Ol jandy alǵash kórgenimde jylýlyqty sezdim. Sózi salmaqty, isi baıypty, ózi jaıly... Onymen áńgime-dúken quryp, janynda otyrǵannyń ózinde kóńiliń jaılanyp, erekshe kúı keshesiń. Sebebi adamnyń ishi-baýyryna kirip, sizdiń jan jarańyzdy túsinip, túısinip, emdep shyǵýǵa deıin qaýqarly. Ol nendeı jan deısiz ǵoı? Bálkim psıholog dersiz nemese pedagog pa?! Ol – eń aldymen áıel, asyl jar, aıaýly ana. Sodan keıin ǵana júzdegen shákirt tárbıelep, báriniń ómirin ózgerte alǵan ulaǵatty ustaz. Onyń esimin qazaqstandyqtardyń kóbi bile bermeıdi, alaıda bilse, esh ókinbes edi. Ol – oratorlyq ónerdiń qyr-syryn boıyńyzǵa sińirip, sizdegi belgisiz qorqynysh pen jasqanshaqtyqty joıa alatyn aıtýly maman, "Orator" akademıasynyń negizin qalaýshy (ınstagramda - @orator_academy.kz) Almagúl Chabaeva.

Jumys aptasy bastalysymen Almagúl hanymmen suhbattasyp, apta boıyna jetetin energıaǵa shomdym. Oratorlyq óner degenniń ózi otbasyndaǵy tárbıeden bastalady. Sol sebepti maman balany tárbıelerde asa abaı bolǵany jón deıdi. Birneshe saǵatqa sozylǵan suhbatymyzdy, jo-joq jyly áńgimemizdi eki bólimge bólip berýdi jón sanadym. Alǵashqy bólimi tómende...

–Keı adam nege jasqanshaq keledi? Kóptiń aldyna shyǵyp sóıleýden ne sebepti qysylady?

–Bolashaq tárbıeden bastalady. Al tárbıe qursaqtan bastaý alady. Qazaqtyń tárbıesine qarsy shyqpaımyn, alaıda artyq ketetin tustary joq emes. Balany «aýzyńdy jap», «úlkenniń aldyna shyǵyp sóıleme», «únińdi óshir», «basqasy aıta bersin, sen úndeme», «eldiń kózine túspe», «aqyryn sóıle» degen tyıymdarmen ósiremiz. Bala eresek ómirge attaǵanda ata-anasynyń, úlkenderdiń álgi tyıymdary beısanasynda qalyp qoıady. Ózin damytýǵa qansha jerden tyryssa da, túbi beısanada jatqan tyıymdardy almaıynsha, bala bıikke samǵaı almaıdy.

Al meniń maqsatym – adam boıyndaǵy jasqanshaqtyqty joıý, beı sanasynda transformasıanyń bolýyn qamtamasyz etý. Ár sabaǵymnan oń nátıje baıqaımyn. Kóptiń aldyna sóıleýden qysylǵandar kóp uzamaı ashyla bastaǵanyn kórgende jumysymnan lázzat alamyn. Bul ómirde qanshama adam ózin-ózi taba almaı júr. «Jolym bolmaıtyn janmyn» dep ton pishe salady, qolyn bir silteıdi. Al men sol jannyń kiltin taýyp, qulypty ashyp, óz kirpishin qalaýǵa jol silteımin. Sol sebepti oratorlyq ónerdi ózgege úıretý úshin men qosymsha psıhologıany meńgerdim, adamnyń janyn túsinýdi úırendim.

–Shákirtińiz aldyńyzǵa kelgende eń aldymen ne suraısyz? Neden bastaısyz?

–Aldymen tobymda otyrǵan barlyq adammen áńgimelesemin. Árqaısysyn tyńdaımyn. Suraqtar qoıamyn. Sóıtip beısanasynda ne jatqanyn birden uǵamyn.

–Oratorlyq ónerdiń qyr-syryn úıretý úshin psıholog bolý mindetti me?

–Adamǵa birnárse úıretý degen bastamanyń ózi úlken jaýapkershilikti talap etedi. Tek oratorlyq ónerdi emes, tipti mektepte qarapaıym muǵalim bolsańyz da, aldyńyzda kózderi jaýtańdap otyrǵan oqýshylardyń jan saraıyn ashýǵa mindettisiz. Sizden talap etiletini – sol. Ol úshin, árıne, psıholog bolsańyz, maqsatyńyzǵa jete alasyz. Psıholog bolýdy eshkimge mindettemeıdi ǵoı. Degenmen ár adam ózi úshin sol salany meńgerip alǵany jón dep sanaımyn.

