"Qazaq handyǵyna 550 jyl" shyǵarmashylyq báıgesine

Kúmis tabaq tárizdi tolǵan aıdyń astynda, jasyl kilem jaılyǵan tór jaılaýdyń ústinde, at aǵashqa súıenip aqboz arǵymaq múlgip tur. Alty qanat aqboz úıdiń ishinde, qaıqy bas aǵash tósekte jastyǵyna jantaıyp, ıý-qú órnekti qý jaýyryn qolynda kózine jasy irkilip, álde nenei kúbirlep aq saqaldy Qadyr qart jatyr. Onyń joǵarysynda keregeniń basynda tórt qara jolaǵy tóbesine túıisiken marjan taqqan kóne toz aqqalpaqtyń janynda tobylǵy sapty qamshy ilýli tur. Aqqalpaq demekshi, sol qalpaqtyń tórt jolaǵyndaı bolǵan tórt taıpa eldiń bul jer atamekeni, alaıda kelimsekter basyp kirgeli tozyǵy jetip, berekesi ketken. Qadekeńniń qasynda qos dúnıelik serttesken, únsiz oıǵa shomýly Adalbaıdaı dosy otyr. Syǵyraıǵan maı shamǵa qolyndaǵysymen qosylyp kirip keterdeı, eki kózi kitapta otyrǵan Aıdos Qadekeńniń ujymshardyń qoıyn otarlatam dep júrip opat bolǵan jalǵyz ulymen kelinen qalǵan qos qulynyń kishisi. Almatydan kelgeli aptadan asyp ketsede kúni-túni osy kitapty eki qartqa qaıtalap oqı beredi. Oqýǵa byltyr kúzi ketken, jol júrerdiń aldynda atasy eki jumys tapsyrǵan biri qasqyr alar taza qandy ıt kúshigin taba kel Almatyǵa alashytyń ár jerinen el keler bireýde bolmasa bireýden shyǵar, myna shata qoıannan ary asa almaı júr dep kóksúr tazyny nusqaǵan, ekinshisi Adýyntaýdyń basyndaǵy tas tańbalarǵa uqsas jazylǵan jaýyryndaǵy jazýdyń syryn bilip qaıt degen. Almatyda kóp izdengen Aıdos jaýyryndaǵy tańbalardyń bir alyp balbaltastaǵy jazýlarǵa jaqyn ekenin kórip sonyń aýdarmasyn ala kelgen. «Bek uldary – qul boldy, pák qyzdary – kúń boldy» osy jerge kelgende áý basta qos qart jas baladaı eńkildep, egilip turyp jylaǵan. - Jumbaqtyń sheshýi osy dedi Qadekeń qolyndaǵy ata-babasynan qalǵan jalǵyz mura jaýyrynǵa qarap kezine Keshýbaı baqsy bar jynyn shaqyrsada sheship oqı almap edi. Myna jeti tesik pen jazý jeti ata urpaǵyńa deıin qul bolma degendi bildirer endi attansamda armanym joq. Bul mura osy áýeltke qashan, qalaı kelgeni belgisiz. Áıteý urpaqtan-urpaqqa jalǵasyp, qoldan-qolǵa ótip keledi. Bul áýlette ósıet sol maldanda, jannanda aıyrylsa osy qý jaýyrynnan aıyrylmaý. Al onyń tarıhyn shejireshi qarttar ártúrli aıtatyn sonyń ishinde Qadekeńniń kóńiline qonymdysy mynaý; óte erte zamanda osy qaýym taraıtyn jurttyń handarynyń biriniń basyn ańdyp júrgen ata jaýy alyp, sharap quıatyn ydys jasap, artynda qalǵan elin tozdyrǵan eken, arada talaı jyl ótkende kók táńiri tepkidegi eldiń kóz jasyn kórse kerek bir batyr ul beripti. Aqboz at mingen jas batyr ata jaýynyń sol kezdegi esi men desi bolǵan bas batyryn jekpe-jekte óltirip, jón