılyq týyndylardyń eshqaısysy bul jóninde eshqandaı málimetter bermeıdi. Kerisinshe, ashtarahanılyq topqa jatatyn «Bahr al-asrar fı manakıb al-ahıar» shyǵarmasynda osy joryq oqıǵalary birshama táýir baıandalady. Tipti bul tarıhı shyǵarmalardaǵy osy joryqqa qatysty derekterdi birden-bir jalǵyz deýge bolady. Olaı bolsa, osy shyǵarmalardaǵy derek málimetterine súıenip, Ábilqaıyr hannyń 1469-1470 jylǵy sońǵy joryǵyn taldap qarastyralyq. Mahmýd ben Ýálı joryqtyń naqty qaı jyly jáne qaı aıda bastalǵanyn aıtpasa da, ony joryq barysyndaǵy keıbir oqıǵalarmen salystyrýlar arqyly anyqtaýǵa bolady. Hanyń qaıtys bolǵan jyly men aıy – 874 jylǵy qystyń alǵashqy aıy bolsa kerek. Ol qazirgi jyl sanaý boıynsha – 1469 jyldyń jeltoqsanyna saı keledi [9, 359-360 bb.]. Osyny eskere kele Ábilqaıyr han joryqty 1469 jyldyń kúziniń basynda bastaǵan dep sanaımyz. Mahmýd ben Ýálı Ábilqaır hannyń joryqqa daıyndyǵy týraly bylaı dep baıandaıdy: «... Kenetten ol (Ábilqaıyr han- B.K) moǵol sultandarynyń bıligindegi Moǵolstannyń qalǵan jerlerin baǵyndyrýdy oılastyryp, ásker jınaýǵa jarlyq beredi. Han joryǵyna sáıkes barlyq el men ulystardaǵy basshylar aıtylǵan ýaqytta ózderiniń ondyqtarymen, júzdikterimen jáne myńdyqtarymen Edil boıyndaǵy han ordasyna kelýi tıis boldy» [9, 358-359 bb.]. Mahmýd ben Ýálı Ábilqaıyrdyń joryqqa attanǵan, áskeriniń jınalǵan jeri dep Edil ózeniniń boıyn óz dereginde birshama atap ótedi [9, 359 b.]. Odan ary joryqtyń júrgen baǵytyna úńilsek, Ábilqaıyr han Edil ózeni boıynan attanyp, Ala-Tak mańynan ótedi de, Qyzyl Nadyr jaılaýynyń jolymen júre otyryp, birneshe asýlard
