"Qazaq handyǵyna 550 jyl" shyǵarmashylyq báıgesine
Tarıhy tereń qoınaýlardan bastaý alatyn qazaq jurtynyń memlekettiliginiń tarıhy qazaqtyń tuńǵysh handary Kereı men Jánibektiń 1465 jyly «Qazaq handyǵyn» qurýynan bastalady. Búgingi tańda, ıaǵnı 2015 jyly Qazaq handyǵynyń qurylǵanyna 550 jyl tolýyna oraı elimiz uly salatanat quryp toılaǵaly otyr. Bul toıdyń, bul jeńistiń elimizge ońaı kelmegeni barshamyzǵa aıan. Qanshama qıyn qystaýlardy basynan ótkergen, qandaı qıyndyq bolsa da jarqyn bolashaqqa senimmen qaraǵan qazaq eli qazirgi tańda máńgilik saltanat quratyn uly el bolyp qala bermek.
Sózsiz, el bolamyz desek, besigimizdi túzeýimiz kerek. Tarıhtyń ótken oqıǵalardan sabaq alyp, olardyń kemshilikteri men qatelikterin qaıtalamaýǵa, túzetýge úıretetini belgili. Sondyqtan da, barshamyz qazaq eliniń, handyǵynyń, jeriniń, tiliniń, diliniń jáne salt-dástúriniń qalaı qalyptasqanyn bilgenimiz, jadymyzda saqtaǵanymyz abzal. Joǵaryda aıtylǵandardy nazarǵa ala otyryp, elimiz kórgen negizgi qyzyqtar men shyjyqtarǵa baǵa berip, erteńgi bolashaǵymyz jóninde sóz qozǵasaq. Qazaq handyǵy óz kezeginde ózge ortaǵasyrlyq handyqtar sekildi shabýyldarǵa tótep berip, jaýgershilik zamanynda quryla bastaǵan. Qazaq eli júzge, rý-taıpalarǵa, bolys-bılerge bólinip, memlekettik qurylymy, zańy(máselen Táýke hannyń «Jeti Jarǵysy»), jaýyngerleri, terıtorıasy, tili, salt-dástúr, ádet-ǵurpy bar handyq bolǵan. Árıne, bul handyq aspannan «salbyrap túsken» joq. Qazaq handyǵy óziniń tarıhyn sonaý ejelgi túrki, saq, ǵun taıpalarynan alady. «Álemniń ekinshi ustazy» atanǵan Ábý Nasyr ál-Farabı sekildi tekti babalary bar qazaq handyǵy óziniń tirshiligin, táýelsizdigin barynsha saqtaýǵa tyrysyp otyrǵan jaýynger halyq bolatyn. Taǵdyrdyń tálkeginen jońǵar syndy halyqtan qorǵaný maqsatynda Reseıdiń qol astyna kirgen elimiz taǵy da qıyn qystaýǵa tap bolǵan.
Dalanyń alǵashqy zańdary
«Elim-aılap» zarlatqan jońǵarlardan týǵan qaýip-qater qazaq handyǵynyń shyrqyn ǵana buzyp qoıǵan joq, eldiń bólshektenip Reseı otaryna aınalýyna alǵyshart boldy. Osy zar zamanda qıynshylyqtardy basynan keshken halqymyz buǵan da moıymaı tek qana alǵa bet alyp otyrǵan. Bul surapyl kezeń úsh júzdiń bas qosyp, tutas el ekenderin, birikse zor kúsh ekenderin dáleldegen kez. Minekeı, bul sharalardyń barlyǵy eldiń basqarý, memlekettilik sekildi qasıetterin ashyp beredi. Kelesi bir qaıǵy, ol - Reseı ımperıasynyń otarlaý saıasaty. Elimizdi tolyqtaı otarlaǵan patsha úkimeti qazaq jurtynyń erteńine aıtarlyqtaı úlken qaýip tóndirgen. Patsha saıasatynyń ádiletsizdigine elimizde ult-azattyq kóterilister jıi bolyp turǵan, tipti, úsh júzdi qamtyǵan Kenesary Qasymuly bastaǵan kóterilis te barshylyq. Qazirgi zamanmen salystyrǵanda, jan túrshigerlik bul kóterilister shynynda eldiń bolashaǵy úshin, jarqyn ómir úshin jasalǵan qozǵalystar. Qaıran qazaǵym bul qaıǵydan da moıynsymaı ótip, eldigin saqtap qala bildi. Degenmen, táýelsizdik ala almasa da, patshanyń ádiletsizdiginiń áshkerelenip, ımperıanyń keıinirek qulaýyna alǵysharttardyń biri bolǵany belgili.
