Armenıa men Ázerbaıjan arasyndaǵy Taýly Qarabah qaqtyǵysy áli de jalǵasyp jatyr. Eki el arasyndaǵy bitimgershilik týraly sharttyń buzylýyna ne sebep boldy? Janjal qandaı jaǵdaıda tolyq sheshilýi múmkin? Qamshy tilshisi osy jáne ózge de máseleler tóńireginde Armenıanyń Qazaqstandaǵy elshisi Galachán Gagık Kımovıchpen suhbattasty.  

Ázerbaıjan óz mindettemelerin buzyp otyrdy

– Armenıa men Ázerbaıjan arasyndaǵy bitimgershilik týraly sharttyń buzylýyna ne sebep boldy dep oılaısyz?

– Armenıa men Ázerbaıjan Syrtqy ister mınıstrlikteri arasynda Eýropa qaýipsizdik jáne yntymaqtastyq uıymy Mınsk tobyndaǵy Reseı, AQSH jáne Fransıanyń dánekerligimen 10, 17 jáne 25 qazanda kelisimder jasalǵan. Sondaı-aq 10 qazanda Halyqaralyq Qyzyl kres komıtetiniń dánekerligimen jáne krıterılerine sáıkes áskerı tutqyndar men tutqyndalǵan ózge azamattardy, ólgenderdiń denelerin almastyrý úshin gýmanıtarlyq maqsatta atysty toqtatý qarastyrylǵan birlesken málimdeme qabyldandy. Taraptar kelissózder úderisi formatynyń ózgermeıtindigin de rastaǵan. Armenıa Respýblıkasy osy kelisimderdi ustanatynyn birneshe ret málimdedi. Alaıda, osy jaǵdaılardyń barlyǵynda Ázerbaıjan óz mindettemelerin buzyp otyrdy jáne jarıalanǵan bitimgershilik sharalardyń eshqaısysy bir saǵatqa da sozylmady.

Onyń sebebi Ázerbaıjannyń basqynshylyq umtylystarynda. Prezıdent Álıevtiń ózi birneshe ret "Taýly Qarabaq máselesin kúshpen sheshemin" degen oılaryn aıtqan bolatyn. Al 10 qazanda gýmanıtarlyq bitim týraly kelisim jasalǵannan keıin "RBK" telearnasyna bergen suhbatynda Ázerbaıjan áskeri "kez kelgen jaǵdaıda sońyna deıin barady" dep málimdedi.

Sizdiń oqyrmandaryńyzǵa túsiniktirek bolý úshin 27 qyrkúıekte Ázerbaıjan Túrkıanyń tikeleı qatysýymen jáne sheteldik terrorıst jaýyngerlerdiń qatysýymen bastaǵan Taýly Qarabah Respýblıkasyna qarsy keń aýqymdy áskerı agresıasy terıtorıany basyp alý jáne Arsahty armán turǵyndardan tazartý maqsatynda josparlanǵanyn atap ótken jón.

Arsahtaǵylar ata-babalary birneshe myńjyldyqtar boıy ómir súrgen úıi úshin kúresýde.

Ázerbaıjandyq áriptester árdaıym sandardy asyra silteýge beıim

– Ázerbaıjan Armenıa shabýyldarynyń saldarynan shamamen 100 mıllıard dollar shyǵynǵa ushyrap otyrǵanyn málimdedi. Sizderdegi shyǵyn kólemi qansha?

– Ázerbaıjandyq áriptester árdaıym sandardy asyra silteýge beıim. Árıne, bizde Ázirbaıjannyń materıaldyq shyǵyndary týraly derekter joq, biraq, resmı málimetter boıynsha, Ázerbaıjannyń jalpy ishki ónimi (JİÓ) shamamen 46 mıllıard AQSH dollaryn quraıdy.

