Ótkende Prezıdent pármeninen keıin úkimet pen parlamenttiń jıyny bastan aıaq qazaq tilinde ótti. Qýanbaǵan adam qalmady, alaqaılap bórkimizdi aspanǵa attyq. Tipti parlamenttegi ózge ult ókilderi depýtattyq saýalnamalaryn da memlekettik tilde oqydy. Uzaǵynan bolǵaı destik. Arada kún ótpeı jatyp, «Joq. birden, birjola olaı etýge bolmaıdy» deýshiler de tabyldy. Endi mine burynǵy taz kepesh keıpimizge túsken jaıymyz bar. Biraq másele bılikte ǵana ma?
«Úkimet jınalystary nege resmı tilde ótedi» dep joǵary bılikti, úkimetti Májilisti kinálaýdyń esh qajeti joq. Ózimiz tereń túsinetin bir nárse bar: memlekettik tildiń qoǵamdaǵy qajettiligin ózimiz týdyrýymyz qajet. Ózgeris pen talaptyń joǵarydan emes, kóp jaǵdaıda tómennen bastalǵany sanaǵa tereń serpin beretinin umytpaýymyz kerek. Elbasy, Tuńǵysh Prezıdent Nursultan Nazarbaevtyń bylaı dep aıtqany bar: «Elimizde 100 ult pen ulys otyr, solardyń barlyǵy prezıdenttiń sózin túsinbese qalaı bolady?!. Sondyqtan men eki ese kóp jumys isteıtin adammyn. Oryssha da, qazaqsha da. Reseıdiń prezıdenti tek qana óz tilinde, Amerıkaniki de, Túrkıaniki de óz tilinde sóıleıdi, men amalsyz eki tilde birdeı sóıleımin. Bul jaǵdaı máńgi solaı bola bermeıdi, qazirdiń ózinde qazaqtyń sany 70 paıyzǵa jaqyndap kele jatyr. Men aıtqandaı, 2025 jylǵa deıin daıyndalyp, biz qazaqtyń tilin barlyq salada engizýge jumys jasaımyz. Óz ishimizde, elimizde, memlekettik basqarý organdary men basqa salalarda, barlyǵy da óz tilimizde júretin bolady, qudaı buıyrtsa...».
Prezıdenttiń kóterip otyrǵan máselesi durys, biraq bar kiltıpan – ózimizde. Memleket bizge memlekettik tilge qatysty barlyq qajettilikti zańnamalyq turǵydan jasap berdi. Al onyń tetigin júzege asyrý – qazaqtarda. Biraq memlekettik tildiń mereıin qalaı asyramyz, tilimiz qalaı memlekettik qyzmettiń barlyq salasynda teń dárejede qoldanylady? Bul úlken másele. Ras, Prezıdentimiz bolashaqta latyn ǵarpine kóshýdiń qajettiligin aıtty. Jarlyqqa qol qoıdy. Biraq ol keıinirek júzege asatyn nárse. Máseleni búgingi kúngi turǵydan qaraıtyn bolsaq, qazirgi kezde bizge memlekettik tildiń mártebesiniń óskeni kerek. Árıne, til máselesi Ońtústik Qazaqstan, Qyzylorda, Mańqystaý, Atyraý jáne taǵy basqa qazaqy oblystar úshin problema emes. Bul óńirlerde memlekettik tildiń mereıi ústem. Biraq qalaı aıtqanda da, qaı máselede bolsyn, halyqtyń talaby joǵary bolýy kerek.
Degenmen, «memlekettik tildiń mártebesin qaıtsek, arttyrýǵa bolady?» degen saýalǵa bas qatyryp, ony júzege asyrýdyń tetigin kórsetip júrgen qazaqtyń qaıratker azamattary bar. Solardyń biri ultqa esimi belgili qoǵam qaıratkeri – Dos Kóshim. Onyń ozyq oılary men usynystary buǵan deıin jarıalansa da, bir sát qulaq túrip qoısaq esh artyǵy joq.
