Demokratıa — degen ámbebap kásiporyn emes. Jáne onyń negizgi mehanızmi — saılaý da ámbebap dúnıe emes. Kúlli álemdegi keıbir adamdar dál saılaý kúni ne isteıtinderin, ózderiniń azamattyq mindetterin qanshalyqty oryndaıtynyn osy maqaladan oqı alasyzdar.
- Kóptegen elde saılaý jeksenbi kúni ótkiziledi
AQSH saılaýshylary daýys berýge seısenbi kúni barýy múmkin. Biraq jer sharynyń qalǵan turǵyndary óz daýystaryn jeksenbi kúnge saqtap qoıady. Mynandaı bir qyzyq jaıt: negizgi tili aǵylshyn bolyp sanalatyn elderge bul ereje múldem áser etpeıdi. Mysaly, Kanada azamattary dúısenbi kúni daýys berse, brıtandyqtar beısenbi kúndi tańdapty. Al avstralıalyqtar pen Jańa Zelandıa azamattary senbi kúni daýys bergendi jón kóredi eken.
- Úndistannyń úlkendigi sonsha, ol elde saılaý bir aptaǵa sozylýy múmkin
Úndistan — 800 mıllıon saılaýshynyń úıi. Mundaı sany kóp saılaýshylardy qabyldaý úshin bılik saılaýdy bir apta, keıde tipti bir aı boıy júrgizedi. Eń sońǵy iri jalpyhalyqtyq saılaý 2014 jyly júrgizilgen. Ol kezde úndistandyqtar parlamenttiń 543 múshesine daýys bergen. Saılaý bes apatǵa sozylyp, jeke-dara toǵyz kún boıy júrgizilgen.
- Shvedtik jáne fransýzdyq saılaýshylar avtomatty túrde tirkeledi
Fransıa men Shvesıa halqy saılaý kúnine deıin tirkelý kerek dep alańdamaıdy. Bılik saılaýshylardy avtomatty túrde tirkeıdi. Ol úshin Fransıa turǵyny 18 jasqa tolsa, saılaýǵa qatysýǵa quqyly bolady. Shvesıa bıligi saılaýǵa quqy bar azamattardy tirkeý úshin salyqtaǵy tizimdi paıdalanady.
- Avstralıada daýys berý mindetti bolyp sanalady
18 jastan asqan árbir avstralıalyq saılaýǵa qatysý úshin zań boıynsha tirkelýge mindetti. Saılaý kúni boıyn kórsetpegen árbir azamatqa AU$20 (shamamen 15 dollar) kóleminde aıyppul salynady. Bul aıyppuldy tólemese, aıyppul kólemi odan ary ósip, shamamen AU180 dollarǵa deıin jetip, tipti qylmystyq aıyptaýǵa deıin aparýy yqtımal.
- Brazılıada 16 jastaǵy balalar saılaýǵa qatysa alady
1988 jyldan bastap Brazılıa azamattary 16 jastan bastap saılaýǵa qatysa alady. Al jalpy saılaýǵa 18 jastan 69 jasqa deıingi árbir Brazılıa azamaty qatysýǵa mindetti. Daýys bermegen jaǵdaıda aıyppul tóleıdi.
Avstrıa, Nıkaragýa men Argentınada da 16-17 jasar balalar daýys berýge quqyly. Al Indonezıa men Sýdanda 17 jasar jasóspirimder daýys bere alady.
Germanıanyń keıbir aımaqtary 16 jastaǵy azamattaryna jergilikti saılaýǵa qatysýǵa ruqsat bergen.
Al 2014 jyly eń alǵash ret 16-17 jasar shotlandyq jasóspirimderge referendýmda daýys berýge ruqsat etildi.
16 – 17 jasar jasóspirimder qatysatyn saılaýdy zertteý nátıjesi jastarǵa daýys berýge múmkindik berý saılaýshylardyń qarttyq kezde de belsendi azamat bolyp qalýlaryna septigin tıgizetinen kórsetti. Sonymen qatar, saılaýǵa qatysýǵa bel býǵan jasóspirimder ózderinen jasy úlken el azamattary sekildi úmitkerler men qıyndyqtar týraly aqparatqa qanyq bolady eken.