Sonymen birge, bizdiń málimetimiz boıynsha, 5 qarashadaǵy jaǵdaıǵa sáıkes urys qımyldary kezinde Ázerbaıjan, jalpy aıtqanda, 16 tikushaq, 25 ushaq, 257 ushqyshsyz ushatyn apparatty, 723 brondy tehnıkany (bul sanǵa soǵys jaǵdaıynda Ázerbaıjan jaǵynan tárkilengen áskerı tehnıkalar kirmeıdi) onyń ishinde tankter, BTR-lar men jaıaý áskerdiń jaýyngerlik mashınalary, sondaı-aq 6 TOS-1A júıesi jáne basqa da birneshe ret ushyrýǵa bolatyn zymyrandardy joǵaltty.

Eger Ázerbaıjan ózderin úlken shyǵynǵa ushyrap jatyrmyz dep sanasa, onda ol ózin kinálaýy kerek. Óıtkeni, soǵysty biz bastaǵan joqpyz.

Ázerbaıjan tutqyndardy qasaqana atyp, bastaryn shaýyp jatyr

– Sizderdiń taraptyń materıaldyq jáne adamı shyǵyndarynyń tolyq aqparatyn bere alasyz ba?

– Arsah qorǵanys armıasynyń jaýyngerlerin joǵaltqanyn kópshilikten jasyratyn Ázerbaıjannan aıyrmashylyǵy qurban bolǵandar týraly málimetterdi mezgil-mezgil jarıalap otyrady. Sońǵy málimetter boıynsha, qaza tapqan kúshterdiń sany 1240 adam. Bizdiń baǵalaýymyz boıynsha, Ázerbaıjannyń adam shyǵyny 7290-dy quraıdy.

Soǵystyń alǵashqy kúni – 27 qyrkúıekten bastap-aq Ázerbaıjan Stepanakert qalasy men Arsah Respýblıkasyndaǵy 170-ten astam eldi mekenge qarsy jan-jaqty turǵyda artılerıa men zymyran soqqylaryn jasap keledi, kóptegen azamattyq ınfraqurylymdar men jekemenshik ǵımarattardy búldirdi, joıdy. Atap aıtqanda, 13800-den astam jeke jyljymaıtyn múlik nysany, 2100-den astam kólik quraly, 3100-den astam óndiristik nysan, 61 mektep pen 10 balabaqsha qatty zardap shekti.

Ázerbaıjan azamattyq jáne áskerı nysandardy bólmeıdi, sáıkestik qaǵıdasyn qurmettemeıdi, sol arqyly halyqaralyq gýmanıtarlyq quqyqtyń, adam quqyqtarynyń halyqaralyq quqyǵy men ádettegi halyqaralyq quqyqtyń normalary men prınsıpterin óreskel buzady.

5 qarashadaǵy jaǵdaı boıynsha, jalpy aıtqanda, áıelder men balalardy qosqanda barlyǵy 53 beıbit turǵyn qaza tapty. Jalpy aıtqanda, 148 beıbit turǵyn jaralandy.

29 qyrkúıekte Adam quqyqtary jónindegi Eýropalyq sot (AQES) Ázerbaıjandy Konvensıanyń quqyqtaryn buzýǵa, sonyń ishinde adamdardyń ómiri men densaýlyǵyna qaýip tóndiretin kez kelgen sharalardan, atap aıtqanda áskerı áreketterden aýlaq bolýǵa shaqyrdy. 6 qazanda AQES Túrkıaǵa qatysty osyndaı sheshim qabyldady.