terisin sylyp alyp, jaýyryn súıegine jeti tesik tesip, betine jazý jazyp qaldyrypty onysy «jetpis jeti urpaǵyma erligim ónege bolyp, ata jaýym arýaǵymnan seskenip júrsin» degeni eken. Al bireýler jas batyr aıdahar aýlaǵan sonyń jaýyryny dese, bireýler aıý alǵan sonyń jaýyryny dep ton pishedi. Bul áýelettegi boz jylqynyń tuqymyda sol batyr mingen aqboz aıǵyrdyn taraǵan desedi. Qart halqynyń qazirgi múshkil halyna qarap, kelimsekterdi keýdesine shyǵaryp júrgen kúıine qarap batyr qaýymnan taradyq degenge onsha sengisi kelmesede, keshe ózi kózin kórgen erlerdi oılap bul shyndyq deıdi, biraq ótkendigi órkeýde jurttyń munshalyq ynjyq tartqanyna tańǵalady. Tek osy eldiń eldiginiń ıesi men kıesi bolyp ózi sekildi birneshe selkildek shal qalǵan. Erteń olar ketse el ne bolmaq? kim bul elge tutqa bolyp quldyqtan qutqarady. Qart osyny oılaıdy. Bul Qadekeń kim edi? Shynjyr balaq, shybar tós qara kóktiń tuqymy. Atalarynan alashtyń uranyna aınalǵan arýaqtar kóp shyqqan, al bergi úsh atasy bul elge bolys penen bı bolǵan solardan qalǵan kóz edi. óz sózimen aıtqanda «tegi taza ul» edi. Ákesi Qalı bolystyń báıbishesinen ekeýdi, toqalynan jalǵyz bul edi. Jas kezinde seri, balýan kelimsekter kelgen soń baı tuqymy atalyp, abaqtyǵa qamalyp orta jasy sonda ótti. Keshýbaı baqsy aıtqandaı aıtolǵan túni, aıtylǵan kúni ata-babasymen jary Aıjamal janyna jol tartqaly jatyr ony ózi biledi. Atas qara baqsy atanǵan Keshýbaıǵa Qadekeń qolyndaǵy úılengenderine bes jyldan asqan úlken nemeresi Jandos pen kelini ekeýi aýdanǵa baryp aqhalattalardyń taǵy da «densaýlyqtaryńda másele joq taǵy kútip kórińder Qudaı berse balaly bolyp qalasyńdar» degen kúnniń ertesi olarǵa kúmán keltirip barǵandy. Qyryq qumalaǵyn shashyp kúbirlep, sý-sýlegen baqsy olardy úsh qatarǵa tizdi de «súıinshi basy bes besiktegi bala qýanǵandaı, kóp keshikpeı keledi ol qoıshy» degende «al súıinshińdi» astyńa at dep edi. Baqsy basyn kótermesten «sen ony kórmeı ketesiń» dep tótesinen biraq aıtqan. Ótken jazda ómirden ótken Aıjamal apa tekti jerdiń qyzy bolatyn «batyrdy eki doly qatynyń bir týady, bıdi ilýde bir qatyn týady» degen Tóle bıden qalǵan sózdi eskerip Qadekeń úsh ózenniń arǵy jaǵyndaǵy ataqty Aıdeke bıdiń aýylna baryp júrisimen turysy unaǵan soń Adalbaıdy bir tapsyrmamen jibergen, ol oryndap kelgen. Bulardyky uıatty amal edi. Ańdyp júrip Adaekeń qyzdyń dáret syndyrǵan jerin kórgen, qarasa kishi dáreti jerge qarys boıy tesip kirgen eken «kim týsada osydan týady» dep oılaǵan on tórt qursaq kótergen Aıjamal apanyń tek jetinshisi ǵana qatarǵa ilindi de qalǵany jastaı jerge qaıtty. Al Qadekeńniń jasy jeti