S.J. Asfendıarov atyndaǵy qazaq medısına ýnıversıtetine qarasty nýtrısologıa kafedrasynyń meńgerýshisi, medısına ǵylymdarynyń kandıdaty, dáriger-dıetolog, nýtrısıolog Maıgúl Qaınarbaeva eresekter arasyndaǵy artyq salmaq pen semizdiktiń álemdegi jáne qazaqstandaǵy taralýynyń sebep-saldaryn atap ótti.

Qazaqstan Respýblıkasynda artyq salmaq jáne semizdik boıynsha sońǵy zertteý 2014 jyly júrgizilgen. S.J. Asfendırov atyndaǵy qazaq ulttyq medısına ýnıversıteti qazaq taǵamtaný akademıasymen birlese júrgizgen zertteý nátıjesinde eresekter tobynyń shamamen 21 paıyzy artyq salmaqqa ushyraǵan.  Sonyń ishinde balalardyń 7%-y, eresekterdiń 9%-y semizdikke shaldyqqan.  Sońǵy ýaqytta bul kórsetkish basqa mekemelerdiń zertteýlerine sáıkes 30% ósken.

«Semizdiktiń qoǵamymyzda ósýi óte qaýipti jaǵdaı. Genetıkalyq turǵydan alsaq, semizdik bizdiń tegimizde joq.   Oǵan áser etip otyrǵan qazirgi zamanaýı tamaqtaný túriniń ózgerýi. Sonyń ishinde, jartylaı daıyn, daıyn, fastfýd ónimderiniń kóbeıýi tikeleı qatysty bolyp otyr.  Sondaı-aq, az qozǵalys. Fızıkalyq júktememen aınalysatyn jumys túriniń azdyǵy da birden bir sebep» - deıdi  almatylyq nýtrısolog, dáriger dıetolog Maıgúl Qaınarbaeva.

Mamandar semizdiktiń 90 paıyzy durys tamaqtanbaýdan jáne az qımyldaýdan paıda bolatyndyǵyn aıtady. Artyq salmaqtylar júrek-qantamyrlary aýrýlaryna, jatyr moıny men analyq, atalyq bezderdiń, sút beziniń, toq ishektiń, búırektiń, baýyrdyń jáne ót qabynyń qaterli isikteri, osteoporoz, artrıt, tynys alý aǵzalarynyń aýrýlaryna jıi shaldyǵady. Sondaı-aq, bul dertke shaldyqqandardy ómir jasy da 7 jylǵa qysqaratyn kórinedi.

«Artyq salmaq pen semizdiktiń densaýlyqqa zıandy áseri óte joǵary. Sonyń birden-bir sebebi durys tamaqtanbaý.  Semizdik saldarynyń 95%-y durys tamaqtanabaýdan bolsa, tek 5%-y ǵana basqa jaǵdaılar onyń ishinde ol tuqym qýalaýshylyq nemes endokrındik júıedegi aqaýlardan týyndaıdy» - dedi maman.

Barsha álemde jetkiliksiz salmaqqa qaraǵanda artyq salmaq pen semizdik ólim-jitimge kóbirek ushyratady. Dıabet aýrýynyń 44%, júrektiń ıshemıalyq aýrýynyń 23%, keıbir qaterli isik aýrýlarynyń 41%-y jaǵdaılary artyq salmaq pen semizdik áserinen týyndaǵan.Dene massasynyń ındeksi 25-ten artyq nemese teń bolsa-artyq salmaq. Al, dene massasynyń ındeksi 30-dan artyq nemese teń bolsa – semizdik bolyp eseptelinedi.

«Adam kez kelgen jasta semizdikke ushyraýy múmkin. Ásirese, adam jasy ulǵaıǵan saıyn zat almasý prosesi ózgeredi. Soǵan baılanysty túsken tamaqtyn sińirilýi de artyq salmaq bolyp jınalýy múmkin. Adam balasy qanshalyqty aǵzaǵa tamaq túsedi, sonshalyqty energıa jumsaý kerek.  Aýyr maıly, kalorıaly tamaqtardy jeńil sińiriletin rasıonǵa aýystyrý kerek. Sút ónimderin meılinshe kóp qoldanǵan durys. Et ónimderi de dastarhan mázirinde bolý kerek. Biraq kúndelikti kóp mólsherde ásirese qyzyl etti paıdalaný kerek emes, ony qus eti men balyq etine almastyrǵan durys. Sonymen qatar, kókónister, jaramalar bolý kerek»- dedi sarapshy.

Nýtrısolog mamannyń sózinshe, qazir tamaqty daıyndaý tehnologıasy ózgergen. Al semizdikten arylýdyń tıimdi joly-durys túzilgen tamaq rasıonyna baılanysty. Artyq tamaqtanýdyń aldyn alý úshin organızmge qajetti zattekterdiń ýaqytyly ári qajetti mólsherde túsip otyrýyn árdaıym qadaǵalaý qajet.