–Orator bolý úshin...

–Kópshilik aqparatty jetkizý sózge baılanysty dep oılaıdy. Ras, sóz óte mańyzdy ról atqarady. Alaıda sózińiz qansha jerden ádemi bolǵanymen, ony halyqqa durys jetkize almaýyńyz múmkin. Mine, sol kezde kómekke daýys keledi. Daýystyń yrǵaǵy, tembri, ıntonasıany durys qoldaný, ekpindi durys qoıý, durys tynys alý – aıtpaq oıyńyzdy jetkizýde asa mańyzy bar prosester.

Aqparatty  birqalypty, daýsyńyzdy ózgertpeı, monotondy aıtsańyz, onda halyq ol aqparattyń 7 paıyzyn ǵana qabyldaıdy eken. Al daýsyńyzdy qatty shyǵaryp, tómendetetin jerde tómendetip, baıaýlatyp, qubyltyp sóıleıtin bolsańyz, ol adamdardyń aqparatty qabyldaýyna tikeleı áser etedi. Sóılep turǵan spıkerdiń daýsyndaǵy sóıleý apparattary durys jolǵa qoıylmaǵan bolsa, spıker de, ony tyńdap otyrǵan adam da sharshaıdy. Biz qulaǵymyzben ǵana emes, sóıleý apparattarymen de tyńdaıdy ekenbiz. Sharshap ketetinimiz sodan. Tyńdarmandy sharshatpas úshin adam daýysyn da meńgerip úırense ıgi. Iaǵnı daýys yrǵaǵy 38 paıyzdy quraıdy. 38 paıyz ben aqparattyń 7 paıyzyn qosatyn bolsaq, 45 bolady.

Al qalǵan 55 paıyzy dene qımylymen beriledi. Ol degenimiz – sóıleý barysynda ózińizdi ustaý. Aýdıtorıaǵa qanshalyqty jaqyndyqta tursyz, ym-ısharattaryńyz qandaı, qabaq túıý, jymıý, kúlý, akterlik sheberlik – bárin iske qosý kerek. Sonda ǵana aıtpaq sózińiz nyq, oıyńyz kórkem, ádemi jetedi.

–Oratorlyq týa bitken qabilet pe? Álde arnaıy meńgerýdi qajet ete me?

– «Sheshen bolyp týmaıdy, sheshen bolyp qalyptasady», bolmasa «Sóıleı-sóıleý sheshen bolasyń, kóre-kóre kósem bolasyń» degen... Sen ózińniń sóıleý mánerińmen jumys isteseń. Oı-órisińdi keńeıtip, kitap kóp oqysań, sol oıyńdy júıeli túrde jetkizýge beıimdelseń, kýrstarsyz-aq qalyptastyryp alýǵa bolady. Keıbir adamdarǵa tabıǵatynan beriledi, biraq óte az mólsherde. Al oratorlyq kýrsqa barý árbir túsingen adam úshin mańyzdy ári kerek dúnıe. Sebebi joǵaryda aıtyp ótkenimdeı, bala kúnindegi keıbir kedergiler balanyń orator bolyp qalyptasýyna kedergi jasaýy múmkin. 

Budan bólek keıbiri «men onsyz da sóıleı alamyn» deıdi. Biraq siz qanshalyqty durys, oryndy sóıleısiz, oıyńyzdy qanshalyqty saýatty, naqty jetkize alasyz? Mine, másele osyda. Muny meńgerseńiz, naǵyz óner - sol. Bul úı sharýasyndaǵy, bala tárbıesindegi anaǵa, otbasyn asyrap júrgen ákege de kerek dúnıe, bul mekteptiń oqýshysyna da, stýdentke de, kez kelgen maman ıesine, basshyǵa, depýtatqa da kerek. Adammen jumys istep jatqan, qoǵammen qarym-qatynasqa túsetin árbir adam meńgerýi tıis óner.

–Oratorlyq óner tabystyń kilti bola ala ma?

–Iá, eń basty kilti. Men sol kiltti alyma kelgen barlyq adamǵa ustatyp jibergim keledi. Kópshilik oratorlyq ónerdi tek eldiń aldyna shyǵyp sóıleý barysynda kerek dep oılaıdy. Eń aldymen, ol óner – otbasyndaǵy syılastyqty, túsinýshilikti qalyptastyrý úshin kerek.              