múshelge kelgende aýyrǵany bıyldy. Oǵan sebeptiń biri ótken qystaǵy úlken nemeresi Jandostyń qysyq kózderdiń maqtaýyna lepirip kúshin kórsetemin dep mashınaǵa dońyz tıeýi edi, osyny úıge aıtyp kelgende Qadekeń qamshymen bir salǵanda, ústindegi qasqyr ishik qaq ortadan bólingen. Ertesi molda shaqyryp Qudaıǵa jalbarynyp beıbaqtyń desin alma dep alsańda ózimen ketsin dep jolyna qurban shalǵandy. Endi biri qyrǵı kók dep atalatyn kári joldas aqboz attyń ústinde jazǵyturymǵy kúnniń jylýyna maýjyrap kele jatqan Qadekeńdi artynan Anyqbaı degen jas jigit ap dep qushaqtaı alǵanda ómir selt etpegen qarıa attan aýyp túsýge shaq kelgen. Al anaý qolǵa tússe tiri qutylmasyn bilip sol boıy elden qarasyn batyryp qalaǵa biraq tarqan bolatyn. Buǵan taǵy osydan týra aı buryn jaılaýda ótken jarysta jaýyryny jer ıskep kórmegen Jandostyń rasynda dońyz kótergen soń desi qaıtqanba kelimsektiń úıretilgen bir balýanyń jyǵylǵany qosyldy. Arýaǵy qozyp otyrǵan Qadekeń mynany kórgende kózi qaraýytyp jyǵylǵan, sol kúnnen bastap jaǵdaıy jaqsarmady, onyń ústinde sońǵy kúnderi kelimsektermen qosylyǵan bir top kelip Qadekeńniń ata qonysy Aqbulaqtyń boıyn kóp aqsha beremiz demalys ornyn quramyz dep kelgisheteı berdi. Qadekeń olardy qýyp shyqqanymen qazir nemere men kelindi aınaldyryp júr. Kelimsekter úkimet ornatyp baı men kedeı, ermen áıel teń degen bardy talap, baıdy aıdaǵan zamanda Qarabek qatarly esirip atqa minip shyǵa kelgen bir top belsendi er jetip el bıligine aralasyp qalǵan Qadyrdyń aǵasy Qasymdy «ultshyl, halyq jaýy» dep oqqa ustap, Tashkentten bilim alǵan inisi Qabaıdy «tińshi» dep topqa ustap berip óltirgizdi. Endi Qadekeńe aýyz salar tusta, baǵanaǵy Adalbaı aqyrettik dosynyń ajalyna arasha túsip « bular baı emes jylqy baqqan men baımyn, nege deseń atty menen surap mindi, soǵymdy menen surap jedi, eger sottar bolsań aldymen meni sotta dep» aman alyp qalǵandy. Ol Qarabek kim edi? Qadekeńniń sózimen aıtqanda «qara qazan qul edi, qýlyǵy kóp sum edi». Qarabekke jıǵany qaıyr bergen joq. Qalı bolystyń malynyń basy kókqasqa aıǵyrdy pishtirip minerde ákesi «kıesi atady» til almaǵan. Aıǵyr pishilgen kúni kók shybyqty at qylyp minip júrgen úlken ulynyń oń kózi jyǵylǵanda aǵash kirip aǵyp túsken. Al kók qasqanyń tuqymyn artynan múshel salyp Qadekeń áreń qalpyna keltirgen anaý ataǵashtaǵy qyrǵı kók sonyń tuqymy azý jarǵan qara bıeden týǵan, odan áli kúnge deıin qylquıryqty ozyp kórgen joq. Qarabektiń soqyry ul qaryndasynyń kelimsekke qatyn bolǵanyna namystanyp kúıeý balasyn pyshaqtaımyn dep on jyl arqalap ketti. Sol kelimsekke tıgen qatyn bul kúnde shoshqanyń astyn tazalap, aýlasyndaǵy