Elim-aı
1917 jyly «Alashorda» ıdeıasymen tarıh sahnasyna Álıhan Bókeıhanov, Ahmet Baıtursynuly, Mirjaqyp Dýlatuly sekildi qazaqtyń uly uldary shyǵady. Bul qazaqtar úshin óte mańyzdy, qýanyshty habar bolatyn. Alaıda, ıdeıanyń tolyq qandy júzege asýyna jol berilmeı qazaǵymnyń súıegi qaıta qaıysty.
«Alash» partıasynyń basshylary
Ol az deseńiz qazaqtyń osy úsh uly ózge daryndy qazaq janashyrlarymen 1937-1938 jyldardaǵy saıası qýǵyn-súrgin qurbandary bolyp, el tarıhyna tańba basylady. Elim, jerim dep júrgen qazaq azamattary osy dúrbeleń kezeńniń qurbanyna aınalady ... Árıne, jaı ǵana bir shyǵarmamen búkil qazaq tarıhy men tarıhı oqıǵalardy, tulǵalardy qamtý múmkin emes. Degenmen, elimizdiń keshe ǵana paıda bolǵan memeleket emestigin bir shyǵarmamen mazmundaý ábden múmkin. ... Eldiń barlyq aımaǵyn qamtyǵan, orasan zor qıyndyq týǵyzǵan kelesi bir qasiret − asharshylyq bolatyn. Ol 1921-1922 jyldardaǵy jáne 1930-1933 jyldardaǵy asharshylyq edi. Birinshi asharshylyq týraly sanaq materıaldarynyń tolyq bolmaýy osy asharshylyq jyldarynda qansha adamnyń qyrylǵanyn naqty aıtýǵa áli de múmkindik bermeı otyr.
Asharshylyq
Biraq, 1992 jyly ekinshi asharshylyqqa qatysty máseleni arnaıy zerttegen Qazaqstan Respýblıka Joǵarǵy Keńesi Tóralqasynyń komısıasy óziniń qorytyndysynda bylaı dep jazdy: «Qazaq eli ashtyqtan jáne soǵan baılanysty indetterden, sondaı-aq tabıǵı ólim deńgeıiniń únemi joǵary bolýynan 2 mln. 200 myń adamnan, ıaǵnı barlyq Qazaq halqynyń 48 prosentinen aıryldy». Asharshylyqtan Qazaqstanda qazaqtardyń úshten biri ǵana qalǵan bolatyn. Negizinen alǵanda jas balalar men áıelder qyrylǵandyqtan onyń demografıalyq zardaby óte aýyr bolyp, qazaqtardyń san jaǵynan ósýin qatty tejedi. Keıinnen asyra silteýshiliktiń shyn máni saıası búrkemelengenimen bul asharshylyq «qyzyl qyrǵyn», «goloshekındik genosıd» degen tarıhı atqa ıe boldy. Goloshekındik genosıdtiń Qazaq halqyna alyp kelgen shyǵyny álem tarıhynda (paıyz esebimen) gıtlershilderdiń Eýropadaǵy evreılerge jasaǵan soıqanymen para-par kelip, Kampýchıadaǵy «qyzyl khmerler» zardabynan asyp túsedi. 1932 meshin jyly bolǵan bul zulmat XX ǵasyrdaǵy adamzat balasyna qarsy jasalǵan eń óreskel qylmystardyń biri bolyp sanalady. Asharshylyqtan endi kóz asha bastaǵanda 1941-1945 jyldardaǵy Uly Otan soǵysy da taıap kelip qalǵan bolatyn. Bul ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń eń mańyzdy jáne sheshýshi bóligi edi. Elim, jerim dep jalyndaǵan qanshama qazaq jastary osy soǵystyń qurbany boldy, Biz ben Sizge jeńis syılady.
