Muhambetkárim Qojyrbaıulynyń tómendegi maqalasynda Ábilqaıyr hannyń "satqyn" emes, kerisinshe alty Alashqa "Aǵa han" bolǵandyǵyn jazady. "Qamshy" - erkin aqparat alańy. Avtordyń jazǵandaryna alyp-qosar oı bolsa, jarıalaýǵa árqashan daıynbyz. 

 

Qazaq tarıhynda bahadur han ataǵyn alǵandar saýsaqpen sanarlyqtaı. Birinshisi, áıgili «Túrik shejiresi» kitabynyń avtory - basynda Aral qazaqtarynyń, keıinnen Hıýanyń hany bolǵan Ábilǵazy bahadúr han.

Ekinshisi, Áz Táýke bahadur han.

Úshinshisi, basynda Kishi júz hany, keıinnen aǵa han ataǵyn alǵan Ábilqaıyr Muhambet qazy bahadur han. Úsheýi de Shyńǵysqannyń tikeleı urpaqtary.

Reseı ózderiniń otarlaý saıasatyn jasyryp, búrkemeleý maqsatynda, barlyq tarıhı kitaptarda qazaq memleketin qulatqan orys ımperıasy emes, jońǵarlar, qazaqtar jońǵarlardan qoryqqandyqtan orys ımperıasyna óz erikterimen qosyldy dep jazdy. Kishi júz hany Ábilqaıyr 8 qazan 1730 jyly Anna Ionovnanyń atyna qazaq elin bodandyqqa alý jóninde hat jazyp, ózi, ıaǵnı Kishi júz bodandyqty birinshi bolyp moıyndady, keıinnen orta júz ben Uly júz qazaqtary da qoldady dep jazyldy. Tarıhı shyndyqtyń burmalanýy 1982 jyly eń bıik shegine jetip, orystyń qazaq jerindegi ókilderi men solardyń qolshoqparlary qazaq halqynyń orys ımperıasyna «óz erikterimen» qosylǵanynyń 250 jyldyǵyn búkil odaqtyq deńgeıde atap ótýge, ıaǵnı toılaýǵa barynsha kúsh salyndy. Abyroı bolǵanda ulttyq namysy bar, shyndyqtyń betine týra qaraıtyn azamattar tabylyp, solardyń qarsylyǵymen toılanbaı qaldy. Áıtpese, óz erikterimen qosylǵan halyq «dosyna» qarsy 200-den asa (sońǵy derekter 700-diń aınalasy delinip júr) qandy shaıqasqa shyǵyp, sol shaıqastarda ondaǵan mıllıon ata-babalarymyz ben apa-ájelerimiz opat bolyp, japa shekpegen bolar edi. Onyń ústine Ábilqaıyrdyń ondaı hatty jazbaǵany da qazir tolyqtaı dáleldenip otyr. Sondyqtan, kúni búginge deıin orysshyl tarıhshylarymyz satqyn etip kórsetken Ábilqaıyr bul jaryq dúnıeniń eshqandaı qyzyǵyn kórmeı, 40 jyl boıy attan túspegen, barlyq ómirin patshalyq orys ımperıasymen soǵysta ótkizgen, kóziniń tirisinde qazaqtyń tyrnaqtaı jerin de bermegen, kerisinshe qazaq jerin orys-kazak, qalmaqtardan tazartyp, qazaq shekarasyn Oıyldan Jaıyqqa ysyrǵan uly qolbasshy bolyp tabylady.

Jazýshy, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty Beıbit Qoıshybaev «Batys shekarany bekemdegen - Ábilhaıyr han edi» degen zertteý eńbeginde bylaı dep jazady:  «Kúrdeli geosaıası ahýalda ulan-ǵaıyr keńistikti alyp jatqan alyp eldi ońtaıly basqarý, syrtqy kúshterge tótep berýdi qamsyzdandyrý talaptaryna jaýap berýi haq reformany úsh ólkege úsh han saılatyp Táýke han jasady. Bul kezeńdi, ókinishtisi, keıbir tarıhshylar birtutas qazaq handyǵynyń ómir súrýi aıaqtalǵan, budan bylaı onyń ornyna birneshe birliktiń – qazaq handyqtarynyń sahnaǵa shyqqan kezi dep biledi. Iaǵnı bir memleket (handyq) úsh bólikke bólindi dep sanaıdy.

