(ǵasyrlar tolǵaýy) XV-XVI ǵasyrlardyń aıtqany: «Dúbir-dúbir dúrbeleń, Quryq salyp kúrmegen... Dúrdaraz bop zamana, Soqpaq izin súrlegen. Aıar jaýyń teristen, Ańyzaqtaı úrlegen. Doly jaýyń soǵatyn, Daýyl bolǵan irgeden. Bir handyqtan bólinip, Bir handyqtan jeńilip. Deshti Qypshaq, Túrkistan, Jatty otqa kómilip. Tirligińnen túńildi, Birligińnen bóri ulyp. Qaıran elden baq ketti, Qabyrǵasy sógilip. Qan oranbaq qut keýde, Kózdiń jasy bitkende... Kúndik asyn jetim jurt, Kósh ústinde ishkende. Túnnen ketti tynyshtyq, Kúnnen haıyr kútkende. Eńkeımes rýhy elimniń, Emtımes hálge túskende. Dushpan tartty týyńdy, Buzbaq bolyp dilińdi. Qaımana jurt tirligi, Kúz kúnindeı qubyldy. Azamatyń oqqa ushyp, Qazanatyń súrindi. Áýlıeler azynap, Abyzdarym túńildi...» *** «Bult artynan kún shyqty! Bult artynan kún shyqty! Tý ustaǵan ulyńnan, Jat júregi túrshikti! Qan oranǵan alapqa, Qaıta búrlep gúl shyqty! Taıdan shyqty sáıgúlik! Alyptardan dúr shyqty! Kereı menen Jánibek, Ári batyr, ári bek! Tuǵyrǵa tý kóterdi, Ultymdy álem tany dep! Óteı Boıdaq aıtypty: «Birlikte bar ádilet! Bútindeı el bolmaqqa, Sol birligiń dári!» dep, Berekemiz baısaldy, Osy kezde baıqaldy. Qalmaq, Oırat basqynshy, Shańyraǵy shaıqaldy. Jetisýǵa qut daryp, Ash ózekke maı tamdy. Qarý alyp qaısar er, Qalyń jaýyn toıtardy. Kún ıiskep naızasyn, Baba kegin qaıtardy. Jaýjúrek bop jas uly! Ardaqtaldy asyly! Semser boldy qolynda, Kóktiń túsken jasyny! Yrys bolyp quıyldy, Jaratqannyń shashýy! Ulyqtalmaq sondyqtan Ulttyń Uly ǵasyry!» XVII ǵasyrdyń aıtqany: «Yza da, yza yzǵarly, Shyrqyńdy zaman buzǵan-dy. Tóske jatsań topyraq, Tońy qaryp, syzdandy. Tentek jaýyń tórińe, Myń umtylyp, júz bardy. Mola bolyp ul qaldy, «Olja» bolyp qyz qaldy... Qanǵa shomyp túz qaldy, Qańǵalaqtap iz qaldy. Keshe ǵana qurylǵan, Jońǵar kózi tuzdandy. Etene dep júrgen jurt, Endi ashyp tur júz daýdy. Etegińde júrgen qul, Eldigińdi qyzǵandy...» *** «Aspanyńda aı týdy! Aspanyńda aı týdy! Yrys qonǵan dáýirge, San salaýat aıtyldy! Qanattandy tastúlek! Qaısarlandy jas júrek! Birligimiz túzeldi, Bútin turyp bas,bilek! Bul zamandy aıtady, Qazaq kózin ashty dep. «Qoı ústine boztorǵaı Jumyrtqasyn basty» dep! Sol rýhyńmen tasyndym! Birligińe bas urdym! Únimenen tildesti, Babam balbal tasymnyń. «Eski joly Esimniń», «Qasqa joly Qasymnyń», Qaǵıdasy atandy, Qaıta týǵan ǵasyrlyń! Saıram menen Syǵanaq! Qushaq jaıǵan tur alap! Baq qarady osy kez, Túńdigimnen syǵalap! Sondyqtanda bul ǵasyr, Tý bop bıik turady aq! Keler kúnge úlgideı, Ótken kúnnen ulaǵat!» XVIII ǵasyrdyń aıtqany: «Zarla da, zarla, zarly únim, Zapyran ishken taǵdyrym! Aqtaban bop shubyryp, Azynadym, qańǵydym! Alqakól bop sulama, Ajal quıa saldy ýyn! Jaý aıaqqa taptady, Analardyń