- Estonıada onlaın túrde daýys bere alasyz
2005 jyldan bastap estondyqtar jergilikti saılaý bólimshelerine baryp, kezekke turmaı-aq, onlaın túrde daýys bere alady. Degenmen, jeke baryp daýys berý áli de tanymal. 2015 jyly estondyq saılaýshylardyń 30 paıyzdan kóbi onlaın túrde daýys berý júıesin paıdalanǵan. Estondyq júıe jumysqa qabiletti. Sebebi, árbir azamat jeke kýáliginiń skanerlergen nusqasy men PIN-kodqa ıe bolady. Sonyń kómegimen birqatar azamattyq mindettemelerin oryndaýǵa múmkindik alady. Mysaly, salyq tóleýden bastap, kitaphanadaǵy aıyppulyn tóleýge deıin. Degenmen, jeke kýálik pen PIN-kodty estondyqtar saılaý kúni tek jeke ózin tanystyrý úshin paıdalady. Al jalpy saılaý anonım túrde ótedi.
- Ózge damyǵan eldermen salystyrǵanda AQSH-ta saılaýshylardyń saılaýǵa kelýi óte tómen dárejede
Damyǵan elderdegi saılaýshylardyń kelýiniń 2016 jylǵy esebine sensek, amerıkandyqtardyń tek 53,6 paıyzy ǵana óz azamattyq mindetin oryndaǵan eken. Nátıjesinde, AQSH EBDU (Ekonomıkalyq birlestik jáne damý uıymy) quramyndaǵy 35 eldiń 31-inshi ornyna jaıǵasty.
Munymen salystyrǵanda, Belgıa 2014 jyly ótken saılaýda saılaýshylardyń eń joǵary deńgeıdegi belsendiligine kýá boldy. Belgıa azamattarynyń shamameen 87,2 paıyzy óz daýystaryn bergen eken.
- Chılıde 2012 jylǵa deıin erler men áıelder eki bólek daýys bergen
Chılıde 1930 jyldan bastap jergilikti saılaý kezinde áıelderge de daýys berýge ruqsat etilgen kezde, er adamdar men áıelder adamdar eki bólek saılaý bólimshelerine baratyn bolǵan. Saılaý kúni er men áıeldi bólip tastaý salty tipti 1949 jyly jalpyulttyq saılaýǵa ruqsat berilgennen keıin de saqtalyp qalǵan. Sońynda saılaýshylar tizimi biriktiriletin bolǵan. Alpys úsh jyldan keıin bılik saılaýdy jynysqa qaraı bólekteýge bolmaıdy degen sheshim shyǵarǵan. Degenmen, eki bólek daýys berý áli kúnge deıin qoldanysta.
- Iá, Soltústik Koreıada da saılaý bolady
Biraq olar demokratıadan tym alysta. Degenmen, 2015 jylǵy saılaýda saılaýshylardyń baqandaı 99,7 paıyzy daýys bergen. Kimge daýys beremiz degenge kelgende, el azamattarynyń aıtarlyqtaı tańdaýy bolmaǵan. Saılaýdyń barlyq qatysýshylaryn Soltústik Koreıany basqaratyn partıa tańdap qoıǵan. Daýys beretin kúni soltústikkoreılikter óz qoldaýyn bildirý úshin saılaý paraqshasynyń esim jazylatyn jerine esimin jazsa bolǵany. Saılaý bólimshelerinde saılaýshy úmitkerden bas tartqany týraly ótinishin tirkeıtin arnaıy jáshik bolady. Degenmen, barlyq tańdalǵan úmitkerler 100 paıyz daýys jınaıtyn bolǵan. Bul, demek, eshkim qarsylyq tanytpady degen sóz, ne olardyń daýysy sanalmady degendi bildiredi.