Alaıda bul jańa qurylym eldi basqarýdy tıimdi jolǵa salyp, tutastyqty nyǵaıta túsýdiń birden-bir durys joly edi. Bas han, uly han, kahan mártebesindegi Táýke han ortaq eldik múddeni úsh júzdiń handarymen sheship otyratyn. Ol 1715 jyly dúnıe salǵannan keıin aǵa han, uly han retinde úsh ólkedegi handardyń ishindegi eresegi ári bedeldisi – Orta júzdiń jáne Kishi júzdiń bir bóliginiń bıleýshisi Qaıyp han tanyldy. Ony baqtalastary óltirgen soń, Kishi júzdi jáne Orta júzdiń bir bóligin bıleýshi Ábilhaıyr han osy mártebege 1719 jyly ıe boldy. 1748 jyly Ábilhaıyr qaza tapty da, bul laýazym Orta júz hany Ábilmámbetke ótti. Ol ómirden kóshken 1771 jyly han taǵyna Abylaı otyryp, on shaqty jyl aǵa han, uly han mártebesin alyp júrdi. 1781 jyly Abylaı qaıtys bolǵannan keıin, patsha úkimeti qazaq ishine han saılaýdyń tizginin óz qolyna bekem alǵandyqtan jáne qazaqtyń tutastyǵyn ydyratýǵa ashyq kiriskendikten, eshkimde aǵa han atalǵan joq.

Túsinikteme: Aǵa han men qaǵan sınonım sózder bolyp tabylady. Ekeýiniń de maǵynasy birdeı. Aıyrmasy, Q-aǵa-n degenimizde Han syrtynda qalyp, aǵa sózi ortaǵa aýysady. Shyńǵys hannyń laýazymy da osylaı atalǵan. Olda barlyq handardyń aǵasy boldy.

...Jońǵar basqynshylaryna qarsy júrgizilgen Otan soǵysyn jeńispen qorytyndylap, batys shekaranyń bekemdigin kúıttegen, qazaqtyń Jaıyqtan ózen sýy sarqylǵansha aırylmaıtynyn málimdegen, «Orynbor ólkesiniń 1 Petri» Neplúevtiń «jeke dushpany» jáne orys patshasynyń «qas jaýy» atanǵan Ábilqaıyr hannyń eline sińirgen eńbegin ádil tarazylaý lázim.

...Jońǵar shapqynshylyǵynan qazaqtyń ǵasyrlar boıy japa shekkeni belgili. Solarǵa qarsy kúreste ár jyldarda kórsetken erlikteri úshin dańqty babalarymyz búginde dáriptelip keledi. Oryndy dáripteledi. Tek eki júz jylǵa sozylǵan sol qazaq-qalmaq shaıqastary ishinen – 1723 jylǵy joıqyn basqynshylyq shabýyl tutatqan qarsylyqtardan, qazaqtyń el bolyp qalý-qalmaý máselesin sheshken 1726-1730  jyldarǵy Otan soǵysynan góri, basqa kezeńderdegi jergilikti sheńberden aspaıtyn jekelegen urystardy aýyzǵa alýmen shektelý bar. Sol jeke shaıqastarda halyq nazaryna ilikken batyrlardy maqtan tutyp shashylyp-tógilip jatqanymyzda, negizgi de túıindi máseleni – memlekettigimizdiń taǵdyryn, eldiń birligin aıqyndaǵan aıbyndy kezeń men onyń qaharmandary tasada qalyp jatady.

Úlken ǵalymdardyń zertteý eńbekteri kýá, qazaq jońǵarmen eki ǵasyr boıy aıqasqanda, este qalarlyq jeńister de, jeńilister de kóp boldy. Qazaq eli, aqyry, Ańyraqaımen túıindelgen azattyq soǵysynan keıin shırek ǵasyr ótkende ǵana jaýdan tolyq tazartyldy. Áıtse de, solardyń bári ár aýmaqtaǵy oıdym-oıdym, lokaldy qaqtyǵystar edi.