jaýlyǵyn! Dushpan aıap jatpady, Eldi aıaqqa taptady. Qarıanyń qý basyn, Qyzyl shoqqa qaqtady! Taý asqanda bos taılaq, El eleńi jatpady. Ajal bolyp tiksindi, Atqan kúnniń batqany! Qus ekesh sol qustar da, Shyryl qaǵyp ushqanda. Adam túgil zamannan, Ańyrap rýh shyqqanda. Jeti tustan bul jońǵar, Jeńin túrip qysqanda. Budan aýyr aqıqat, Budan jaman tús bar ma?! Qyz-qyrqynyn kúń qylyp, Qyl moıyndy qul qylyp. Shańyraqty órtedi, Ýyǵyńdy syndyryp. Jońǵar sonda esirdi, Gúl dalamdy tul qylyp. Jatty sonda azaptan, Jaısań elim shyńǵyryp...» *** «Otamaly ótti jurt! Otamaly ótti jurt! Myń qudiret arqalap, Myna zaýza kepti jurt! Táńirimiz tóbeden, Taýdaı yrys tókti jurt! Qut daryǵan qonysqa, At tuıaǵy jetti jurt! Arqany órlep tóskeıge, Atan túıe shókti jurt! Muratyńa jet endi! Maqsatyńa jet endi! Arqan salyp súıreısiń, At saýyrlap bótendi. Qınap shyqqan qan, teriń, Qytyqtaıdy shekeńdi Ýa, aǵaıyn, súıinshi! Ýa, aǵaıyn, súıinshi! Aýzy qarys alty Alash, Ardaqtaǵan bir uly Abylaıdy han etip, Aq kıizge kóterdi! Qarakereı Qabanbaı, Qanjyǵaly Bógenbaı. Shaqshaquly Jánibek, Shapyrashty Naýryzbaı. Aqtamberdi, Altybaı, Er Espenbet taǵy bar, Básentıin batyry, Malaısary sardarlar, Kereıden bar Jánibek Shóńkeı, Býra Aqpantaı. Buqar jyraý dáýiri, Til qýaty darydy. Táttiqara, Úmbeteı, Taǵylymy taǵy Uly! Janaq, Kótesh, Abyl, Shal, Jyrdyń janǵan jalyny! Qaz daýysty Qazybek, Tóle bı men Áıteke, Ánet baba ustazdyń, Ulaǵatyn tanydy. Batyr baba zamany, Aqyn baba jaryǵy! Esil menen Edilden, El qýaty kóringen. Aq Jaıyq pen Ertisten, El yrysy tógilgen. Alataý men Qarataý, Astasqanda kógimmen. Aırandaıyn uıydy. Altaý ala bólingen. Kórgen zorlyq bir mysqal, Jýsaǵandaı turmys, hál. Jaz jaılaýy Saryarqa, Aq Sháýlide myń qystaý! Torǵaı, Nura,Sarysý, Kókshetaýda seksen kól, Etekgine syıdyryp, El qondyrdy Shyńǵystaý! Úsh júz tize qosqanda, Aıyń týdy aspanda. Ańyraqaı, Orbulaq, Jaýdyń qoly qashqanda. Qarasıyr boıynan, «Qalmaq qyrǵan» tosqanda. Jeti túmen qol boldyń, Jańǵyryp taý, tastar da. Babalardan bul batyr, Sardar shyqty tulǵasy ul. İzi qaldy qazaqtyń Qýań dala, qumda súr. Elge bitti deıtuǵyn, Óń-boıyna munda shyr. Qazaǵymnyń yrysyn, Qaıtyp berdi bul ǵasyr!» XIX ǵasyrdyń tolǵaýy: ««Munar da munar, munar kún» Muńyńdy seniń uǵarmyn. Zar ketpegen basynan, Muńlyqtyń biri shyǵarmyn. Tul qýanysh tıgizbeıi, Tútip, tútip týar kún. Qarashadan hal ketti, Qara jolda qýardym. Qaıran esil erlerim, Qaıyspaǵan belderiń. Endi ıe bolady, Eńiregen elge kim? Kenesary, Mahambet, Isataıdyń ólgenin Óz kózimmen kórgenim, Basyn kesip bergenin, Umytpaımyn endi elim... Aq patshanyń ámiri, Atqan oqtaı darydy. Otarlaǵan saıasat, Otqa tústi jan úni. Aıazyndaı qańtardyń, Qazaǵymdy qarydy. Oıaz, bolys, starshyn, Zombylyqtyń