«Daryn» memlekettik jastar syılyǵynyń, halyqaralyq TÚRİKSOI-dyń «Murager» syılyǵynyń laýreaty, fılologıa ǵylymdarynyń kandıdaty,  dosent, QR Prezıdentiniń, RF Mádenıet mınıstriniń Qurmet gramotalarynyń ıegeri, fólklortanýshy ǵalym, ǵylymı-tanymdyq maqalalardyń, «Myrzastaǵy jyr mektebi», «Jıdeli-Baısyn kúıleri», «Kúretamyr», «Jyrdarıa», «Oıtumar», Súleıler», «Adyrna», «Tulpar izi joǵalmas» atty kitaptardyń, birneshe monografıalardyń avtory, etnomýzykatanýshy, «Alataý» dástúrli óner teatrynyń dırektory Berik Júsipovpen áńgime-suhbatty oqyrman nazaryna usynady Qamshy.kz aqparat agenttigi.

–Berik aǵa, jahandaný dáýirinde dástúrli ónerdi dáripteýge keletin «Alataý» dástúrli óner teatry kórermenderiniń deńgeıin qalaı baǵalar edińiz?

– Qaı zamanda bolsyn, ónerdiń baq juldyzy tek saýatty tyńdaýshymen (kórermenmen) ǵana janatynyn, bul úderis bolashaqta da sol óreden tabylýǵa tıis ekenin umytpaýymyz kerek. Ol az deseńiz, tyńdaýshynyń aıtýshyǵa qaraǵanda (nemese kórermen aktermen salystyrǵanda. – B. J.) saýattyraq bolýy tıis ekeni jazylmaǵan dala zańynyń biri.

Óziń aıtyp otyrǵan jahandaný dáýirinde qaı nárseniń bolsyn bási bazar narqymen ólshenetini aıtpasa da túsinikti. Al deńgeıdiń ólshemi belgili bir dástúr men onyń zańdy jalǵastyǵy bar jerde anyqtalady. Ókinishke qaraı, bizdiń jurt izgi dástúrlerinen shylbyr úzip alýǵa jaqyn turǵan halyqtardyń qatarynda.

Árıne, «Alataý» dástúrli óner teatry aýzyn qý shóppen súrtip otyrǵan joq, sońǵy bir jylda jasalǵan tynymsyz eńbek nátıjesinde qazir teatrymyzdyń óz kórermeni qalyptasa bastady. Nesin aıtasyz, bul óner ordasy elimiz egemendik alǵan alǵashqy jyldary ashylǵanda, sanasyna ult murasyn teńdegen ónerpazdardyń búginde murtyn balta shappas edi. Alaıda bul kúnimizge de shúkirshilik etýimiz kerek. Sondyqtan bizdiń kórermenderimiz endi ǵana qalyptasyp keledi, ázirge yqylassyz da emes sıaqty, árbir is-shara saıyn teatr zalynda osynyń lebi seziletindeı.

– «Alataý» dástúrli óner teatry Qazaqstandaǵy alpystan asa ózge teatrlardan qandaı ereksheligimen oqshaýlynyp tur dep oılaısyz?

– Mynaý bir tutqıyldan túsire salǵandaı salmaqty suraq eken, qaryndasym. Árıne, bizdiń basqa teatrlarmen salystyrǵanda aýyz toltyryp aıtatyn ereksheligimiz bolmasa nesine «Alataý» atyn jamylyp otyr dep oılaısyz? Biz sapa jaǵyna erekshe mán beretin kópqyrly óner ordasynyń qataryndamyz. Kópqyrlylyq – basty ereksheligimiz!

Bul Elbasynyń ıdeıasymen ashylǵan, keshegi possovettik keńistikten keıin osyndaı ataý ıelengen ázirge jalǵyz teatr. Almaty qalasynyń ákimi, ultjandy azamat Baýyrjan Baıbek myrzanyń da teatrymyzǵa degen yqylasy erekshe. Sońǵy bir jyldaǵy basty jańalyǵymyz: fólklorlyq-etnografıalyq ansámbl, bıshiler tobyn, akterlar trýppasyn ashtyq, «Alataý alabynda» degen brendtik ataýmen TÚRKSOI halyqaralyq uıymymen birlesip festıvál ótkizdik, HH ǵasyrdyń Gomeri atanǵan jyr alyby Jambyl ómiriniń keıbir kezeńderin qamtıtyn «Jyr-jolbarys» atty tyrnaqaldy týyndymyzdy sátti sahnaladyq. Bul mýzykalyq-fılosofıalyq drama kórermen tarapynan óte jyly qabyldandy.