 «Osy kúni úıde otyrǵan áıelder, jańadan bosanǵan áıelder artyq salmaq jınaǵannan keıin túrli ádiske júginedi. Ózdiginshe aryqtaýǵa barynsha tyrysady. Ǵalamtordan san alýan aqparat alyp sony qoldanýǵa kirisedi. Óz betinshe túrli shaılar qabyldaıdy. Ár adam aǵzasy ár túrli bolǵandyqtan bala emizetin ýaqytta birden salmaq tastaýǵa bolmaıdy. Artyq salmaq qıyndyq týdyryp jatsa arnaıy dárigerge dıetologka júgingen abzal. Birden salmaq tastaý súttiń joǵalýyna da ákelýi múmkin» - deıdi dıetolog dáriger.

Sonymen qatar, búgingi tańda adam basyndaǵy stressti tamaqpen basýdy ádetke aınaldyrǵan. Iaǵnı, túrli problemany tamaqty kóp mólsherde jep basý. Bul jerde psıhologıalyq kómektiń qajettiligi týyndaıdy eken.

«Az ýaqytta salmaqty tastaý úshin saýatty túrde tamaqtaný prosesin qadaǵalap úırený abzal. Sondaı-aq, belsendi fızıkalyq júkteme qajet.  Birte-birte salmaq tastaǵan adam keıin sol salmaqty jınamaıdy. Sebebi, aǵzany bul proseske úıretý kerek, júıeli túrde aryqtaǵannyń tıimdiligi orasan zor. Tez arada kóp salmaq tastalsa qaıtadan sol salmaqty jınap alý qaýpi joǵarylaıtynyn umytpaý kerek. Sebebi, ol adam aǵzasynyń qorǵanys reaksıasy.»- dep kórsetti maman.

Mamannyń pikirinshe, adam retsiz tamaqtanǵannan asqazan syıymdylyǵy da keńeip ketedi. Durys tamaqtaný júıesin qalyptastyrýdyń da óz satylary bar.

«Eń birinshi undy ónimderden bas tartý kerek. Máselen, adamnyń bir ádetin ózgertý úshin adamǵa 21 kún kerek, eger adamnyń kúsh jigeri bolmasa. Keshki saǵat jetiden soń tamaqtanbaǵan durys. Keshki tamaq qozǵalys bolmaǵandyqtan artyq maı bolyp jınalady. Adam dastarhan basynan toımaı turý kerek. Ol toıyný sezimi adamnyń ortalyq júıke júıesine  20 mınýttan soń keledi soǵan deıin shydaý kerek. Ol úshin tamaqty asyqpaı jeý kerek, jaqsylap shaınaý kerek, aýyz qýysynda tamaqtyń qortylýyna kómektesý kerek. Asqazannyń osylaı birtendep kólemi azaıa bastaıdy. Biraq barlyǵy júıeli túrde bolýy kerek. Oǵan múmkin biraz ýaqyt kerek» - dedi dáriger.

Kez kelgen otbasynda tamaqtaný úrdisi, sol úıdiń óskeleń urpaǵynyń da tamaqtaný mádenıetin qalyptastyrady. Anasy otbasyn qalaı tamaqtandyrsa balalarda da sol ádetti boıyna sińirmek.Iaǵnı,bolashaqta bala eresek bolǵanda ol da óz otbasynan sony talap etedi. Sondyqtan, barlyq ana osy jerde qatelespeý kerek deıdi maman.

«Artyq salmaqqa bala qursaqta jatqan kezde beıimdeletinin biri bilse, biri bilmeıdi. Bala týylǵan kezde anasynda da ákesin de semizdik bolsa ol balada semizdiktiń damý múmkindigi 97 paıyz bolady. Tek qana ákesinde bolsa er balaǵa 47% beriledi. Al qyz balaǵa anasynan  shamamen 86% beriledi. Iaǵnı, anasynan qyz balaǵa berilý qaýpi joǵary.»-dedi Maıra Qaınarbaeva.

Artyq salmaq dertinen aldyńǵy qatarda qurlyq memleketteri, Meksıka, AQSH elderi kósh bastap tur. Al Azıa elderi artyq salmaqtyń taralýy boıynsha sońǵy oryndarda ornyqqan. Degenmen elimizde tamaqtanýdyń ózgerýine, shet elderden túrli fastfýdtaardyń kelýi, adamdardyń úıden emes syrttan kóbine tamaqtanýy qoǵamda etek alyp kele jatqany da bir sebep.

 «Abaısyzda artyq salmaq jınap alsańyz, asyqpańyz»-deıdi nýtrısıolog dáriger.

«Durys tamaqtanýdyń ustanymy boıynsha kúndelikti deni saý adam, tórt ret tamaqtanýy kerek. Ol tańerteńgilik as, ekinshi tańerteńgilik as saǵat on birlerde, túski as jáne keshki as. Túngi mezgilde kóp tamaqtanýǵa bolmaıdy. Jetiden keıin múldem tamaqtanbaý ol salystyrmaly túrde aıtylǵan. Ol úrdis negizinde kúndiz qyzmet jasaıtyn adamdarǵa qatysty. Al túngi aýysymda jumys jasaıtyndar úshin bul proses basqasha júredi» - dep qortyndylady. 

Abdrahmanova Svetlana