baqshadan basqa jaqqa bara almaı júr deıdi kórgender. Al Qarabek qaı bir jyly qańtarda namysqa shydamaı naýqastanyp o dúnıege attanǵan. Ol ólkende qyrǵı kókpen Qadyr aqsaqal sol túnergen kúndi jaýardaı qylyp, qańtardyń aıazyn qabaǵynan shytynatyp barǵan. Qadekeń tozyǵy jetken toqal tam úıdyń kún shyǵysyndaǵy kermeniń bir basyna atyn baılaı bergende, qara nópirdiń «jaqsy adam» degen aıǵaıynan attar dúr etip úrkip, kermeniń arqany qolyn qatty silkigende qar ústine qalbań ete túskende, «qaıdaǵy jaqsy adam?» dep kúbirlep, qaıta turyp qylshylbyrdy arqanǵa baılap, janaza oqyp jatqan topqa qaraı jaı aıańdaǵan. - Marqum Qarabek Qarajanulynan alatyn qaryzdaryńyz barma? degen aq sáldeli asa taıaqty kebindi kisiniń keýde tusynda turǵan moldany «joq» degen qaýymnyń úni basyla bergende, bar daýysymen «bar» degen osy Qadekeń júregin de taıaǵynda dir etkizgen. - Bar degen qaıtalap, bar bolǵanda qandaı bul teksizde qan qaryzymda mal qaryzymda bar degen. Qapelimde aýzyna sóz túspeı qalǵan moldekeń - Keshtim deńiz Qadeke, keshtim deńiz – dep daýysy qysyla shyqqandy. - Keshse Qudaı ózi kesher, men keshe almaımyn osyny aıtýǵa kelip em dep Qadekeń artqa buryla bergende - Qarabekuly Sábetbek qaryzdy moınyńa alasyńba? dep molda, ózine qarsy aldyńǵy qatarda turǵan Qarabektiń araqkesh, esalań atanǵan kishi ulyna qaraǵan. Onyń basy keýdesine túsip ketken turǵan ornynda ólip qalǵan sekildi tura bergen. Qadekeńdi de qaýymdy da jalt etkizip - Men alamyn- dep Adalbaı jalp etip júginip otyra ketken - Aý Qadeke qanyńa qan alǵyń kelse mine keser basymdy al deı bergende esalań Sábetbekte az bolsa menikin de al dep qarttyń sózin bóle kelip qatarlasa otyr ketken. Jurt ań-tań mynaýyń jyndy emes saý sekildi dep ár jerden kúńkil estile bastaǵan tusta Adakeń malyńa bar malymdy bereıin degende men bere almaımyn dep Sábetbek atyp turǵan. «Úrerge ıti, syǵarǵa bıti joq bul nesin aıap otyr, álde ákesiniń qonaqasyna týysqandary bergen qos toqtynyma?» degen oı ne kúlerin, ne jylaryn bilmeı turǵan jurttyń basynan jyltyńdap óte shyqqan dy. - Bizde rýly el uıaly terekpiz bulaı masqara etpe, jamanda bolsa qany bir qandasym edi, tozaqqa kúıimesin- dep Adaekeń jylamsyraı ún qatqanda Qadekeń - Áı! Adalbaı qudaı desken dosym-aı! Eshkimniń aldynda bas ımegen júrelemegen jan ediń, tur ornyńnan barlyǵyn óziń kórgenseń bilesiń, bul janaza shyǵarýǵa da turmaıtyn ıt qoı dep arystandaı aqyryp jibergen. - Joq, ony Jaratýshynyń tarazysyna qaltyr, qos dúnıede qosaǵym jazylmas dospyn dep anttasqanyń ras bolsa, dostyq qalaýymnyń basyda sońǵysyda bolsyn kesh beısharany! Sen keshpeseń men turman. Qadekeń dosynyń