aýyry. Mine, osylaı buzyldy, Berekeniń dáýiri. San qamaldy turǵyzyp, Qazaqqa ámir júrgizip. Bar saýatsyz qaýymǵa, Joq salyqty ilgizip. Shendi-shekpen paraqor, Jandaıshaby jalaqor, Eldi qoıdy búldirip. «Munar da munar, munar kún», Bul juttan qalaı shyǵarmyn?! Erlerdiń isi esh ketip, Eńkil de eńkil jylarmyn. Salyq salsa zil-batpan, Saýyrlap qulap tynarmyn. İrgeńdi buzsa bul daýyl, Endigi qaıtip buǵarmyn!» *** «Ýa, jarańdar,jarańdar! Ýa, jarańdar, jarańdar! Kókjıekte kóz ashqan, Shuǵylaǵa qarańdar! Nadandyqtan arylyp, Adamdyqty al, ańǵar! Aldaryńda adaspas, Aıdaı jaryq zaman bar! Kóńilińde kirbiń ǵoı, Bilim izder bul kún ǵoı! Yryzdyqty men osy, Bosaǵańa ildim ǵoı! Altynsarın Ybyraı, Ustazdaryń úlgiń ǵoı! Bul ǵasyrǵa ókpeń joq, Men Abaıdy týdym ǵoı! «Ǵylym tappaı maqtanba!» Sen kez boldyń aq tańǵa! Bermes Qudaı ilimin, Beı bereket jatqanǵa. Shoqan týdym basyńa, Shyndyq izder shaqtarda. Bul ǵasyrdan asatyn, Basqa qonǵan baq bar ma?!» XX ǵasyrdyń tolǵaýy: «Qyrǵyn da qyrǵyn, qyrǵyn kún, Qyzyǵyn eldiń búldirdiń. Qaımana jurttyń eńsesin, Qara jel bop syndyrdyń. Qazan tóńkerisinde, Qan ańqyǵan bir qyrǵyn! Ashtyq kelip odan soń, Ashty aranyn bir qyrǵyn! Qıyn-qıyn zań kepti, Úıir-úıir mal ketti. Dúbir-dúbir áskermen, El ústine zar jetti. Tarbaǵataı,Altaıdan, Asqan jurtym ári ketti. «Qorabaıdan» hál ketti, Qarashadan jan ketti. «Jeti aǵaıyn jut degen», Joqshylyqty jiktegen. Bir otaýdy qaldyrmaı, Beldemeden búktegen. Jol qıalaı qý súıek, Jatty ólip jurt degen. Bir qıamet bul boldy, Umyta almas ult degen. Sharq urǵanmen shapqylap, Basqa qonbas baq biraq. Alash partıasynyń, Abyroıy artty naq. Olardy da sorlatty, Túrmelerge japqylap. 5 arysym bar edi, Elge bergen baq-qýat. «Halyq jaýy» degizdi, Qara myltyq atqylap. Túrme tory turdy ulyp, Qylmys isi qym-qýyt. Qalǵandaryn jiberdi, «Itjekkenge» qýdyryp. Maǵjan menen Mirjaqyp, Shemen sherin jyr qylyp. Ahmet, İlıas, Beıimbet, Ǵumyrlaryn úlgi qyp. Júsipbek pen Sákender, Naıqalmady syr búgip. Shákárimdi ol jutty, Qarǵys atqyr, qur qudyq. Zaman aldy qyryna, Az kórgendeı muny da. Bas kóterdik taǵy biz, Fashızmniń týyna. El attandy soǵysqa, Judyryq bop jumyla. Qaldy qarty, balasy, Sol maıdannyń tylyna. El irgesin qorǵamaı. Esil qanyn arnamaı. Erler isi biter me? Qarý alyp, jaýlamaı. Oqqa da ushty asyldar, Úshbý hat ta joldamaı. Qonyp jatty ár úıge, «Qaraqaǵaz» qarǵadaı. Erligimen tanylǵan, Orden, medal taǵynǵan. Batyrlarym bıigim, Aınalaıyn, aryńnan! Talǵat Bıgeldınovteı, Tólegen bar Toqtarov, Álıa men Mánshúgim, Jaý shebinen tabylǵan. Nurkeni bar Ábdiriov, Qoshqarbaev Raqymjan. Reıhstahqa tý tigip, Aıbar ketken jaýymnan. Máligim bar Ǵabdýllın, Atqan oǵy daryǵan. Batyrlarym Saǵadat, Momyshuly Baýyrjan. Qan maıdannyń qanjary, Qazaqty da jalmady. Ol az deseń taǵy bar, Palıgonnyń zardaby. Demi ýǵa tunshyqty, Degeleńniń taýlary. 