Ata tildi ǵylym, tehnıka, tehnologıa, gýmanıtarlyq salalaryna engizeıik!

1.Ekstensıvti joldyń otyzjyldyq nátıjesi jáne erteńgi kúnder... XXI ǵasyrda 60 mıllıondy el bolýymyz kerek! Rýhanı- aqparattyq egemendigimizdi qýattaıyq!

Memlekettik tilimizdiń mártebesiniń birtalaı ósýi ekstensıvtik damý jolynda qazaq degen ultymyzdyń elimizde sany óskeninen, turǵynnyń arasynda úlesi jetpis paıyzǵa jetkeninen, qazaq tilindegi mektepter sany basymdaý bolǵanynan. Shúkir.

Biraq bul joldyń búgin tyǵyryqqa tirelip te bara jatqanyn anyq kóremiz. Ata tilimizdiń basqa ulttar arasynda abyroıy azdaýlaý ekenin, qazaqtyń da kóbisi de ómir boıy basqa tilde sóılep, oılap, oqyp, jazyp keledi de ata tilge kóshýin oılasa da kóshe almaıtynyn – jumysynda qasyndaǵy báriler basqa tilde qatysady!.. Qazir qazaq tildilerdiń birazy balalaryn basqa tilderde (oryssha, aǵylshynsha) oqytýǵa berýi de májbúrlikten ǵoı!.. Sebebi – eń ozyq ǵylymı-tehnıkalyq-tehnologıalyq salalarda qazaq tiliniń izi de, ıisi de  áli joq!..

 Maman bolǵyń kelse ózimizdiń elimizde ózge tilde oqısyń!..

 Sodan otyz jylda bir de qazaq Nobel laýreaty bola almaǵany da, ǵylym, tehnıka, tehnologıa salalarynda, gýmanıtarlyq salalarda bolsyn! Birinshiler progresti kóteretinder, gýmanıtarıılar-aý eldegi rýhty, sanany, aqparatty egemendikti kóteretin toptar. Oǵan qosa álemnen artta qalý sebebi kadr máselesi, ǵalymnyń aılyǵy banktiń kúzetýshisinikinen de az, ónertapqyshtar kerek emes, jazýshyǵa bir tyın da kitap jazǵan eńbegine tólenbese – qandaı progres pen  ozyqtyqty suraısyń?

 Ozyq salalarda isteıtin qazaq tildilerdiń ózderine de týǵan tili tek úı tiline aınalǵany-aı!!!

 Japonıada mıllıarder arasynda ekinshi oryn alatyndar – jazýshylar! Kitap oqıdy júz mıllıonnan asqan japondyqtar!

 1991 jyly elimizdiń turǵyndarynyń tek 39% qazaq bolǵasyn, ultymyz orystildi ortanyń qorshaýynda boldy. Qazirgi 70%-dyqta turyp qalmaı, óse berý kerek. Elimizde 19 mıllıon turǵynymyz bolsa, kelesi otyz jylda 30 mıllıonnan asyp, taǵyda otyz jyl ótkende 45 mıllıondy bolyp, osy ǵasyr bitkenshe 60 mıllıonǵa jetýimiz kerek!.. Sonda halyq sanynan eýropalyq Fransıa, Ulybrıtanıa, Italıa, Ispanıa qatarlayna qosylamyz. 85 – 90%-dy qazaqy tildi orta ata tilimizdiń saqtalýyna ekstensıvtik túrdegi kepil bolyp qalar.

Ekinshi qyrǵa kóshsek, tildiń tolyq damýyna qazir rýhanı-aqparattyq egemendikti qalpyna keltirý kerek - gýmanıtarıılarsyz halqyńdy tabandy qyla almaısyń. Tabandylyqtyń da bir belgisi - ata til.

 Maıqynyń aıtqany bar: "Han ádil bolsa basynan baǵy taımaıdy, halyq tabandy bolsa qara jerden keme júrgizedi"!.. Qazir baqtyń taıyý jaqqa jyljýlaryn da, tabansyzdyqtyń da ymdaryn kórýdemiz – jaǵdaıdy durystaý kerek. Aqyn, jazýshylarymyzdyń, Qollıvýdtyń, t.b. gýmanıtarıılardyń da bu jerde zor úlesi kerek!..

2.XXI ǵylymı-tehnologıalyq ǵasyrdyń ıntensıvti joly mine:

 Ár ǵylymı-tehnıkalyq-tehnologıalyq salada ata tildi jaqsy biletin mamandardyń basyn qosyp, ǵalym-lıngvıstermen kúsheıtip, tórt-bes jylda qazaq tilde termınologıa jasaý kerek! Oqýlyqtardy jazyp, salalyq jýrnaldardy ashyp, qazaq tilindegi kitap, t.b. materıaldardy jınap salalyq aqparat qorlardy iske kirgizý, qazaq tilinde mamandardy oqytýdy bastaý. Osylaı irge salyp bár ozyq salalardy qazaqylaý – Jańa Qazaqstanymyzdyń  kerek isterinde alǵashqy qadamdarynyń biri bolsyn.