kóńilin qımaı bir jaǵy urpaǵyma kesiri bolmasyn dep oılap, Adaekeńdi qoltyǵynan demep turǵyzyp moldaǵa qarap keshtim dep kúbir ete tústi de keri burylyp kermege qaraı kete bergen. Kezinde qos uldyń kúıigine shydamaǵan, ózide qınaýdy az kórmegen Qalı bolys dúnıeden óterde Adalbaıdy shaqyryp alyp - E, Adalbaı qaraǵym kúıikke shydamaı qos qulynnyń sońynan ketip baram, qos kempirde qansha jasar dersiń, artta jalǵyz qaram qalyp barady bul dúnıede tigerge jalǵyz tuıaǵym sol. Birge týmasańdarda týǵannan artyq boldyń, bilemin men ólgen soń ony talaıtyn seniń týysqandaryń oǵan seni kinálamaımyn. Biraq ıttiń syry ıesine belgili analarǵa mynanyń namysyn taptatpa, bul namysshyl neme, eger jazym bolsa ol dúnıede jaýabyn senen alam degen edi. Mine sodan bastap Adalbaı kelinmen balasynyń qolyna qarap qalǵansha Qadyrdyń qasynan eki eli aıyrylǵan emes. Tipti bul kúnderi de Aqshoqyda elden aýasha otyrǵan Qadyrdyń úıine kelip ıt júgirtip, ańǵa shyǵarda atyn erttep beretini bar. Buǵan balalary namystansada qartqa qarsy kele almaıtyn. Mynaý qara shańyraq kelimsekter kelip eskiniń kózin qurtý kerek dep órtegeli jatqan kezinde Adalbaı alyp qalǵan bolatyn. Qazirgi kelimsekterdiń arqany azda bolsa keńge salǵan saıasaty tusynda etektegi eldi bylaı qoıǵanda, atpen de mashınamende kelip bolystyń qarashańyraǵy dep sálem bere keletinderdiń qarasy jeterlik. Olardyń kóbi ásirese qysta soǵymnyń jambasyn sybaǵa retinde Qadekeńke ákelip batasyn alyp qaıtatyn. Tipti kóp el jas balalardyń aýzyna túkirtý úshinde arnaıy izdep keletin. Ondaı kezde Qadekeń men túkirermin aý teginde bolsa tek qalmas deıtin. Al soǵym basyna, toı-tomalaqqa Qadekeń albaty emes, arnaıy úılerge ǵana baratyn. Ótken jyldardyń birinde kelimsekter el tańdaýymen aýyl basshysyn saılaımyz dep, bir jaǵy osy elden marqum Qalı bolystyń mektebinen oqyp, joǵary jerde otyrǵan Qarabektiń jamaǵaıyndarynyń bireýiniń kelýine baılanysty atan túıedeı qalap Qadekeńdi de shaqyrǵan. Kelimsekter aýylǵa kelgeli jarty ǵasyrdan beri qaraı, olardy jaqyn jerden kórý túgili mal jeıtin shópti aramdaısyń dep jaılaýymen qystaýyna tabandaryn tıgizbeıtin Qadekeń tyjyryna áreń sońyn ala barǵan. Sonda álgi ózinen kári qoıdyń jasyndaı kishi tórt kelimsektiń ortasynda shúldirlep bir nárselerin aıtyp taz basyn ızektep otyr eken. Qadekeńniń kelgenin kórip; - Endi jıynnyń qortyndysyna keleıik, sizder aýylǵa basshy retinde kimdi kórsetesizder? Men jaýapty aýdan basshylarymen aqyldasa kelip olardyń kórsetýimen, jáne bir jaǵynan ózim osy aýyldyń jaǵdaıyn jaqsy biletindigimnen ár oqyǵan jas retinde, sizder qarsy bolmasańyzdar Esbolatty aýyl basshysy