Buǵan qaramastan Ázerbaıjan gýmanıtarlyq uıymdardy, mekemeler men nysandardy atýdy jalǵastyrýda. Ázerbaıjan eldi-mekenderden basqa, Stepanakert qalasyndaǵy Memlekettik tótenshe jaǵdaılar qyzmeti ǵımaratyna, Shýshı qalasyndaǵy  Mádenıet úıine, Shýshı qalasyndaǵy Qutqarýshy Áýlıe Hrıstos shirkeýine (eki ret), Martakert qalasyndaǵy aýrýhanaǵa, perzenthanaǵa (eki ret), Stepanakert qalasyndaǵy Respýblıkalyq medısınalyq ortalyqqa, Shýshı qalasyndaǵy Govhar-aga parsy meshitine, Stepanakert qalasyndaǵy zıratqa, Martakert qalasyndaǵy Uly Otan soǵysynda qaza tapqandarǵa arnalǵan eskertkishke, Vardenıs qalasyndaǵy psıhıkalyq-júıke aýrýlarynyń ınternat-úıi jáne t.b. jerlerge 40 kún boıy qasaqana artılerıa men zymyran soqqylaryn jasaǵany týraly vıdeo, foto jáne zattaı dálelder bar.

"Human Rights Watch" halyqaralyq uıymy ózderiniń zertteýinde "Ázerbaıjan Taýly Qarabahtyń turǵyn aýdandarynda halyqaralyq zańmen tyıym salynǵan kassetalyq bombalardy birneshe ret qoldandy" dep habarlady.

Ázerbaıjan áskerleri men jaldamaly terrorıstter qatygez jáne adamgershilikke jatpaıtyn is kórsete otyryp, tutqyndardy qasaqana atyp, olardyń bastaryn shaýyp jatyr. 

Bul áreketter – Halyqaralyq qylmystyq sot Statýtyna sáıkes áskerı qylmys jáne Gaaga (1899, 1907), Jeneva konvensıalaryn (1949) jáne basqa da halyqaralyq quqyq normalaryn óreskel buzý.

Ázerbaıjannyń Arsahta quramynda aq fosfor elementteri bar jappaı qyryp-joıý qarýyn qoldanatyny týraly obektıvti dálelder bar. Qazirgi ýaqytta olar 1815 gektar ormandy órtep jiberdi.

– Ázerbaıjan elshisi "Armándar beıbit, uıyqtap jatqan qalaǵa shabýyl jasap jatyr" dep málimdegen. Bul pikirge Armenıa tarapy ne dep jaýap beredi?

– Osy sózderdi, osy eldiń ókilinen estigenimiz qyzyq eken. Osy eldiń uly NATO-nyń "Beıbitshilik úshin seriktestigi" baǵdarlamasy aıasynda 2004 jyly túnde uıyqtap jatqan armán áskerı qyzmetkeri Gýrgen Margarándy baltamen óltirgen (16 soqqy jasaǵan) bolatyn. Sol úshin Vengrıa soty ony ómir boıyna bas bostandyǵynan aıyrý týraly úkim shyǵarǵan.

Adam óltirgen Ramıl Safarov sotta "Meniń mindetim – barlyq armándardy óltirý" dese, Ázerbaıjan Ombýdsmeni Ramıl Safarov " bul – Ázirbaıjan jastary úshin patrıotızmniń úlgisi bolýy kerek" dep málimdegen. Týǵan jerine ekstradısıalanǵannan keıin Safarovqa osy prezıdent Álıevtiń jarlyǵyna sáıkes tez arada keshirim jarıalandy. Qyzmette joǵarylady, túrmede ótken jyldary úshin aılyq ta aldy. 

2016 jylǵy sáýirdegi soǵystan bastap Ázerbaıjan óz eliniń turǵyndaryn tiri qalqan retinde paıdalanyp, halyq kóp shoǵyrlanǵan aýdandarǵa nemese oǵan jaqyn mańaılarǵa áskerı nysandardy ornalastyra bastaǵanyn kórsetetin foto jáne vıdeo materıaldar bar.

Arsah qorǵanys armıasy beıbit Arsah qalalarynyń jáne Ázerbaıjannyń Armenıaǵa qarsy agresıasyn atqylaýǵa qatysatyn Ázerbaıjan aýmaǵynda ornalasqan zańdy nysandardyń tizimin jarıalady. Eger osy nysandarǵa anda-sanda ǵana oq atylatyn bolsa, armándardyń eldi mekenderin atqylaý júıeli túrde júzege asyrylyp keledi.