3.Qasıetti bul istiń alǵashqy qadamyn ómirge engizý:

 Birinshi. Eń bıik ákimshilikte bul isti únemi alǵa jyljytyp otyratyn talantty belsendiler kerek.

 Ekinshi. Úkimette bul isti uıymdastyryp, ómirge engizetin arnaıy komıtet kerek. Oıǵa, iske jalqaýlardy onda jaqyndatpaý - eń bastysy. Tek is, nátıje ár adamnyń kásiptik baǵasy. Burynǵy jalqaýlyq, yntasyzdyq  kapıtýlásıadan otyz jyldyń kóptegen bastamalary bos áńgimege aınaldy. Al, jemisti salalarǵa qarasań, so salalardyń basynda talantty eńbekshil progresıvtik ıdeıalary bar tulǵalar boldy. Mysaly, halyqararalyq salada búgingi kósemimiz, demografıada ıdeıalardy berip turǵan Maqash Tátimov boldy. Biraq 2012 jyldan bastap demografıalyq talpynysta oralmandarymyzdyń úlesteri basyldy, qandastarymyzdy keltiretin keń qaqpa jabyldy, tar tesikten kóbisi óte almaıdy-aý...

 Úshinshi. İsti qarjylaýǵa memlekettik jáne azamattyq ádis. 162 belgili qaltaly, uıymdastyrýshy qabiletteri jetkilikti, azamattarymyz 162 mamandyqqa ata tildi engizýge bar kúshimen úles qossa - ulttyq salyqty biraz jaǵynan oryndady deýge bolady. Eń nátıjelilerge marapat aıalmaı berilsin – mundaı múmkindikten qashatyn adam bolmas. Altyn árippen jazylsyn: «Ushqysh-kosmonavtıka salasyn qazaqylaǵan mynaýlar...» dep, «Programmırovanıe salasyn qazaqylaǵan mynaýlar...» dep, bár salada alǵashqylardyń aty qalsyn.

 Tórtinshi. Jumys ashyq túrde bolyp, alty aı saıyn nátıjeleri qaralyp, teledıdar arqyly komıtet bastyǵy men salalyq oryndaýshylar teledıdarmen halyqqa aqparat, suraqtarǵa jaýap bersin: bir kún, tańnyń toǵyz saǵatynan keshki altyǵa deıin. Osylaı ár jyl ótken saıyn teledıdarda premer-mınıstr men osy iske jaýapty orynbasary halyqqa bul iske qatysty esep berip tursyn.

 Besinshi. Jumysty bıylǵy jeltoqsan aıynyń birinen bastaý: komıtetti uıymdastyrý, jospardyń sqemalaryn, kadrlardy belgileý, iske kirgizý, talanttardy topshylaý, oflaın da, on laın da, prosestiń júrýimen iskerler qosyla beredi, tek kedergilerge berispeı únemi alǵa jyljyp turý kerek. Termınologıalaý problemasyn kóterip jurgen lıngvıserdi bári biledi, endi tek talantty, qýatty, eńbekshil, nátıjelil, uıymdastyrýshy belsendiler kerek jáne kózderinen ot janyp turǵan qoǵamdyq uıymdastyrýshylar-belsendiler, jýrnalıser – shamymyz sónbes úshin. Ár quryltaıda osy istiń jaǵdaıy týraly aqparat berilip tursyn. Eshkimmen uryspaı, bılik pen halyqtyń kúshimen kerek isti alǵa jyljytýdyń múmkindigi bar – 99%-dy múmkindik.

 Altynshy. Osy usynyspen elimizdiń ár azamatyna aıtatynym: Jańa Qazaqstandy tek ózimiz qura alamyz. Qolymyzdan kelgenin isteıik.

 Jetinshi. Prezıdentimizge tileıtinim: otyz jylda istelmegen isti bes jylda oryndaıyq! Kúshimiz jetedi – Ádildi Qazaqstanǵa qadam basý, ata tilimizge  ult retinde ádildik kórsetý. Tarıhı taǵdyrymyz solaı boldy, teń jartysymyz ondaǵan jyldar týǵan tilimizde sóıleı, oılaı, oqı, jazaı  almadyq, endi azat elimizde qazaq tilinde saırap ketý, ozyq elderdiń qataryna ózimizdiń eńbegimizdiń nátıjelerimen jetý – arýaqtardyń aldynda bizdiń urpaqtyq paryzymyz. Jigeri bardyń joly bar deıdi aǵylshyndar. Jigerli bolaıyq! Maqsattarymyzǵa jeteıik!

Jazýshy, zertteýshi Tóreǵalı Qazıev