Qazaq tili – azat tiliniń memlekettik mártebe alǵanyna, mine, 31 jyl tolypty. Biraq shyn máninde emes, óıtkeni tilimizi áli esikten syǵalap, terezeden jáýteńdep keledi. Kez kelgen qalaǵa baryńyz, úılerdiń aýlalarynda, mektep, joǵary oqý oryn dálizderińnde, bankterde, dúkenderde, úlken saýda oryndarynda, aýrýhana, emhanalarda, kólikterde, otbasylarda eldiń 90 paıyzy oryssha shúldirleıdi desek artyq emes. Nelikten?

Eń aldymen bizdiń memlekette táýelsizdik alǵanmen otarsyzdaný prosesi júrgizilgen joq. Biz áli kúnge deıin quldyq qamytty moınymyzǵa artyp kelemiz. Ábden orysqul boldyq, endi qytaıqul bop baramyz. Sodan soń biz namys, ar, uıat degennen jurdaımyz. Odan keıin til týraly zańnamalyq aktiler júrmeıdi. Mine, osy úsh faktor kejegemizdi keri tartyp otyr.

Osy 31 jyl boıy til týraly qaqsap kelemiz, qaqsap kelemiz. «Aıta aıta Altaıdy Jamal apaı qartaıdy» demekshi, tilimiz týraly nesheme basqosýlar, konferensıalar, tipti sımpozıýmdar ótkizdik, biraq nátıje shamaly. Baıaǵy jartas sol jartas.

Máselen, Astana shaharynda 33 qazaq mektebi bar, sonyń kez kelgenine bara qalsańyyz, jetkinshekterimiz dálizde oryssha ózara sóılesedi, sony ustazdar nege qadaǵalamaıdy, ana shákirtteriniń mılaryna nege durystap quımaıdy deımin-aý! Aralas mekteptiń sany 47, orystiki – 8. Al 47 aralas mektep degen orys mektebi degenimiz, óıtkeni aralas mektepter jaı kózboıaýshylyq. Sonda Astanada 55 orys mektebi bar degen sóz.

«Qazaq qazaqpen qazaqsha sóılessin». Bul formýla da kózboıaýshylyq., muny eshkim de talap etpeıdi, jurt ony júrdim-bardym qabyldaıdy. Sodan soń kezinde qala kólikterinde aıaldamalardy qazaqsha jarıalaı bastap edi, mine 3-4 jyldyń júzi boldy, oryssha jarıalaýdy qosarlatyp otyr. Máselen, «Abylaı han dańǵyly» aıaldamasy, túsinikti emes pe, ony nemenesin «prospekt Abylaı hana» dep qaıtalatady. Bul úrdispen eshqashan qazaq tili júrmeıdi. Anaý Kerekýde jalǵyz Rýza Beısenbaıtegi shyryldap til úshin zarlap keledi, al ony qoldaýdyń ornyna ákimshilik sotqa kep súıreıdi. Osy ma olardyń tilge degen janashyrlyǵy. Al, Almaty, Petropavl, Qostanaı qalalaryndaǵy til ahýaly tipten múshkil.

Oryssha shúldirlegen shala qazaqtarǵa eskertý aıtsań, ózińe tarpa bas salady, aıaq astynan ultshyl bop shyǵa kelesiń. Ata-analar úıde balalarymen oryssha sóılesedi, teledıdardyń kóbisi oryssha. Qazaqsha fılmder biren-saran. Baıaǵyda Saǵat Áshimbaevtyń «Qaryz ben paryz» atty qoıylymdary bolýshy edi, olar jastarǵa tálim-tárbıe beretin, al qazir Qabatovtyń jynoınaq shoýlaryn kóretin boldyq. Ne júrekke, ne mıǵa jyly tımeıtin saıqymazaqtyqpen aınalysatyn shoýlar.

El bolamyz desek reseılik telearnalardy barynsha qysqartý kerek, áıtpese jetkinshekterimizdi ábden ýlap bitti. Berisi 30 jyldan astam, ar jaǵy 70 jyl boıy sonda tutas 100 jyl boıy bizdi shúldirmektermen ýlap keledi eken. Árıne, bulaısha tilimiz órkendemeıdi.

