Saýd Arabıasy men Reseıdiń bastamasymen bir neshe jyl ilgeri qurylǵan  OPEK-ke múshe jáne múshe emes munaı óndirýshi elderdiń odaǵy "OPEK+" músheleriniń 6 naýryz 2020 jyldaǵy Venadaǵy kezdesýinde kelisimi boıynsha, Saýd Arabıasy munaı óndirý kólemin bıylǵy birinshi toqsannyń sońyna deıin munaı óndirýdiń jalpy kólemin táýligine 1,7 mln. barelge azaıtýǵa shaqyrǵan edi. Alaıda, Reseı burynǵy jaǵdaıdy saqtap qalýdy qoshtady. Nátıjesinde kelisimge qatysýshy elderdiń eshqaısysy sáýir aıynan bastap munaı óndirýdi tómendetpeıtin boldy.  (Kelisim negizinde Qazaqstan munaı óndirý boıynsha mindettemesi táýligine 1,843 mln.barel bolýyn oryndady ári osy kelisimge qosyldy). Álemdik ekonomıkada OPEK odaqtasary daǵdarys kezinde álemde shıkizat óndirisi men eksportyn kúrt shektep, munaı baǵasyn kóterip otyrǵan. Oǵan 2014 jylǵy jaǵdaı mysal bolady. Kelisimniń buzylýyna oraı, Saýd Arabıasy kelesi aıdan bastap, qazirgi táýligine 9,7 mln barel munaı óndiris kólemin 10-12 mln barelge deıin arttyratynyn jáne  munaı baǵasyn tómendetetinin de aıtty.  Bul málimdemeden keıin, munaı baǵasy birden  30%-ǵa (Brent markaly munaı baǵasy 31,5 dollarǵa,  WTI markasyna 30,30 dollarǵa) quldyrady. Mundaı birden quldyraý 1991 jylǵy Parsy shyǵanaǵyndaǵy soǵystan keıin qaıtalanbaǵan jaǵdaı.

Qazaqstan qandaı kúıde, endi ne bolady? - degen suraq barsha azamattardy alańdatyp otyrǵany anyq. Respýblıkalyq búdjettiń  44 paıyzy munaı men gaz salasynan keletin elimiz úshin qara altynnyń naryqtaǵy baǵasynyń joǵary bolýy tıimdi árıne. Óıtkeni, úkimet 2019 jyldyń 23 qazan kúngi «2020-2022 jyldarǵa arnalǵan respýblıkalyq búdjet týraly» zań jobasyn maquldaǵanda munaı baǵasyn  bareline 55 doll. baǵamǵa negizdelgen. Búdjetke saı, túsimder de qomaqty kórsetilgen. Mysaly: 2020 jyldaǵy túsimder 11,3 trln teńge, 2021 jyly – 12 trln teńge, 2022 jyly – 12,8 trln teńge somasynda belgilengendi. Osy úsh jyldyq shyǵystardyń da aýqymy keń pishildi. Mysaly, 3 jyldyq kezeńde respýblıkalyq búdjettegi áleýmettik bloktyń shyǵystary 20 trln teńgeni quraıtyn boldy. Onyń ishinde 2020 jylǵa 6 trln teńge josparlandy. Shyǵystardyń negizgi bóligi muǵalimder men mádenıet qyzmetkerleriniń jalaqysyn ulǵaıtýǵa, halyqtyń ómir súrý deńgeıin jaqsartýǵa jáne aımaqtardy damytýǵa baǵyttalǵan. Máselen, aýyldyq eldimekenderdi taza aýyzsýmen, sý burý qyzmetterimen qamtamasyz etýge, sondaı-aq turǵyn-úı komýnaldyq sharýashylyǵy nysandaryn jáne kólik ınfraqurylymyn damytýǵa qosymsha qarajat kózdelgen. Máselen, 2020-2022 jyldarǵa densaýlyq saqtaý júıesine arnalǵan shyǵystar 4,7 trln teńge,  «Pedagog mártebesi týraly» zań jobasyn iske asyrýǵa 2,2 trln teńge, onyń ishinde 2020 jylǵa 390 mlrd teńge kózdelgen bolatyn.