Uly Otan soǵysy
Bul surapyl soǵystyń nátıjesinde elimiz 600 000 astam adamynan aıyrylyp, elimizge orasan zor keri yqpalyn tıgizdi. Bul qaıǵynyń sońy qanshama qaıǵy-qasiret alyp kelse de, elimiz eńsesin túsirgen joq. Taǵy da bolashaqqa senimmen qarap KSRO kóleminde ındýstrıalandyrý jyldarynda belsendilik tanytyp, kóptegen zaýyt-fabrıkalar ashyla bastady. Qandaı jaǵdaı bolmasyn, KSRO-nyń bir respýblıkasy bolsaq ta, táýelsizdik alyp terezemizdi kórshi eldermen teńestirmeıinshe, qazaqtyń armany oryndalmaıtyny belgeli bolǵan shyǵar sirá, 1986 jylǵy Jeltoqsan oqıǵasyn sóz etpesek, ol da bolmas. Shynynda da, qazirgi táýelsiz kúnimiz ben álem tanyǵan derbes memlekettik statýsy bar Qazaqstannyń táýelsizdigine negizgi alǵyshart osy oqıǵadan bastaý alǵan. Bul oqıǵa barlyq Qazaqstan azamattaryna úlken sabaq jáne tarıhı oqıǵa bolyp qalýy tıis.
Jeltoqsan oqıǵasy
Jeltoqsan oqıǵasynyń tarıhı mańyzy sol Qazaqstannyń táýelsiz memleketke aınalýy, ata-babalrymyzdyń ǵasyrlar boıǵy armanynyń oryndalýy bolyp tabylady. Buǵan deıin de táýelsizdik jolynda, elemizdiń bolashaǵy jolynda qanshama qıyndyqtardy jeńdik. Jeńe beremiz de ... ... Qazirgi tańda elimiz táýelsiz, demokratıalyq elge aınalyp, damyǵan 50 eldiń qataryna qosylyp otyr. Bolashaqqa degen senimimiz mol, josparlarymyz barshylyq. Daryndy elbasynyń kóregen saıasatynyń arqasynda elimiz qazirgi tańda kóptegen kórsetkishter boıynsha burynǵy Keńes Odaǵynyń elderin asyp túsip, álemdik arenada ózin nyq ornata bildi. Bolashaqta, dálirek aıtsaq, 2050 jylǵa taman álemniń básekege qabiletti damyǵan 30 eliniń qatarynan kórinýimiz qazirgi urpaqtyń negizgi maqsaty. Qazaqstan táýelsizdik alǵan soń birtalaı jetistikterge jetip, álemge túrli dinder men ult ókilderiniń beıbit ómir súrý múmkindikterin kórsetip otyr. Sonymen qatar, álemdegi ıadrolyq qarýdy taratpaý jáne qaýipsizdikti qamtamasyz etý máselesi boıynsha Qazaqstan tamasha úlgige aınalyp otyr. Bul degenimiz, elimiz tek qana óz máseleleri sheńberinde ǵana emes, sonymen birge adamzat balasyna qatysty kúrdeli ári mańyzdy ahýaldarǵa óziniń qolynan kelgeninshe yqpalyn tıgizýge tyrysýda degenimiz.
Táýelsiz Qazaqstan
Bolashaqqa taǵy da kóz júgirtsek, qazaq halqynyń erteńi jarqyn bolmaq. Olaı demeske bolmas, óıtkeni qazirgi tańda jasalynyp jatqan ister, josparlar kópshilik. Azamattarymyz bilim deńgeıi jaǵynan da ótken ǵasyrlarmen salystyrǵanda qaıda joǵary tur. Elimdi damytamyn, óz isimniń sheberi bolamyn degen barsha azamattarǵa barlyq jaǵdaı jasalǵan. Tek qana ynta men kóp eńbek qajet ...
Qazaq eli − máńgilik eli
Qazaq eli tórt muhıtty terbegen jer besiktegi birlik pen tatýlyq, yntymaqtyń altyn belgisine aınalýda. Elimiz shoqtyǵy bıik máńgilik el bolsyn, aǵaıyn! Qolǵa alǵan ár isimiz ben basqan ár qadamymyzǵa Allanyń nury jaýsyn! Laıym solaı bolǵaı!
Saırambaı Erkebulan Asqaruly