10.Ulybrıtanıa patshaıymy daýys bere alady
Birikken Patshalyqta Elızabeta İİ saılaýǵa qatyspasyn degen zań joq. Alaıda, patshaıym mundaı múmkindikti paıdalanbaıdy. Ulybrıtanıadaǵy maýsym referendýmy qarsańynda Býkıngem saraıynyń ókilderi jýrnalıserge "Patshaıymnyń saıasattan da joǵary tulǵa ekenin alǵa tartyp, atsha otbasy músheleri jalpyhalyqtyq saılaýǵa qatyspaıdy" degen.
11.Bılik halyq saýattylyǵy aqsap turǵan jerlerde shyǵarmashylyq tásildi paıdalanady
Gambıada azamattar túrli-tústi barabanǵa úmitkerlerdiń sýreti bar kishkene sharlardy laqtyrý arqyly daýys beredi. Barabandar kishkene shar túsken boıda shyryldaı jóneletin arnaıy qońyraýmen jabdyqtalǵan. Eger qońyraý bireýden artyq shyryldasa, saılaý qyzmetkerleri áldekimniń erejeni buzǵandyǵyn biledi.
- Jańa Zelandıa sarapshylary saılaý kúni únsiz qalady
Sebebi, nátıjege áser etýi múmkin degen BAQ nemese áleýmettik jelidegi túsindirý jumystary saılaý kúni keshki jetige deıin zańsyz dep sanalady. Esepterdiń birine súıensek, «telearnada aqparat taratatyndar úmitkerdiń kıimi degen sıaqty ádettegi nárseler men jeńimpaz kim bolýy múmkin» degen boljamdy da aıtýyna tyıym salynǵan. Saıası partıalar tipti bılikke «óz áleýmettik jelilerin» jahanǵa jarıalmaýǵa ótinish bildiredi. Saılaý kúngi erejeni buzǵan kez kelgen adamǵa jańazelandıalyq 20 000 dollarǵa deıin aıyppul salynady (shamamen 14 000 dollar).
- Ǵaryshker de daýys bere alady
Halyqaralyq ǵarysh stansıasynyń bortyndaǵy ǵaryshkerler 1997 jyldan bastap daýys bere alady. Tehastyń zań shyǵarýshylary Tehas shtaty, Hústondaǵy ushýdy basqarý Ortalyǵynyń kómegimen ǵaryshqa búletenderdi qaýipsiz túrde jetkizý sharalaryn qoldanǵan. Ǵaryshkerler tańdaýyn jasaǵannan keıin poshta arqyly alǵan PDF túrindegi qaǵaz búletender qaıtadan jerge qaıtarylady. Jerde keńse qyzmetkerleri kodtalǵan qujatty ashyp, sanaq úshin ǵaryshker búlleteniniń qaǵaz kóshirmesin usynady.
- Lıhtenshteın saılaýshylary azamattyqty «tarazylaıdy»
Eýropadaǵy 37 000 ǵana adamy bar shap-shaǵyn Lıhtenshteın atty el bar. Bul knázdikta on jyl kóleminde turǵannan keıin ótinish bildirgen turǵyndarǵa azamattyq bergen-bermegenine qaramastan, el turǵyndary saıasatkerlerge, referendýmdarda daýys bere alady.
- Ekvadordaǵy bir saılaý sátsiz aıaqtalǵan
1967 jyly Ekvadorda ótken qala ákimi saılaýyndaǵy jeńimpaz – aıaqqa arnalǵan tanymal opa markasy bolǵan. Saılaý aldyndaǵy kúnderi kompanıa saılaýaldy taqyryp tańdap, «eger amandyq pen gıgenany qalasańdar» dep tutynýshylarǵa untaqqa daýys berýge usynys tastaǵan. Nátıjesinde, kóp daýys jınaǵan aıaqqa arnalǵan untaq jeńiske jetken.
Derekkóz: mentalfloss.com
Aýdarǵan: Maqpal Sembaı