Bizdiń teatr Qazaqstandaǵy barlyq dástúrli án, jyr, kúı mektepteriniń basyn biriktirip, ólkelik erekshelikterdi saqtaı otyryp ony kásibı túrde nasıhattap, ǵylymı-tanymdyq ári zamanaýı baǵytty ustanyp otyrǵan birden bir ujym. Ereksheligimiz kóp, kóziqaraqty kórermen ony ózindik mashyq-máneri aıqyn alǵashqy qoıylymymyzdan-aq da ańǵara bastady. Alaıda basty uranymyz: dástúr, bizdi ózge teatrlardan oqshaýlap turǵan da osy ulttyq óner...

– Siz únemi tynymsyz oı eńbeginiń ústinde júretin adamsyz, qyzmet tutqasyn ustap otyrmyn demeı qundy ǵylymı oılaryńyzben bólisip, qajet jerinde ótkir áleýmettik máselelerge de ún qatyp otyrasyz. Qalaı oılaısyz, teatrda ótip jatatyn qyrýar jumys kúnderińiz minez-qulqyńyzdyń, jan-dúnıeńizdiń ózgerýine yqpal etti me?

– Mynaý kóp jýrnalısen esite bermeıtin oıly suraq eken, janym. Óz basym qysqa kúnde qyryq túlemegen adamnan zor úmit kúte bermeıtin qazaqtyń qataryndamyn. Et pen súıekten jaralǵan pende rýhanı jetilip, kemeldene túsý úshin búgingi oıyna erteń múldem tyń dúnıe ústemelep, ony únemi el ıgiligine jeńdirip otyrý kerek dep oılaımyn.

Óziń aıtyp otyrǵan jan-dúnıe men minez-qulyq máselesin biriktirip te, bóle-jaryp ta qarastyrýǵa bolady. Alla betin ári qylsyn, menińshe adamnyń jan-dúnıesi erekshe kúızeliske túsip ketpese, ózgerip ketýi ekitalaı. Al minez degen shirkinińiz qubylmaly, belgili bir kóńil-kúıdiń yqpalyndaǵy neme ǵoı. Aınaladaǵy qoǵamdastardyń áserine baılanysty keıde minezdiń jıi qubylyp otyratyn sátteri bolady. Alaıda bizdiń áýelgi tabıǵatymyzdyń tasasynda turǵan minezdiń artynda zil joq, kerisinshe, jadyrap shyǵa keletin shýaqty sátteri kóp, qalqam.

Minez – adamnyń qolqýyrshaǵy sıaqty, ony retin taýyp tárbıeleýge bolady. Osy jaǵyna erekshe mán beremin, alaıda taljibekteı esilip turǵan maıdaqońyr minez bizdiń týabitti tabıǵatymyzda tapshylaý. Múmkin onyń syryn ósken jer, torqaly topyraǵymyzdan izdeý kerek shyǵar.

Ózgermedim dep aıta almaımyn, ájeptáýir ózgerdim. Buryn barynsha ańǵal bolsam, búginde tym sekemshildeýmin, jurttyń bárine senýge tyrysatyn aǵańnyń qazir ózge túgil ózine de sengisi joq. Al jan-dúnıem sol baıaǵy ańǵal-sańǵal, astan-kesteń qalpynda, ony ózgerte almadym, sol jerdiń tetigin tabý qolymnan kelmedi...

– Shymyldyǵynyń túrilgenine eki jyl jańa tolǵan jas teatrlaryńyz aldaǵy ýaqytta jurtshylyqty nesimen baýraıdy dep oılaısyz?