Beıbit jolmen sheshilýi múmkin degen ustanymǵa berikpiz

– Reseılik BAQ betterinde Armenıa Ázerbaıjannyń 20% jerin basyp alǵanyn túsinse de, moıyndaǵysy kelmeıtini týraly jazyldy. Buǵan ne deısiz?

– Siz aıtyp otyrǵan terıtorıalar 1991-1994 jyldardaǵy Ázerbaıjan bastaǵan soǵys nátıjesinde qalyptasqan qaýipsizdik aımaǵy. Bul aımaq – armándar ózderiniń ómir súrý quqyǵyn qorǵaıtyn, Arsah halqynyń qaýipsizdigin qamtamasyz etý qajettiligine aınalǵan aımaq ekenin ýaqyt kórsetti.

– Armenıadaǵy Armenian Report basylymynda "Qazaqstannyń ekijúzdiligi: bir odaq, biraq ázerbaıjandar qymbattyraq" degen ataýmen Qazaqstannyń Taýly Karabah daýyna qatysty áreketterin aıyptaǵan maqala jarıalandy. Atalǵan maqaladaǵy oılarǵa Armenıa bıliginiń pozısıasy qandaı?

– Biz qaqtyǵys aımaǵynda áskerı qımyldardyń qaıta bastalýyna baılanysty Qazaqstan Respýblıkasy Syrtqy ister mınıstrliginiń málimdemesi túrinde usynylǵan Qazaqstan Respýblıkasynyń teńdestirilgen jáne teńgerimdi ustanymyn joǵary baǵalaımyz.

Armenianreport[.]com – Ázerbaıjanda jasalǵan feık saıt ekenin eske salý úshin bizdiń Elshilik kórsetilgen maqalaǵa baılanysty málimdeme jasady. Feık-saıttyń búkil "menshikti" aqparaty tap-taza dezınformasıa.

30 qazanda Ázerbaıjan Qazaqstan aýmaǵynda armándarǵa qarsy kóńil-kúı qalyptastyrý úshin feık-saıtty qoldaný arqyly kezekti ret arzan propagandaǵa júgindi.

Osy maqsatpen "armán" feık-saıtynda olar "Tevos Arshakán" degen esimdi "taldaýshynyń" atynan qazaqstandyqtar men Qazaqstannyń abyroı-bedeline nuqsan keletin "maqala" jarıalady..

Biz "Qamshy.kz" aqparat agenttigine Elshiliktiń redaksıaǵa ótinishi boıynsha jalǵan "maqala" týraly aqparatty óshirip, onyń ornyna Armenıa Elshiliginiń teriske shyǵarǵan málimdemesin qoıǵany úshin alǵys bildiremiz.

– Taýly Qarabah máselesi qandaı jaǵdaıda tolyq sheshiledi dep oılaısyz?

– Eń birinshiden, biz Taýly Qarabaq qaqtyǵysy áskerı jolmen sheshimi joq, tek beıbit jolmen sheshilýi múmkin degen ustanymǵa berik ekenimizdi atap ótý qajet dep sanaımyn. Ázerbaıjan muny túsinip, beıbit kelissózder ústeline otyrýy kerek. Muny aımaqtaǵy destrýktıvtik ról atqaratyn jáne EQYU Mınsk tobynyń múshesi bola tura bizdiń aımaqta beıbitshilik ornatýǵa kómektesýdiń ornyna agresorǵa ashyq qoldaý kórsetip, qaqtyǵys aımaǵyna jaldamaly áskerler men qarý-jaraqtar jetkizip otyrǵan Túrkıa da túsinýi kerek.

Biz Taýly Qarabaq máselesi uzaqmerzimge sheshilýi kerek, Arsah halqy óz jerinde qaýipsiz ómir súrip, óz taǵdyryn ózi sheshý quqyǵyna ózgeler qurmetpen qaraýy kerek degen ustanymdamyz.