Djeımstaýn ǵalamdyq zertteý jáne analıtıka qory Qazaqstandaǵy Qytaıǵa narazylyq, Balqash problemasy týraly zertteýin jarıalaǵan. Qamshy tilshisi saraptamany aýdaryp, oqyrman nazaryna usynady. 

Balqash kólemi jóninen álemdegi on besinshi tushshy sý kóli. Balqash kóli jaıly "Aral teńizinen keıin joıylyp ketýi múmkin" dep orys zertteýshisi Petr Bologov alty jyl buryn eskertken. Kólge halyqtyń sýdy turmysqa, sondaı-aq aýyl sharýashylyǵy maqsatyna shamadan tys paıdalanýy qaýip tóndirip otyr. Sondaı-aq Qytaı Shyńjańnan bastaý alatyn İle ózeni sýynyń 40 paıyzyn jaýyp tastaǵany da kól sýynyń aıaúyna ákelip soǵýda.

Ulybrıtanıa men Ekvador ǵalymdarynyń qańtarda jarıalanǵan zertteýlerge sáıkes, QHR qazir İleden sýdy burynǵydan da kóp alyp jatyr, sol arqyly kól men onyń aınalasyndaǵy tirshiliktiń tiri qalýy úlken kúmán týdyrýda (Tesse de Boer jáne basqalar, "Belgisiz klımat pen damý jaǵdaıyndaǵy Ortalyq Azıa sý resýrstarynyń osaldyǵyn baǵalaý", aqpan 2021). Bul qorqynyshty tujyrymdar Qazaqstanda keńinen qabyldandy jáne Qytaıǵa narazylyqtyń kúsheıýine yqpal etti, sonyń ishinde jaqynda 27 naýryzda bolǵan narazylyq ta bar. 

Balqash kóli 1970 jyldardan bastap Keńes Odaǵy kezinde aýylsharýashylyǵy jáne ónerkásiptiń ulǵaıýyna, oǵan qosa sol sý aıdynyna quıatyn ózenderdiń aınalasyndaǵy halyqtyń kóbeıýine baılanysty kishireıe  bastady. Qytaıdyń soltústik-batysynan bastalatyn İle ózeniniń sýyn burý kóldiń azaıýyna sebep boldy. Osydan jıyrma jyl buryn Qytaı men Qazaqstan úkimetteri sýdy bólisý týraly kelisimge kelýge tyrysqan. Biraq Qytaı Qazaqstanǵa degen jaqsy qarym-qatynasty saqtaýdan góri ishki sýǵa degen qajettilikti mańyzdy dep sheshti.

Shynynda da, Beıjiń Shyńjań aımaǵyna kóbirek etnıkalyq qytaılardy tartý, osylaısha jergilikti musylman halyqtarynyń múmkindigin azaıtý áreketi aıasynda ekonomıkalyq turǵydan damyp kele jatqan Shyńjań baǵdarlamasyn (óziniń tabıǵaty boıynsha sýdy kóp qajet etetin) bastady. Bul baǵdarlama musylmandardyń konslagerlerge qamalýymen de tanymal boldy. AQSH úkimeti, quqyq qorǵaýshy uıymdar jáne Ortalyq Azıadaǵy kóptegen adamdar Beıjińniń bul isin qatań túrde aıyptady. Qytaıdyń mundaı saıasaty Qazaqstan azamattary arasynda da ashý týdyrdy. Qytaıdaǵy bolyp jatqan oqıǵalarǵa eki aıǵa jýyq kún saıyn narazylyq boldy.

Ótken demalys kúnderi Qazaqstandaǵy bolǵan mıtıńter Balqash kóliniń taǵdyrynan da kóp máselelerdi kóterdi. Bul Qazaqstan jerin Beıjińniń satyp alýyn Nur-Sultannyń shekteı almaýynyń saldary edi. Qytaıdyń bolashaqtaǵy josparlary týraly qorqynysh Qytaıdyń buqaralyq aqparat quraldaryndaǵy "Qazaqstan Qytaıdyń bir bóligi bolýǵa oralǵysy keledi" degen maqalalardan týyndady. Bundaı saryndaǵy maqalalar ótken jyly Qazaqstannyń syrtqy ister mınıstrliginiń dıplomatıalyq narazylyǵyn týdyrdy. Sonymen qatar, Qytaı aýmaǵynda da, Qazaqstannyń ishinde de qytaılyq ónerkásiptiń damýy jergilikti ortany lastaıdy jáne Balqash kóli máselesi de (lastaný problemasynyń) mańyzdy bóligi. Eger kól joıylyp ketse nemese onyń sýy endi adam tutyna almaıtyndaı dárejede lastansa, onda Qazaqstan halqynyń úshten biri nemese odan kóp bóligi zardap shegedi.

Ekologıa jónindegi maman Tesse de Býr bastaǵan Ulybrıtanıa-Ekvador komandasynyń tujyrymdary Balqash kóliniń taǵdyry "nege Qazaqstanda mazasyzdyq týǵyzyp otyrǵanyn" jáne "nege qazaqstandyqtar Qytaı kináli dep nazar aýdaryp otyrǵanyn" túsindirdi. Zertteýshiler ózderiniń zertteýlerin İle ózeniniń Qytaı terıtorıasyndaǵy joǵarǵy aǵysyndaǵy Beıjińniń is-áreketterine, kóldiń alǵashqy aǵyndy sý kózine aýdarady. Beıjiń osyǵan baılanysty óziniń áreketteri týraly aqparatty shekteıdi, bul qazaqstandyqtar men basqalardy İle ózeniniń Qytaı aýmaǵyndaǵy jaǵdaıy qazirgi boljamdan da nashar bolýy múmkin degen qorytyndyǵa ákeledi (EurasiaNet, 17 naýryz).

De Býr jáne onyń seriktesteri İle ózeniniń ańǵary Shyńjańdaǵy aýylsharýashylyǵynyń qarqyndy damýyna múmkindik beretin jetkilikti sýy bar birneshe ózenniń biri ekenin atap kórsetti. Bul Beıjińniń Shyńjań aımaǵyna etnıkalyq qytaılardy tartýǵa degen eń jaqsy úmitin ańǵartady. Demografıalyq maqsatqa jetý úshin qytaılyqtar İleden sýdy kóbirek shyǵaryp, onyń tómengi aǵynyn azaıtyp, Balqash kóline qaýip tóndirýge májbúr boldy.

Nátıjesinde, Shyńjańdaǵy musylman qaýymynyń (onyń quramyna etnıkalyq qazaqtar kiredi) jáne Qazaqstandaǵy Balqash kóli men onyń aınalasyndaǵy popýlásıanyń ómiri týraly másele bir-birine baılanysyp jatyr. Árbir ózara baılanysty faktorǵa degen narazylyq Beıjińge degen ashý-yzany kúsheıtedi.

Osy taqyryptaǵy narazylyqtar bul Qazaqstandaǵy saıası problemaǵa ǵana emes, sonymen birge Nur-Sultannyń Beıjińmen qarym-qatynasyndaǵy problemaǵa aınalady dep boljanýda.

Óz kezeginde, Qytaı josparlaryna kúmándaný jáne Beıjińniń qazaqtar men Ortalyq Azıanyń basqa halyqtaryna alańdamaýy óziniń "Bir beldeý, bir jol" bastamasyn keńeıtýge degen úmiti úshin úlken kedergi bolýy múmkin. Bul bir túıindi bildiredi: Eger osylaı jalǵasa berse, Balqash kóliniń jaqyndaǵan "ólimi" álemge Aral qasiretinen de úlken áser etýi múmkin.