Ábilqaıyr qazy bahadur han Otan soǵysynyń sheshýshi kezeńiniń bas qaharmany, qazaq eliniń memlekettigin saqtap qalǵan qaıratker, batyr, qazaq áskeriniń bas qolbasshysy bolǵan adam. Qazaq jasaqtary onyń bastaýymen elimizdiń barsha aımaǵynda shaıqasty, iri jeńisterge jetti. Onyń eńbegin halyqtyń ózi týra sol kezdiń ózinde-aq dál de ádil baǵalap, el namysyn qorǵap erlik kórsetken maıdan oryndaryna onyń atyn berdi. Sol ataýlar kóne kartalarda, halyq jadynda kúni búginge deıin saqtalǵan.

Sonyń biri geolog jáne kartograf Moldıar Serikbaev budan biraz buryn «Aqtaban shybyryndy oqıǵasynyń kartasyn» syzǵan edi...

Syzbaǵa qaraǵanda, Arqada «Qalmaqqyrylǵan» degen jer bar, sonyń ústimen «Ábilqaıyr ózeni» aǵyp jatyr. Al Shý men Talas ózenderiniń arasynda «Ábilqaıyr dalasy» jatyr. Osynda eki «Qalmaq qyrylǵan» degen jer ataýy saqtalǵan. Qarataý qoınaýynda «Ábilqaıyr bulaǵy» bar. «Úlken Orda qonǵan», «Kishi Orda qonǵan» degen jer ataýlary – azattyq soǵysyn basqarǵan aǵa han, kishi han stavkalarynyń turǵan ornyn kórsetedi. Al Balqashtyń ońtústigindegi áıgili Ańyraqaı shaıqasy ótken óńirde, İlege taqaýyraqta  – Hantaý, odan Shýǵa qaraı sozylyp jatqan «Ábilqaıyr jaly» degen taý ataýy saqtalǵan.

Bizdiń kóńilimiz qanshama tarylyp, qazaqtyń 1726-1730 jyldardaǵy Otan soǵysynyń bas qaharmanynyń eńbegin moıyndaǵymyz kelmese de, geografıalyq jer ataýlarynyń ózi–aq onyń da, bizdiń de kim ekenimizdi kózge shuqyp aıtyp turǵan joq pa?

Ordabasyndaǵy jıynǵa deıin jońǵarlar basyp alǵan ońtústiktegi qazaqtyń astanasyn, ózge de qalalary  men kóship–qonyp mal baǵyp júrgen jer sýyn azat etip kózge túsken batyr – Ábilqaıyr han edi. Sondyqtan da el ony otanshyl jaýynger – han retinde tanyp, qazaqtyń birikken qolyn basqartty. Syzba da Ábilqaıyr 1710 jyly Kishi júzge jáne Orta júzdiń bir bóligine han bolyp saılanǵan Qaraqum quryltaıy ótken jer de kórsetilgen. Ábilqaıyr – bahadúrdiń basqarýymen bolǵan shaıqastar nátıjesi qazaq dalasynyń talaı jerinde «Qalmaqqyrylǵan» degen ataýmen saqtalyp qalǵan.

Aǵa han ári bas qolbasshy Ábilqaıyr qazaq jerin birtutas maıdanǵa aınaldyryp, azattyq jolyndaǵy jeńisti shaıqastaryn júrgizgende – Abylaı áli balań bozbala bolatyn. Ol 30 – shy jyldardyń ortasyna qaraı erlikterimen kózge túsip, jeke rý taıpa ámirshisi boldy.  Ábilqaıyr han óltirilgen ýaqyttan shırek ǵasyr ótkende baryp, Abylaı sultan han taǵyna otyrdy. Ol Ábilqaıyr hannyń uly Nuralymen qurdas. Ári onyń kúıeý balasy. Demek olardy ózara salystyrý uıat. Kezinde Abylaı sultan qalmaqqa tutqynǵa túskende, Ábilqaıyr han ony qutqarýǵa áser etken, bul jaıynda, búgingi zertteýler óz aldyna, Shákárim de aıtady. Abylaı Ábilqaıyrdy «bizdiń aǵa hanymyz», ıaǵnı qaǵan dep ataǵan.