– Aıtyp otyrǵanyń aldaǵy jyldyń jospar-jobasyna qatysty máseleler shyǵar. Biz kórermenimizdi bir baýrasaq, uttyq ónerdiń barlyq óńirge tán ózindik erekshelikke toly mektep úlgilerin saqtap, sony aldymen óz aramyzda, sosyn halyqaralyq sahnada ózgelerge nasıhattap, amanat júgin keler býynǵa abyroımen jetkizý máselesin dańǵyl jolǵa shyǵaryp alsaq, ult janynyń baýralmaǵan nesi qalar deısiń. Osy másele oń sheshimin tapsa, «Alataý» dástúrli óner teatry kórermenderin mindetti túrde baýraıdy jáne baýyrlaıdy da.

Men kelesi jyldyń josparyna birneshe qadaý-qadaý máseleni qamtýdy oılastyryp otyrmyn. Birinshiden, Elbasynyń jaqynda jarıalaǵan «Uly dalanyń jeti qyry» maqalasynda erekshe atap kórsetilgen «Dala fólklorynyń antologıasyn» jasaýǵa baılanysty «Uly dalanyń kóne saryndary: Almatynyń dástúrli mýzykalyq murasy» (úsh tilde) atty dala fólklorynyń antologıasyn jasaýdy usyndym. Ázirge bul joba kúıinde ǵana qarastyrylyp otyr. Árıne, búdjetten nemese basqa kózderden qarjysy sheshilgen jaǵdaıda mundaı mega jobany Qazaqstannyń barlyq aımaqtary boıynsha jasap berýge daıynmyn. Óıtkeni biz otyz jyl boıy osy salaǵa mashyqtanǵan sanaýly mamandardyń qataryndamyz.

Ekinshiden, Qazaqstannyń barlyq aımaqtaryn qamtı otyryp «Alataý alabynda» atty brendtik ataý aıasynda «Alataý alabynda: Mańǵystaýdyń dástúrli mýzykalyq murasy», «Alataý alabynda: Atyraýdyń dástúrli mýzykalyq murasy», «Alataý alabynda: Batys Qazaqstan óńiriniń dástúrli mýzykalyq murasy», «Alataý alabynda: Syr óńiriniń dástúrli mýzykalyq murasy», «Alataý alabynda: Besqalanyń dástúrli mýzykalyq murasy», «Alataý alabynda: Ońtústik Qazaqstan óńiriniń dástúrli mýzykalyq murasy», «Alataý alabynda: Jetisýdyń dástúrli mýzykalyq murasy», «Alataý alabynda: Arqanyń dástúrli mýzykalyq murasy», «Alataý alabynda: İle, Altaı, Tarbaǵataı óńiriniń dástúrli mýzykalyq murasy» degen tanymdyq taqyryptarmen «Alataý» dástúrli óner teatrynda óńirlik mýzyka ereksheligine arnalǵan tarmaqty konsert jasaýdy mejelep, Qarataý sazdarynyń jalǵyz oryndaýshysy jyrshy Elikbaı Isaev, aqyn Maraltaı Raıymbekuly, kúıshi Janǵalı Júzbaevtardyń shyǵarmashylyq keshterin uıymdastyrýdy josparlap otyrmyz. Árıne, úıdegi kókdónen kóńildi bazardaǵy naqus naryqtyń buzatyny sıaqty, munyń bárin qarjy sheshedi. Men osy ózekti máseleni kóp keshiktirmeı oblys ákimderiniń nazaryna jetkizýdi de oılap otyrmyn. Shúkir, qaı óńirde de ultjandy, elim dep eńbek etip jatqan azamattar bar ǵoı, sol úshin de bul oıymyz oń sheshimin tabar degen úmittemin. Myń boıaýly Almaty bolsa, mádenı astana dárejesi bekigen jer, al «Alataý» – Elbasy ıdeıasymen ashylǵan jalǵyz teatr.