Al barlyq uıymdarda, kásiporyn, ınstıtýttarda is 90 paıyz oryssha júrgiziledi. Buǵan da baqylaý, talap joq. Sala basshysy qazaqsha jetik, ózi patrıot bolmaı is alǵa baspaıdy.

Eń negizi, Konstıtýsıadaǵy 7-baptyń 2-shi tarmaǵyn alyp tastaǵan jón. Onda orys tili memlekettik tilmen teńdeı qoldanylady delingen. Mine, osyny sary orystar men qara orystar aldyǵa tartyp keledi. Áı, qaı memlekette dál osylaı jazylǵan. Tek bizdiń mojantopaı elimizde ǵana osylaısha bolyp otyr.

Qysqasy, ana tilimizdi tezirek aldyǵa qoımasaq, erteńgi kúnderi anaý chýkchalardyń kebin kıip ketýimiz ǵajap emes...

Dúnıede jarlaýytty kez jaman,

Sharshatty ǵoı kórlát penen kózqaman.

Qoıasyn bir aqtaraıyn adaqtap,

Bershi, aǵa, sóz maǵan.

Aıta-aıta sózderim de súrindi,

Shyndyq dese ala taıdaı búlindi.

Tárk etkendeı álpeshtegen anasyn,

Tárk etedi tilińdi.

Saqta qudaı máńúrtterden-mańǵyttan,

Tal túsińde tóbeńe kep sańǵytqan.

Áńgúdikshe áýmeserli batystyq

jarapazan jańǵyrtqan.

Saqta qudaı kórbaqtardan jetesiz,

Ómir-mezet, qas-qaǵymda ótesiz.

Serke bar ma, kóregendi kósbasshy,

Qoılaryń da aıaq baspas tekesiz.

Meıli órge órmeleıin, órleıin,

Qaıda barsań Qorqyttaıyn kór deıin.

Ana tilden bezingender kóbeıip,

Qoǵamymyz tartqandaıyn ker keıin.

Sanamyzdy sarsytty ǵoı sarsytty,

Aramyzdan alýan oı arshytty.

Mensinbeıtin tiliń menen dinińdi

Olıgarh degen nar shyqty.

Bilmeımin men qaısy erte, qaısy kesh,

Bılep aldy bıshigesh pen baıshygesh.

Jumyrtqadaı shirigen shil simtikter,

Al óziń sen el-jurtyńa saı tiles.

...Qazaǵymnyń qahary bar jaýarly,

Tezine qoıar teksizdi, shaǵyltpaıtyn taýandy.

Qarsy alaıyq qarashym,

Arshylaıyq alashym, Tań keledi raýandy!

                     ***

Tilim meniń,

Ǵajaıyp tilim meniń,

Tilim barda asqaqtap kúlimdedim.

Tilim, tilim – aıbarym, aıbynym da,

Tilim barda eshbirde súrinbedim.

Ana tilim aıdynym, aıbatym da,

Arqasynda qajymas qaıratym da.

Týǵan tilde sóılesem tebirenem,

Týǵan tilde jazylar jaı hatym da.

Kúresemin til úshin, til-maıdanym,

Sol kúreste myń qyzyp, myń qaınadym.

Sol kúreste jeńsem men árýaqtanyp

Týǵan jerdiń tósinde tyń jaıladym.

Kedergi kúsh – máńgúrtter, kózqamandar,

Keje qalyp jarysta ozbaǵandar.

Qansha satsań qazaqtyń bar baılyǵyn

Jer men Tildi eshqashan qozǵamańdar.

Tilim, Tilim, ardaǵym, aldaspanym,

sensiz kúńgirt araıly tańǵy aspanym.

Arnalady sen úshin kıe tilim

Bar jigerim, bar oıym, bar dastanym!

Baqytjan Tobaıaqtan

Nur-Sultan qalalyq «Memlekettik til qozǵalysy» tóraǵasynyń orynbasary,

QR Mádenıet salasynyń úzdigi, Á. Bókeıhan atyndaǵy syılyqtyń laýreaty