Ózgeden buryn otbasyńdaǵy ár músheniń tilin taba bil. Urys-keris, bir-birimen sóz talastyratyn erli-zaıypty, ata-anasyn tyńdamaıtyn, keri sóıleıtin bala qaıdan shyǵady? Otbasyndaǵy sóz saptaýlardyń durys bolmaǵanynan janjal jıi ornaıdy. Oıyńdy durys jetkize almaǵandyqtan senim ketedi, dóreki sóılegennen bereke qashady.

Balańyzǵa «Sen mynany durys jasamadyń, bylaı jasa!» degennen góri «Balam, bárin jaqsy jasaǵansyń, alaıda mynadaı jerin túzep jiberseń tipti keremet bolar edi» deý nemese jaryńyzǵa erkelep otyryp «Bárin durys istediń, bári seniń arqańda, sen áli talaı bıikterge jetesiń, men seni qoldaımyn» dep sóıleseńiz, otbasyndaǵy tatýlyqtyń, berekeniń kiltin tabar edińiz. Al ol kilt – sózde jatyr. Sol sebepti oratorlyq ónerdi úıde otyrǵan qarapaıym áıeldiń ózi de meńgerip alsa deımin. Nege áıel? Áke men balanyń qarym-qatynasy, balanyń ata-ájesimen qarym-qatynasy, balalardyń bir-birimen qarym-qatynasy – bári analarymyzdyń danalyǵynyń arqasynda rettelip otyrady. Ózim de ana bolǵandyqtan bárin túsinemin. Zaman talaby jumysbastylyqty, qarajat tabýdy qajet etedi. Jumysbasty bolǵan soń júıkeń álsireıdi, ashýshańdyq qalypqa ákeledi. Alaıda onyń bárin jeńýge bolady.

Aldymnan qanshama shákirt ótti: biraz jasqa kelgen ata-apalarymyz da, egde jastaǵy aǵa-ápkelerimiz de, jastar da bar. Olar kýrstan ótken soń tek qana sóıleý mánerin durystap ketpeıdi, otbasylyq psıhologıaǵa da qatysty, ómirinde qoldanýǵa kerek dúnıeni de qosa alyp ketedi. Ashylmaı júrgen daryndar ashylady, izdenýge, bilýge talpynady, qatelikterin  túsinedi, qadamyn nyq basady. Ol úshin qyzyqty jattyǵýlar jasalady, kitaptar oqylady, oratordyń bilýge tıis qyzyqty ádis-tásilderi úıretiledi. Men birjaqtylyqty unatpaımyn, únemi izdenistegi adammyn. Sol sebepti kýrsymda qansha top bolsa, sonsha atmosfera qalyptastyramyn. Baǵdarlama bir bolǵanymen, toptaǵy adamdardyń problemalarynyń ártúrliligi eskerile otyryp, soǵan baılanysty ádister qoldanylady.

–Al siz ózińizdi tabysqa jettim dep aıta alasyz ba?

–Árıne, lázzat alatyn ispen aınalysamyn. Sol úshin de ózimdi tabysty sanaımyn.

–Siz jetken tabystyń kilti nede? Oratorlyq ónerdi meńgergenińizde me?

–Ata-anamnyń tárbıesinde. 9 balaly otbasynda óstim. Ákem men anam mendegi ushqyndy bala kúnimnen baıqady. Ákem qashan da «Almagúlim bir tóbe, qalǵan segizi bir tóbe» dep aıtyp júretin. Maǵan erekshe kóńil bóldi. Sebebi bala kúnimnen oıymdy ashyq aıtatynmyn, kez-kelgen ortaǵa sińisip, barlyq adamnyń tilin taýyp ketetin qasıetim bar edi. Eldiń aldyna shyǵyp sóılegendi jaqsy kórdim. Shamamen 2-3 jasar kezimniń ózinde

«Meniń atym – Alma,

On saýsaǵym jorǵa.

Óleń aıtyp beremin,

Bıleıtiniń bar ma?» dep ándetip, eldiń  qoshemetine bólenip júretinmin. Búgingi jetistigimniń kepili sol kezden bastaý alǵan dep oılaımyn. Ata-anamnyń kóregendiginiń arqasynda boıymdaǵy qabiletterim der kezinde ashylyp, ony ózim damytyp ákettim.

Suhbattasqan: Gúlim Jaqan

P.S. Kelesi bólimde qarapaıym muǵalimniń oratorlyq ónerge qalaı aýysqany jaıynda aıtamyz.