Aldaǵy jyldyń taǵy bir jańalyǵy, tuńǵysh ret «Alataý qymyzhanasy» aıdary boıynsha iriktelgen shaǵyn top, sarabdal tyńdaýshyǵa arnalǵan dástúrli óner keshteri de teatr qabyrǵasynda óz jumysyn bastaıtyn bolady. Bul joba arqyly dástúrli án, kúı, jyr óneriniń tabıǵı orta, saýatty tyńdaýshy arasynda qalaı oryndalý kerektigin kórsetkimiz keledi. Áıgili sahnagerler Erkin Shúkimán, Uljan Baıbosynova, Murat Ábýǵazy, Saıan Aqmolda, Talǵat Muqyshev, Ardaq Isataeva, Amangeldi Kúzeýbaı, Edil Basyǵara, Jumabek Qydyrqulov sıaqty ónerpazdarǵa qosa «Alataý» ónerpazdaryn qatystyrýdy kózdep otyrǵan osy keshterdi reti kelse, ózim júrgizýdi oılap otyrmyn. Sondaı-aq, qarjysy bólinse «Kenen», «Muhıt», «Turmaǵambet» (ázirge ataýlary shartty) atty mýzykalyq qoıylymdar jasasaq degen nıetimiz bar. TÚRİKSOI uıymymen birlesip ótkizgen halyqaralyq óner festıvali keler jyly da qaıtalansa degen úmittemiz. Akter men kórermen arasyna jandy kópir retinde «dánekershi» tulǵasyn qosa otyryp dala teatrynyń izimen balalarǵa arnalǵan «Ǵuryp» degen turpaty bólek qoıylym jasaý da oıda tur.

Osy keleli josparlarymyzdy kezegimen iske asyrýǵa múmkindik jasalyp jatsa, sóz joq, «Alataý» dástúrli óner teatry óz kórermeniniń janyn mindetti túrde osyndaı tyń ıdeıalarymen baýraıtyn bolady...

– Teatr sahnasynda somdalǵan qandaı qoıylym erekshe esińizde qaldy, sol qoıylymnyń tárbıelik máni óskeleń urpaqqa qandaı oı tastaı aldy dep oılaısyz?

– Eger suraǵyńdy durys baǵamdasam, áńgime aýany bizdiń teatr sahnasynyń qoıylymdary týraly shyǵar dep oılaımyn. Áńgimemniń áý basynda qulaǵdar etip ótkenimdeı, ázirge teatrymyzdyń tyrnaqaldy týyndysy – «Jyr-jolbarys» spektakli. Búginde kórermen arasynda bul jańalyqty týyndyny sińirý úderisi júrip jatyr.

Jambyl ómiriniń HIH ǵasyrdaǵy sońǵy shıregin qamtıtyn qoıylym epık jyrshynyń tulǵa retinde qalyptasýy men azamattyq ajarynyń somdalý turǵysynda zamanaýı beıneleý tásilderi arqyly kórsetildi. Bul ózi meniń sanamda kóp jyldan beri pisip-jetilgen ózekti oıdyń biri bolatyn, sony rejıser men pesa avtory ekijaqtap ádemi alyp shyqty. Bul bizdiń izashar týyndymyz bolatyn shyǵar dep baǵamdap otyrmyz. Qaı spektakldiń de bási men baǵasy saýatty kórermenge aıan ǵoı. Munda qazaq bıiniń naqyshtary zamanaýı kontemporarı, folkdens baǵyttarymen sıntezdelip, dınamıkalyq senografıa qoldanýdyń nátıjesinde horegrafıa, dástúrli mýzyka, dramalyq sahnalar ózara jymdasa tústi. Bir sózben túıip aıtqanda, bul ózi shyǵarmashylyq pen týyndatpa tásilderdiń qospasyna qurylǵan jańasha úlgide jasalǵan týyndy boldy. Sonysyna qaramastan, asyl ózegi dástúrdiń tamyryn tereń boılaǵandyqtan, onyń tálim-tárbıelik máni de joǵary dep aıta alamyn. Óıtkeni, bul kóne bastaýlardy ulyqtaǵan týyndy, ujymdyq oıdyń quımasy bolyp somdalyp shyqqan qoıylym. Kórermen kóńilin sonysymen de baýrady dep bilemin.

– Berik aǵa, kóńil bólip, den qoıyp, suhbat bergenińizge rahmet aıtamyn, ult ıgiligi jolyndaǵy izgi bastamalaryńyzǵa sáttilik tileımin.

– Arýjan qalqam, seniń de talabyń órlesin, jaqqan shyraǵyńnyń sáýlesi kópke tússin, kásibińnen bereke tabýyńa aǵań da júrekjardy tilegin qosty.

 Suhbattasqan: Arýjan ÁZİLHANQYZY