Kútpegen jerden munaı baǵasynyń túsip ketýi Qazaqstan úkimetiniń josparlaǵan jumystaryn oryndaýǵa qol baılaý bolary anyq. Tipti, zat baǵasynyń, qyzmet kórsetýdiń, sheteldik valútanyń qymbattaýyna ákeletini túsinikti. Qazir aqsha aıyrbastaý oryndarynda dollar 392-402 teńge aınalasynda saýdalanyp jatyr. Osyǵan oraı, Memleket basshysy shuǵyl jıyn ótkizip, búdjet shyǵyndaryn qysqartý, óńirlerde halyqty jumyspen qamtamasyz etý, elimizdiń qarjy-valútalyq naryǵyn turaqtandyrý, respýblıkalyq jáne jergilikti   búdjetterdi ońtaılandyrý boıynsha sharalar qabyldaý qajettigin aıtty. Áńgime osy aıtylǵan dúnıeler oryndala ma? -Mine bul ózekti suraq. Oǵan oń ne teris jaýap berýden ilgeri faktorlarǵa taldaý jasap kóreıik. Oń faktor retinde úkimetimiz ben Ulttyq banktiń múmkindigin qarastyryp kóretin bolsaq, eki negizgi aktıvterge kózimiz túsedi. Olar: ulttyq qordaǵy valúta aktıvteri jáne memlekettik altyn valúta qory. Memleket osy ekeýine "qol salý" arqyly qarjy naryǵyna ıntervensıa jasap «Erkin aıyrbas baǵam saıasatyna» qaıshy kelip, dollar baǵamyn baqylaýǵa alýy, osy arqyly ınflasıa deńgeıin belgili shekten asyrmaýy múmkin. Al teris faktor retinde mynalardy aıtýǵa bolady:

 - Korona vırýsynyń áli de dendep barýy, álemdik ekonomıkany barynsha álsiretip barady. Bul óz kezeginde taýar tapshylyǵy men qymbatshylyǵyna uryndyrýy anyq.

 - Qytaı ekonomıkasynyń shatqaıaqtap turýy, qara altynǵa degen suranysty azaıtyp jiberdi.

 - AQSH-tyń munaı eksporty  jyldan-jylǵa artyp keledi. 2019 jyldyń kókteminde álemdik naryqqa kúnine 3,6 mln barel munaı jetkize bastaǵan AQSH-ty álemdik sarapshylar, taqtatas revolúsıasynyń nátıjesinde 2024 jyly munaı óndirisi 70%-ǵa, al suıytylǵan tabıǵı gaz saýdasy 75%-ǵa ósirip, táýligine 9 mln barelge jýyq munaı óndiretin iri naryqqa aınalady dep boljaýda. Bulaı bolǵanda, Vashıngton energetıkalyq geosaıasatqa etene aralasyp, Reseı men Saýd Arabıasynyń jaǵdaıy qıyndatýy múmkin.  

 - Eýropa elderinde energıanyń balama kózderiniń úlesi artyp otyr.

 - Geosaıası jaǵdaılar shılenisip, boljap bolmaıtyn jaǵdaılar qalyptasyp otyr.

 - Elimiz úkimetiniń bul tosyn jaǵdaıǵa daıyndyǵy joq ekeni anyq. Sebebi, búdjetti 55 doll. baǵammen qarastyrǵan. Tipti, "B" jospary bar degen kúnniń ózinde 40 doll. baǵammen qarastyrǵan bolar (Reseı osy baǵammen qarastyrǵan).

Osy aıtylǵan faktorlardy tarazyǵa tartyp qarasaq, teris faktorlardyń salmaǵy basym. Tipti, "Oń faktor"-dep aıtyp otyrǵan qorlarǵa "qol salý" men  ıntervensıa saıasaty shyndap kelgende sharasyzdyqtyń kúıi ǵana.