«Halyqaralyq tájirıbege súıensek, tilge qajettilik eki jolmen ǵana jasalady – deıdi ol. – Birinshisi – quqyqtyq, zańdyq jolmen tilge degen qajettiliktiń jasalýy. Memleket belgili bir zańdar arqyly memlekettik tilge qajettilikti týdyrady. Ol zańdarda memlekettik tildi meńgermegen jandardy belgili bir qyzmet túrine qabyldamaý sıaqty talaptardan bastap, memlekettik tildi qate jazǵan jarnama berýshige qomaqty aıyp salýǵa deıingi baptar bolady. Qysqasy, azamattardyń eki aıaǵyn bir etikke tyǵa otyryp, memlekettik tildi bilmegen adamdardyń tirshilik aýqymyn taryltady, olardy memlekettik tildi bilýge májbúrleıdi. Mundaı talaptar órkenıetti elderdiń «Memlekettik til týraly» zańdarynyń barlyǵynda bar (zańnyń basty mindeti de azamattardy májbúrleý bolyp tabylady). 90-jyldardyń basynda Prıbaltıka elderi de osy baǵyttaǵy baptardy ózderiniń zańdaryna engizip, memlekettiń aýmaǵynda bir ǵana memlekettik tildiń jumys isteýin júzege asyrdy. Ol zańdarda árbir mamandyq ıelerine memlekettik tildi meńgerý deńgeıi de kórsetildi. Memlekettik tildi bilýdi talap etetin mamandyqtardyń ishinde memlekettik qyzmetkerlerdi bylaı qoıǵanda, saýynshylar men sylaqshylar, qurylysshylar men júrgizýshiler de bar... Al basshy oryndar (mınıstrlikter) ózderine baǵynyshty tómendegi qurylymdarǵa ózge tilde (mysaly, orys tilinde) jazylǵan qaǵaz jiberse, zańnyń aıasynda aıyppuldyń astynda qalady. Qazaq elindegi tilderdiń qoldanylýyn retteıtin «QR Tilder týraly» zańynyń – qos tildilikti saqtaý, damytý zańynyń – bul talapty júzege asyra almaıtyny bárimizge belgili, sondyqtan ultshyl azamattar birneshe jyl boıy «QR Memlekettik tili» týraly zańynyń qajettiligin aıtyp keledi. Aıtyp qana qoımaı, osyndaı zań jobasyn daıyndap, jurtshylyqqa, Parlamentke usynyp ta kórdi. Alaıda, búgingi bılik, ,umǵan aýyzdaryn ashar emes. Demek, bul jol – zań arqyly tilge qajettilik jasaý joly – jaqyn arada júzege aspaıtyn maqsat.
Endi ekinshi jolǵa, ekinshi tásilge keleıik. Keıde men bul tásildi – «Prıbaltıka tásili» dep te ataımyn. «Prıbaltıka tásili» boıynsha qazaq tiline degen qajettilikti qazaq tildi azamattardyń ózderi jasaıdy. 90-jyldardyń basynda Latvıa, Lıtva jáne Estonıa memleketterindegi orystildi turǵyndar jergilikti halyqtyń tilin – memlekettik statýs alǵan tildi – moıyndamaı, Keńes ókimeti kezindegideı, basqalardyń orys tilinde sóıleýin talap etýin toqtatpady. Memlekettik tildi bilýdi, úırenýdi kerek etpedi. Bul elderde de bizderdegi sıaqty, alǵashqy kezeńde «bul – seniń memleketińniń tili, ony bilý, qoldaný – seniń paryzyń» degen sıaqty aqyl-keńester, jumsaqtap aıtýlar boldy. Alaıda orys tildi azamattar «ózgelermen túsinisý úshin men olardyń tilin bilýge tıisti emespin, menimen túsinisý úshin basqalar meniń tilimdi bilsin!» degen shovınısik ustanymnan aıryǵylary kelmedi. Memlekettik tildi mindetteý bastalǵanda orys tildiler «bizdiń tilimizdi kemsitip jatyr!» dep aıqaı-shý kóterip, jahanǵa jar saldy. Mundaıdy kútpegen Prıbaltıka elderiniń memlekettik organdary alǵashqyda tosylyp ta qaldy. Alaıda, osy jaǵdaıda, jergilikti ult ókilderi jańa tásildi – mádenıetti, adam quqyǵyn buzbaıtyn jańa ádisti oılap tapty. Bul tásildiń negizinde «Seniń qandaı tilde sóıleıtinińde meniń jumysym joq, al men ózimniń tilimde sóıleımin» degen ustanym jatty. Joǵarydaǵy elderdiń dúkenderi men kasalarynda, transporttary men turmystyq qajetti óteý oryndarynda, t.t. orys tilinde sóılegen adamdarǵa memlekettik tilde, sol memleketti qurǵan ulttyń tilinde jaýap berile (nemese múldem jaýapsyz qaldyrý da oryn aldy) bastady. Alǵashqy kezeńde orys tildiler ańtarylyp qaldy da, keıinnen «orys tilin kemsitýshilik (dıskrımınasıa) júrip jatyr!» dep san túrli oryndarǵa, adam quqyǵyn qorǵaıtyn, baqylaıtyn Eýropa uıymdary men qurylymdaryna aryz jazyp, kómek surady. Alaıda bul