40 jyldaı atomnyń, Synaqtary ornady. Qý daladaı qýardy, Qudiretim qoldaǵy. Buryńǵy zar bir basqa, Endigi zar tym basqa. 86 qysynda, Myń zaýal bar bul basta. Qaıratym men Lázzatym, Erbol menen Sábıra, Bas kóterdi jastarym, Bodan bolyp turmasqa. Almatynyń tórinde. Jeltoqsannyń jelinde, Alań qanǵa orandy, Alań týdy elimde. Soqqy kórgen jastarym, Basyn tikti ólimge. Sondaǵy arman edi ǵoı, Táýelsizdik teginde. «Qasqaldaǵym» qaıymda, «Shúregeı» júr kólimde. Qyrǵyn da qyrǵyn, qyrǵyn kún, Qyzyǵyn eldiń búldirdiń. Qaımana jurttyń eńsesin, Qara jel bop syndyrdyń. Zaýal kórgen bir ǵasyr, Zarlap aıtqan myń jyrmyn. Qalyp qoıǵan bir ǵasyr, Qursaýynda shynjyrdyń. Tilimizden aıyrǵan, Dinimizden aıyrǵan, Dilimizden aıyrǵan, Qarǵys atqyr, qyrǵyn kún!» *** «Azattyqtyń tańy atty! Azattyqtyń tańy atty! Bar álemdi qazaǵym, Aýyzyna qaratty! Kók baıraǵym asqaqtap, Kókten nuryn taratty. Ánuranym qalyqtap, Ult júregin oıatty. Azattyqty túsindik, Azattyqqa tushshyndyq. Baıtaq elmiz búginde, Berekeli, kúshim nyq. Alǵash ulttyń ulanyn, Ǵaryshqa da ushyrdyq. Jamandyqtan syrt alyp, Jaqsyǵa qol usyndyq. Namysymyz qaıraldy, Naýryzymyz toılandy. Egemendi elime, Elbasy da saılandy. Dinim boldy dińgegim, Til meıramy toılandy. Jer qunary artqandaı, El kóńili jaılandy. Zamananyń kóshimen, Kóship júrip kósilem. Saldyq jańa Astana, Saryarqanyń tósinen. Jeńisime qýanyp, Jeldeı bolyp esilem, Jıyrmasynshy ǵasyrym, Aıaqtaldy osymen» HHİ ǵasyrdyń aıtqany: «Ýa, ǵasyrlar, ǵasyrlar! Maǵan shashý shashyńdar! Ózderińdeı ór emes, 24-te jasym bar! Keler kúnim kemeldi! Ótken ýaqyt asyldar! Qazynaly qartym bar! Jalyn atqan jasym bar! Olar búgin táýelsiz! Baqytty olar rasynda! Elbasynyń tańdaýy, El erteńi, armany! Qıa shalmas qıyrda, Qyranymyz samǵady. Aıdarymnan jel esti, Aıshyqty kún aldaǵy! Osy bizdiń qýanysh, Osy «Nurly joldaǵy»! Baq-bereke mende bar! Qut-shejire mende bar! Egemendik endigi, Elge qýat, elge jar! Erteń álem kóretin, Ekspodaı kórme bar! Óz-ózińdi jetelep, Óz erkińmen órlep al! Balýanym bilekti! Boksshymyz júrekti! Olımp shyńy silkinip, Jetistigim túlepti! Zil temirden naıqalmaı, Abyroıdy dúr etti! Sporttan da tanyldyq, Jetelep san túlekti! Ǵasyrlardan jańǵyryp, Men kelemin sán quryp! Túnim tynysh, shúkirlik! Atqan árkez tań kúlip! Merekeli elimde, Berekeli bar ǵuryp. Órenderi óreli, Qarıasy pań kúlip! Ótkenimiz baı mura, Erteńimiz máńgilik! Peıilimdeı keń dalam, Peıishimsiń sen maǵan! Beıbit eldiń ulymyn, Berekeńdi ber maǵan! Enshim alda, erteń-aq, Ozyqtarmen teń bolam! Tańǵaldyryp jahandy, Talaı shyńdy endi alam! Mártebeli tarıhy, «Máńgilik el» men bolam!»

Nurjan BAITÝSOV