Halyq arasynda munaı baǵasy bóshkesine 20 dollarǵa tómendep, teńge óte qunsyzdanyp ketedi. Tipti, bir doll. 900 teńgege deıin túsýi múmkin degen qaýesetter aıtylýda. Biraq, meniń ózimniń jeke pikirim: Mundaı dárejege jýyq jyldar ishinde, túse qoımaýy múmkin. Óıtkeni, munaı jáne munaı ónimderine degen suranys áli de basym. Sebebi, álem balamaly energetıka kózderine tolyq ótken joq. Damýshy elder áli de kóp. Biraq, korona vırýs saldarynan álemdik ekonomıka zardap shegýin jalǵastyrsa, onda munaı baǵasy 20 dollarǵa túsýiniń  yqtımaldyǵy bar. Alaıda, uzaq merzimge jalǵaspaýy bek múmkin.

Munaı baǵasynyń qubylýy ulttyq ekonomıkamyzdy shaıqaltyp, turaqsyzdyq týdyryp, saıası jáne áleýmettik shılenisterge bastap, elimizdiń turaqty damýyna kedergi keltireri anyq. Bul basy bútin túsinikti dúnıe. Sondyqtan elimiz úkimeti túbegeıli ózgeristerge barýy tıis. Onyń alǵashqy satysy - shıkizatqa táýeldilikten arylý. Buny elimiz úkimeti aıtyp jatyr. Biraq, áli de aryla almaı kelemiz. Onyń basty tetigi búdjettik josparlaýda jatyr. Búdjet boıynsha memlekettik apparat, qorǵanys, sot jáne quqyq qorǵaý qurylymdaryna qarjy kóp bólinedi. Odan soń,  bilim men ǵylym, densaýlyq saqtaý jáne áleýmettik qoldaýlar baǵytyna qarjy bólinedi. Sońynda ındýstrıaly-ınnovasıalyq baǵdarlamalardy qarjylandyrý turady. Osynyń bári de mańyzdy salalar. Alaıda, shıkizatqa táýeldilikten arylýdyń birden-bir joly ǵylym men bilimdi damytý. Memleket osy salaǵa shynaıy, durys jaǵdaı jasap, qarjylandyrsa, ındýstrıaly-ınnovasıalyq damý strategıasy ulttyq ekonomıkany damytý baǵytynda jumys jasaıtyn bolady. Sonda, sheteldik valútaǵa emes, teńgege baılanǵan ekonomıka ómirge keledi.

Qoryta aıtqanda, munaı baǵasynyń quldyraýy álem jáne elimiz ekonomıkasyna soqqy bolary anyq. Biraq, elimiz úkimeti, shıkizatqa táýeldilikten arylatyn, shynaıy básekelestik qoǵam jasaýǵa talpynatyn shyǵar. Bul daǵdarys, sol jańǵyrýdyń basy bolmasyna kim kepil?

Meniń 2014 jyly jazǵan "AQSH Reseıdi kúırete me?" - atty maqalamda:  "AQSH-tyń qysymymen Saýd Arabıa 1985 jyly munaı óndirýdi barynsha arttyryp, baǵasyn kúrt tómendedi. ...Keńes Odaǵynyń munaı eksportynan jyl saıyn túsip otyrǵan 30 mlrd. dolarynyń 10 mlrd. dollaryn kemitip ketti". Osy maqalada AQSH Keńes Odaǵynyń munaı salasyna soqqy berý arqyly ony ydyratqandyǵy týraly jazylǵan. Qazirgi jaǵdaı da,  soǵan uqsap barady. Sońy qalaı bolar eken?....

Abaı atyndaǵy QazUPÝ-dyń ustazy,

ekonomıkalyq-áleýmettik geografıa ǵylymdarynyń kandıdaty

Qaster Sarqytqan