Sonymen, 322 jyl ilgeride ómirge kelgen Ábilqaıyr han halyqtyń eńsesin kóterip, «Aqtaban shubyryndy, Alqakól sulama» apatynan aman alyp shyǵýshy, Otan soǵysyndaǵy bas qolbasshy, qazaqtyń ulttyq memlekettigin qorǵaýshy memlekettik tulǵa. Al týǵanyna bıyl 304 jyl tolǵan Abylaı han – Ábilqaıyr han bastaǵan azattyq soǵysyn birjolata jeńiske jetkizip qorytyndylaýshy, eki alpaýyt ımperıa arasynda qazaqtyń eldigin saqtaı bilgen iri memleket qaıratkeri...

Bilmestikpen astasqan ásire shamshyldyqtan, orynsyz asqaqtyqtan ada bolaıyq, bilimmen ushtasqan ádilettiktiń baıandy birligimizge tóte jol ashary kámil» («Dat taqsyr» №42 (125) 07.12.2011).

Beıbit Qoıshybaevtyń keltirgen derekteriniń birden-bir ádil shyndyq ekendigin bultartpaı dáleldeıtin dáıekti derek, barlyq aýyzsha da, jazbasha da shejire derekterdiń bárinde Ábilqaıyr hannyń bas qolbasshy bolyp taǵaıyndalýy. Oılanyp kórińder, bas qolbasshy degen qandaı laýazym. Ásirese, soǵys jaǵdaıynda. Barshamyzǵa túsinikti bolý úshin, salystyrmaly túrde aıtar bolsaq, búgingi bizdiń bas qolbasshymyz Elbasymyz emes pe?!

Ábilqaıyr Muhambet Qazy bahadúr han áli qazaq tarıhynan ózine tıisili orynyn alǵan joq. Orystyń aıdap salýymen Ábilqaıyr 1748 jyly qapıada Baraq sultannyń qolynan kóz jumdy. Osylaısha Ábilqaıyr bastaǵan orys jaýlaýshylaryna qarsy soǵys 300 jyl boıy bir sátte tolastaǵan emes. Táýelsizdik bizge ońaılyqpen kelgen joq. Áıtpese ata-babalarymyz «Biz qazaq ejelden erkindik ańsaǵan» nemese «Men qazaqpyn myń ólip, myń tirilgen» dep aıtpaǵan bolar edi. Ábilqaıyr ólse, ornyna Syrym, Isataı, Mahambet, Kenesary, Naýryzbaı, Isa, Dosan, Shabaı t.b. keldi. Eger biz qazaq halqynyń osy azattyq jolyndaǵy kúresiniń uzaq, ondaǵan jyldarǵa sozylyp, tek qana jalpy halyqtyq sıpat alǵandaryn saralaǵannyń ózinde tómendegideı bolyp shyǵar edi:

1. 1708 - 1748 jyldar Kishi júz hany Ábilqaıyr (Shyńǵys han urpaǵy);
2. 1773-1776 jyldar Sapar Mádenqyzy bastaǵan Qobda óńirindegi (Aqtóbe oblysy) Kishi júz qazaqtarynyń kóterilisi. Orys jazba derekterinde ony «Nevıdımka» dep ataǵan;
3. 1783 – 1797 jyldar Syrym Datuly basqarǵan Kishi júz qazaqtarynyń kóterilisi. Bul kóteriliske Jaıyq boıy halqy, ıaǵnı Kishi júz qazaqtary túgeldeı qatysty;
4. 1797 – 1814 jyldar sultan Qarataı Nuralıev (Shyńǵysqan urpaǵy, Ábilqaıyr hannyń nemeresi);
5. 1816 – 1821 Kishi júz hany Arynǵazy (Shyńǵysqan urpaǵy) bastaǵan kóterilis.
6. 1820 - 1821 jyldar Shymkent, Saıram, Áýlıeata óńirinde Tentek tóre (Shyńǵysqan urpaǵy);
7. 1820 – 1835 jyldar Jolaman Tilenshıev;
8. 1824 – 1836 jyldar Kókshetaý óńirinde Sarjan Qasymov (Shyńǵys han urpaǵy);
9. 1826 - 1836 jyldar Qaıypqalı Esimov (Shyńǵys han urpaǵy);
10. 1836 – 1838 jyldar İshki (Bókeı) Ordadaǵy (Kishi júz) Isataı men Mahambet;
11. 1837 – 1847 jyldar Kenesary Qasymuly (Shyńǵysqannyń Joshydan taraıtyn tikeleı urpaǵy, Abylaı hannyń nemeresi). Orta júz jerinde bastalyp, búkil halyqtyq sıpat aldy;
12. 1853 – 1858 jyldar Eset Kótibarov;
13. 1856 – 1858 jyldar Janqoja Nurmuhamedov;
14. 1860 – 1862 jyldar Qojeke Nazaruly;
15. 1871 jyldarǵa deıingi Tazabek, Saýryq, Soltanbek, Shaltabaılardyń kazak-orys áskerimen soǵystary;
16. 1868 – 1870 jyldardaǵy Mańǵystaý, Ústirt, Jylyoı óńirlerindegi Isa Tilendıev pen Dosan Tájıev bastaǵan Adaı kóterilisi;
17. 1916 jyly bastalǵan bútkilge jýyq qazaq dalasyn sharpyǵan ult-azattyq kóterilisi (Amankeldi Imanov, Ábdiǵappar Janbosynuly, Bekbolat Áshekeev, Uzaq Saýryquly, Omar Sholaquly basqarǵan, ortalyǵy Torǵaı dalasy);
18. 1930 jylǵy Sozaq óterilisi;
19. 1930 – 1931 jyldar Mańǵystaý, Ústirt, Jylyoı óńirlerindegi adaı kóterilisi;
20. 1986 jylǵy jeltoqsanda elimizdiń sol kezdegi astanasy Almatydaǵy kóterilis;
21. 1989 jylǵy Mańǵystaýdaǵy Jańaózen, Jetibaı tolqýlary;
22. HH ǵasyrdyń basynda qazaq memlekettigin qalpyna keltirý úshin 30 jylǵa jýyq, baryn salyp jan aıamaı kúresken qazaqtyń barlyq zıaly qaýymyn, ıaǵnı Alashordashylardy «halyq jaýy» dep atap, otbasylarymen birge túgeldeı qyrǵynǵa ushyratty. Alashordashylardy otbasylarymen qosa túgeldeı qyrǵynǵa ushyratýynyń basty sebebi, olar osy Alash týynyń astyna qazirgi túrki elderi atalyp júrgen alty alashtyń búkil urpaqtarynyń bas qosýlarynan qoryqty. Shyndyǵynda da, alashordashylardyń basty maqsattary da osy bolatyn. Sol úshinde KSSRO-ǵa qaraǵan barlyq elderdiń ishinde Qazaq halqy aıryqsha qyrǵynǵa ushyrady. Demograf M. Tátimovtyń aıtýynsha, 1937-38 jyldary «Halyq jaýy» atalyp atylǵan qazaqtar paıyz jaǵynan grýzınderden eki ese, orystardan úsh ese, tatarlardan tórt ese, ózbekterden bes ese kóp bolǵan. Eliniń erkindigin ańsap, armanda ketken alash arystary, qoǵam qaıratkerleri, ǵalymdar, áýlıeler, aqyn-jazýshylar boldy. Osy «Alashordashylar» qozǵalysynyń kósemderi Álıhan Bókeıhanov pen Sanjar Aspendıarovtyń uly Shyńǵysqan babamyzdyń tikeleı urpaǵy ekendigin kóbimizdiń bile júrgenimiz abzal. Sol sıaqty, joǵaryda aıtqanymdaı sonaý Kereı men Jánibekten bastap, Qasym, Esim, Táýke, Táýekel, Abylaı, Ábilqaıyr syndy, qazaq handarynyń barlyǵy da, tipti qazaqtyń tuńǵysh ǵalymy Shoqan Ýalıhanovtyń da Shyńǵys qaǵannyń tikeleı urpaǵy ekendigin zerdeleı bermeıtinimiz taǵy bar. Bizdiń halyq úshin, bul kúnderi bútkil tarıhymyzdy qaıta jazý aýadaı qajet. Ózgeniń, ıaǵnı jaýlaýshy eldiń nemese solardyń yqpalynda júrgenderdiń qolymen jazylǵan tarıh bizdiń shynaıy tarıhymyz emes. Keńes zamanyn da mektepterde, joǵary oqý oryndarynda Qazaqstan tarıhy jaıly sabaq ótpeıtin edi dep aıtýǵa bolatyndaı edi. Onyń esesine tom-tom bolǵan Dúnıe júzi, KSRO, orys tarıhyn oqyp óstik. Qolymyzǵa ózi jup-juqa bolǵan, bar joǵy pyshaq qyryndaı «Qazaq SSR tarıhyn» alǵan kezde, ishinen aýyz tushytatyndaı eshteńe taba almaı, «sonda kalaı, bizdiń óz tarıhymyz qaıda, ony nege oqytpaıdy, álde bizdiń ony bilýge quqymyz joq pa?» degen oı kelip bala bolsaq ta úlken bir ádiletsizdikti ishteı sezingenbiz. Buǵan qazir bárimizdiń kózimiz tolyqtaı jetti deýge bolady. Qazirgi bizdiń jaǵdaıymyzda olardyń jazǵanyn, aǵyn qara, qarasyn aq dep teris oqyǵanda ǵana shyndyqqa jetemiz. Sondyqtan, kimde-kim qazir tarıh oqyǵanda orys pen olardyń qolshoqparlary jamandaǵan tulǵalardy halyqtyń has batyry dep túsinip, al olardyń maqtaǵan tulǵalaryna syn kózben qaraýymyz kerek. Bul tujyrym dál qazirde, búkil bılik oryssha sóılep, orystyq baǵyt ustanyp otyrǵanda óz mánin joıǵan joq.

