Ulttyń ult ekenin tanytatyn onyń tili, dini, salt-dástúri, ádet-ǵurpy bolyp tabylady. Dástúr degen sózdiń maǵynasy latyn tilinde «traditio», ıaǵnı, sabaqtastyq degen maǵynany bildiredi. Ol degenimiz áleýmettik-mádenı muranyń uzaq ýaqyt boıyna adamdar atadan balaǵa qaldyratyn, ádetke aınalǵan, sol qoǵamnyń nemese áleýmettik toptyń qundylyqtar júıesi men erejelerine ulasqan bóligi bolyp tabylady.

Qazaq jerindegi ıslamdaný úderisi VIII-HIH ǵǵ. aralyǵynda birneshe tolqyn arqyly júrgeni belgili. Islam XV ǵasyrda Jánibek pen Kereı negizin qalaǵan Qazaq handyǵynyń resmı ıdeologıasy bolyp jarıalandy. Islam dini joǵarǵy handyq bıliktiń nyǵaıýy men túrli qazaq taıpalarynyń bir etnıkalyq qaýymǵa birigýine yqpal etken ıdeologıalyq faktorlardyń biri boldy. Qazaq memleketi óziniń qurylǵanynan bastap musylmandyq quqyqtyq normalaryna júgindi. «Qasym hannyń qasqa joly», «Esim hannyń eski joly», Táýke hannyń «Jeti jarǵy» zańdarynda birinshiden ıslam zańdary normalary engizilse, ekinshi jaǵynan hanafı mazhabyndaǵy din ıeleri, ıslam kanondary men qatar negizinen zaıyrly zańdarǵa jatatyn memlekettik zańnamalardyń qoldanylýyna qarsy bolǵan joq.

Nátıjesinde kez kelgen qoǵamda týyndaıtyn daýly máselelerdi ońaı jáne ońtaıly sheshýge qol jetkizildi. Sonymen qatar, quqyqtyq normalardyń basym bóligi dala ádet-ǵurpymen baılanysty boldy. Qazaq qoǵamynda ıslam men kóne halyq dástúriniń aralasyp ketken tustary kezdesedi. Mysaly, ıslam sábılerdi atastyrý («Besik quda») saltyn ıslam joqqa shyǵarmady. Bul salt boıynsha, mundaı qudalasý arqyly týysqan bolý ýaqyt óte kele qaıta jańǵyrtylady. Islam «qalyń mal» tóleý sekildi kóne salttarǵa da ıkemdilik tanytty. Qazaq halqynyń tárbıelik jáne tálimdik oı-pikirleri men jol-joralarynyń mańyzy mynadaı jaıttarda aıshyqtalady: úlkendi syılaý, qonaq kútýdiń eleýli mańyzdylyǵy, terme, aıtys, sheshendik sózder, qonaqjaılylyq, tektilik, jáne t.b.

Jastar arasynda qazaqı salt-mádenıetinimizdiń máselesi HHİ ǵasyrda da ózekti bolyp tabylady. Árıne, ındýstrıalandyrý, jańǵyrtý, ýrbanızasıa jáne ǵylymı ınovasıalar ǵasyry jastardyń zıatkerlik jáne mádenı ósýine yqpal etedi. Biraq jastardy tárbıeleý, urpaqtardyń úzdik mádenı tájirıbesin berý prosesi únemi jetildirýdi talap etedi. Túıindeı kele, tarıhqa qaraıtyn bolsaq, qazaq halqy túrli kezeńder men qıly zamandardy basynan keshirdi. Ata babalarymyz aqyly men sanasyn, túsinigi men talǵamyn ıslam dinimen baılanystyryp júzege asyrǵan.

Sonyń arqasynda qazaqtyń árbir ádeti men ǵurypy, salty men dástúri tikeleı dinmen baılanysyp, ózara ajyramastaı bolyp ketken.

Abzal Aýelbekov

QB «Adam jáne qoǵam» Úkimettik emes uıymynyń ókili