saılasaq deımin dep bir toqtap baryp – endi aýyldyń aqsaqaldarynyń biri, kóneniń kózi retinde Qadeke siz ne deısiz dep – yrjıa Qadekeńe qarady bunysy «kezep dúnıe kezek, bizde el bılep otyrmyz» degen qyry edi, shaqyrǵan syry da osy bolatyn. - «qum jılyp tas bolmas, qul jılyp bas bolmas» degen ǵoı, seniń sol teksizińnen joǵarlap oqı almasada meniń Jandosymnyń ózi artyq – dep Qadekeń tobylǵy sapty qamshysyn tórge kezeı sóılegen. - «Qul nege bas bolmaıdy, súıenishi Qudaıy bolsa, qum nege tas bolmaıdy, baılaýshysy laıy bolsa» - dep tanaýyńa qalaı tas tyqtym degendeı shirene qaldy anaý. Otyrǵan el durys-durys dep shulǵyǵanda - Eı qaı kezden beri Qudaıdy aýyzǵa alatyn bolǵansyńdar? Qudaı joq dep qaqsap júrgen sender emespe edińder, senderdiń Qudaılaryńdy bilemin qýaraı qoısaqta soǵan baǵyn deıtin anaý janyńda otyrǵan kelimsekter emespe? Ie jetisken ekensińder, jetkizedi urpaǵyńdy... – dep sózdiń sońyn aıtpaı shyǵa jónelgen edi. Úıden nemereleri men kelinin shyǵaryp jibergen Qadekeń - Sen meniń artymnan qosa ketpeı ol kelgenshe kút, ony kórip barasyń, men tań namazyn oqyp bolyp júremin súıegimdi etektegi eldiń qabirine emes ata qonysym myna Jaýyr tóbeniń ústinegi eski molanyń shetine ózińe kórsetken jerge jerlersiń. Ondaǵylar men bilsem jańaǵy jyrdaǵydaı bastyny eńkeıtken, tizelini búktirgen babalarym shyǵar. Ana anturǵan kelimsektermen qol jaýlyqtary albaty jerdi jaralamańdar dep ruqsat bermes, sol úshin olar kelmeı turyp erteń túske deıin súıegimdi shyǵartqyz. Men saǵan razymyn arttaǵylarǵa ıe bol, bárinen buryn ony kórip bararsyń. Al myna jaýyryndy Aıdos Almatyǵa murajaıǵa aparyp bersin, alash balasy kórsin. Onda oqymystylar kóp qoı bireýi bolmasa bireýi tanyp oqyr. Tór jaılaýǵa el endi qonyp jatqan kez. Adalbaı aqsaqal Jaýyr tóbede qabyrdan «jatqan jeriń jánnát bolsyn» úsh ret shymshym topyraq alyp úgitip jerge tastadyda, qybylaǵa qarap otyryp quran aıattaryn oqyp qol jaıyp uzaq duǵanyń sońynda daýysyn shyǵara «E, Jaratýshy jalǵyz ıem! maǵan osy jerden dosymnyń qasynan topyraq buıyrta kór, uldarymyzdyń quldyqtan, qyzdarymyzdyń kúńdikten qutqar, kelimsekterdiń tabanynyń taptaýynan shyǵatyn kúnge jetkize kór» dep saqalyn jýǵan jaspen birge betin sıpady. Ornynan turyp janqaltasynan bıdaı dánderin alyp shyǵyp qabirge shashty da «E, Qadeke tyńdap jatqan bolarsyń, ol keldi quımyshaǵynda táńirdiń kók tańbasy, jaýyrynynda barmaqtaı qaly bar, óziń aıtqanyń boıynsha azan shaqyryp atyn Kúltegin dep qoıdym. Amanatyńdy oryndadym mende endi kóp keshikpeı bararmyn» dep beıitke belgige qoılyǵan japyraǵy jaıqalyp turǵan jas alma aǵashyqa súıene berdi.

ÁLİBEK Ydyrys