Kúni búginge deıin, ıaǵnı táýelsizdik alǵanymyzǵa 24 jyl bolsa da memleketimizde ulttyq ıdeologıanyń moıyndalyp, tolyq qandy deńgeıde júrgizilmeý sebebinen, basynda patshalyq Reseımen, keıinnen Keńestik Reseıdiń soıylyn soǵyp, ult qamyn oılaǵan Alash azamattaryn  (birneshe mıllıon) «halyq jaýy» atandyryp qyrǵynǵa ushyratqan, jaqshanyń ishindegi «qazaq azamattaryna» tıisti baǵasy áli berilgen joq. Bul ádiletsizdikti joıyp, budan bulaı bundaıǵa jol bermeý maqsatynda, qazaqtyń jol biletin, jón biletin ókilderinen arnaıy komısıa quryp, olardyń áreketterine ádil baǵasyn berip, qazaq halqy aldyndaǵy satqyndyq áreketterine laıyq qara kúıeni betterine aıshyqtap jaǵyp, olardyń aty-jónderin jáne istegen satqyndyq  áreketterin halyqqa jarıalap, elimizdiń kóptegen eldi mekenderindegi olarǵa arnalyp qoıylǵan eskertkish-beınelerdi alyp tastaý  qajet. Eger biz buny jasamaı, aram men adaldy, er men ezdi, naǵyz ult qamyn oılaǵan azamattan satqyndy ajyrata almasaq táýelsizdigimizdiń quny bes tıynǵa da tatymaıdy.

Tarıh taǵlymy: Ádiletsiz qoǵamnyń ómir-jasy uzaqqa barmaıdy. Ata-babalarymyzdyń  barmaqtaryn shaınaı otyra aıtyp, eskertip ketken «ishten shyqqan jaý jaman» degenderin eshqashan umytýǵa bolmaıdy.

Muhambetkárim Qojyrbaıuly, Mańǵystaý