máseleni tekserýge kelgen san túrli komısıalar adam quqyǵynyń buzylýynyń eshqandaı da deregin taba almady. Prıbaltıkanyń jergilikti turǵyndary: «Maǵan orys, aǵylshyn, nemis, t.b. tilderde sóılegen adamǵa eshqandaı renishim joq. Sebebi, ár adamnyń óziniń sóıleý tilin tańdaý quqyǵyn tolyq moıyndaımyz, qurmetteımiz. Sondyqtan basqa tilde sóılegen adamǵa «Aýzyńdy jap, bizdiń memlekettiń tili – latysh tili. Sen sol tilmen sóıleýge tıissiń» degen sózdi aıtpaımyz. Biraq olar da bizdiń qaı tilde sóıleýdi tańdaý quqyǵymyzdy syılasyn. Biz óz tilimizde sóıleýdi tańdaımyz. Oǵan renjimeıtin shyǵar» dep jaýap berdi. Orys tildilerdiń: «Olar orys tilin biledi, al men latysh tilin bilmeımin. Sondyqtan olar bizge orys tilinde jaýap berýleri kerek» degen sózderin estigen eýropalyq adam quqyǵyn qorǵaýshylar talyp qala jazdapty. Esterin jınaǵan komısıa músheleri: «Keshirińder, olardyń – latyshtardyń - is-áreketinde adam quqyǵyn buzatyn eshqandaı belgi joq. Olar senderdiń aýyzdaryńdy jaýyp, latysh tilinde sóıleýge májbúrlegen joq. Únsiz tyńdap, túsinbegenderi jaýap bere almaı, al túsingenderi óz tilderinde jaýap berdi. Bul jerde eshqandaı tildik dıskrımınasıany kórip turǵan joqpyz. Eger senderge orys tilinde sóıleýge tyıym salsa, tildik dıskrımınasıa dep sony aıtýǵa bolady. Jergilikti ulttyń óz tilinde sóıleýi – mádenıettilik pen ózderiniń ana tilderin, memlekettiń tilin qurmetteýi ǵana. Bul – olardyń tańdaýy. Al sizderdiń «meniń túsinetin tilimde jaýap berińder» dep talap etýleriń –adam quqyǵyn syılamaýshylyq» degen tujyrym aıtypty. Uzyn sózdiń qysqasy, osy «Prıbaltıka tásili» arqyly jergilikti ult ókilderi az ýaqyttyń ishinde ózderiniń ulttyq tilin - memlekettik tildi tiriltip aldy. Kópshiligi jergilikti tildi bilmeıinshe ómir súre almaıtynyn jaqsy túsinip, óz qaltalarynan aqsha tólep memlekettik tildi oqyp aldy, balalaryn latysh, eston tilindegi mektepterge bere bastady.
Men qazaq tildi azamattarǵa osy tásildi usynamyn. Qazaq tilin saqtaýdyń, damytýdyń, qoǵamda tildik qajettilikti týdyrýdyń jalǵyz joly – mádenıetti, adam quqyǵyn tolyq saqtaıtyn joly da osy dep bilemin. Bul tásildi júzege asyrýda eshkimge jaltaqtaýdyń da qajeti joq. Bile-bilseńizder, bul tásil – qazaq jerindegi orys tildi azamattarǵa naqty kómek. Barlyq jerde qazaq tilindegi sózderdi estip, jazýlardy kórgen adam ǵana qazaq tilin úırený qajettigin túsine bastaıdy.
«Prıbaltıka tásilin» júzege asyrýda erekshe kóńil qoıatyn birneshe másele bar. Onyń bastysy jáne bul tásildiń tıimdiligin joqqa shyǵaratyn qadam – «qazaq tili - memlekettik til, sen ony bilýge tıistisiń!» degen arandatýshy, anaıy, batyrashtyq urandar. Osydan asa saq bolǵanymyz abzal. Kimniń qaı tilde sóz sóıleýin sol adamnyń tańdaýyna qaldyraıyq ta, ózimiz qazaqtyń jalpaq tilimen jaýap bereıik, oıymyzdy bildireıik. Durys joly osy ǵana. Biz – kóppiz. Biz – qostildi halyqpyz. Biz osy eki artyqshylyǵymyzdy paıdalana bilýimiz kerek. Ekinshiden, «Prıbaltıka tásili» - halyqtyq deńgeıde júrgiziletin áreket. Barlyǵymyz nemese kópshiligimiz bir kisideı osy tásildi júzege asyrmasaq, tıimdi nátıje bermeýi múmkin. Ókinishke qaraı, bizdiń qazaqtildiler, onyń ishinde qazaq azamattarynyń ózderi osy áreketke qarsy shyǵyp (bireýleri – bilip, endi bireýleri - aqymaqtyqtan), aıaqtan tartýy ǵajap emes. Biraq, taǵy da qaıtalaımyn, kópshiligimizdiń is-áreketimiz bir jerden shyqsa, qazaq tiline qajettilik tabıǵı túrde ómirge keletindiginde talas joq.Sondyqtan da eshkimge jaltaqtamaı-aq, ózimizge kerek bolsa, qazaq tiline qajettilikti ózimiz jasaıyq».
Memlekettik tilge janashyr bolyp júrgen qaıratker Dos Kóshimniń aıtqanynda shyndyq joq emes. Sondyqtan memlekettik tildiń mártebesin arttyrý ózimizdiń ǵana qolymyzda ekenin umytpaıyq. Biraq talap etý ádep pen zań aıasynda júrgizilgeni abzal.
Mıýa Baınazar
