Jalpy ǵalym týraly sóz qozǵaǵanda onyń álemine boılaı bilý shart. Bálkim sondyqtan da shyǵar, búgingi áńgime ózegine aınaldyryp otyrǵan keıipkerim týraly jazýdy qolǵa alýda kóp tolǵandym. Kókjaldyń kókjal ekenin jazý úshin ony kúshik kúninen bilgeniń durys. Qolyma qalamymdy alyp, oı qozǵaýyma osy jandy bala kúnimnen biletinim sebep bolsa kerek.

Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti fılologıa fakúltetiniń profesory, fılologıa ǵylymdarynyń doktory Álkebaeva Dına Aqbergenqyzy týraly kóp aıtýǵa bolady. Bolatyn bala ózinen jas kúninen- aq habar beredi. Asaý júregimizge arman degen dúnıeniń alaýyn jalaý etip qadap, bárimizdi ótken ǵasyrdyń sekseninshi jyldary Alataýdyń etegindegi Almaty qushaǵyna alǵan edi. Dınamen sol jyldary tanysqanbyz. Tanysqan deımin- aý, taǵdyr joldarymyz qazaq saharasynyń ár buryshynan mekteptegi aq bantıkterin tastaǵan boıjetkender men bozbalalyqtan jigittik dáýrenniń tabaldyryǵyn attaǵan bizdi Qazaq Ýnıversıteti degen qarashańyraq qarsy alyp, tabystyrǵan edi. Sodan beri ótken jarty ǵasyrǵa jýyq ýaqyt kimniń kim ekenin, kimniń erteń alysqa shabatynyn, kimniń qandaı azamattyq bıikterde júretinin anyq kórýge yqpal etkendeı.

Sózimniń basynda «bolatyn bala ózinen jas kúninen- aq habar beredi» degen edim. Dınanyń mektep bitirip kelgendegi bilimdarlyǵy óz aldyna, qyz bala bolsa da ójettigi tańqaldyrǵan myna bir jaǵdaıdy kóldeneń tartaıyn. Osy jaǵdaı onyń bolmysynyń bir qyryn ashqany aıtar syr sandyǵymnyń kilti bolsyn.

Biz oqyp júrgen fılologıa fakúltetinde «Ádebıet teorıasy» degen arnaıy kýrsty qazaqtyń daraboz aqyny Qadyr aǵa Myrzalıev júrgizgeni bar. Kezekti bir sabaǵynda ol kisiniń bir-eki óleńin taldadyq. Sondaı óleńniń biri «Qala men dala» dep atalady eken. Aqyn osy óleńinde dalanyń keńdigin óleń sózdiń ózegine órip, ony qalanyń on kóshesine aıyrbastamaıtynyn aıta keledi de, sońynda biraq men dalaǵa barmaımyn, óıtkeni men qalalyqpyn ǵoı dep aıaqtaıdy. Óleń shýmaqtarynyń aıtar oıyn bireýimiz túsingen de shyǵarmyz, túsinbegenderimiz de otyrdy aramyzda. Bir kezde Dınanyń qol kótermesi bar emes pe?!

– Aǵaı, búgin sizdiń aýdıtorıańyzda men shákirtińiz bolsam da, oqyrman retinde óleńińizdi synasam renjimeısiz be? – degeni.

Basqa basqa, birinshi kýrs stýdentinen mundaıdy kútpegen aǵamyz óziniń jasyna saı sabyrlyq tanytyp, jáı ǵana qońyr únmen «al, aıta ǵoı!» dedi.

– Aǵaı, renjimeńiz, men bul óleńińizdi qabyldaı almaımyn. Aıtar oıyńyzda qarama-qaıshylyq bar. Dalany madaqtap kelesiz de, biraq «men ol jaqqa barmaımyn, sebebi men qalalyqpyn!» deısiz degeni. Kemshilikti kórý bir basqa, al ony aıtý, onda da anaý-mynaý adam emes, qazaq poezıasynyń tulǵasyna birinshi kýrs stýdentiniń aıtýyna júrek kerek emes pe?! Sol kúni shákirt pen ustaz pikirleri ekige bólindi. İshteı tynyp otyrǵan biz qarshadaı qyzdyń ójettiligine tań qalǵan edik. Arada talaı jyldar ótse de osy jaǵdaıdyń umytylmaı esimizde qalǵany bar.

Jastaıynan oqýǵa zerek bolyp, orta mekteptiń bazalyq bilimin tereń alǵan Dınadan talpynsa jaqsy ekonomıs, bolmasa jaqsy zańger shyǵar edi. Fılolog bolýǵa, osy mamandyqty tańdaýǵa ony ıtermelegen qaınar kúsh, tylsym qudyrettiń bolǵany ras.

Ol aýylda ósti, aýyldan ulttyq tanym, ulttyq tárbıe, ulttyq minezdi kórip ósti. Dóńgelengen dúnıeniń qyr-syryn, jumbaq álemniń aqıqaty men jalǵandyǵyn, adamdardyń taza, kirshiksiz kóńili men qatygez qara nıetteriniń qataıyp bara jatqanyn da kórip ósti. Taýsúgir degen aýylynan dala syryn, qazaq ultynyń tanymyn, túsinigin, ulttyq mádenıetin, tabıǵattyń tylsym kúshi men qýatyn kórip ósti. Tańnyń bozaryp atqanyn, kúnniń qyzaryp batqanyn, árbir dúnıe ólshemin, mánin, jaratylystyń adamǵa «uǵyp al da, mıyńa quıyp al» degen ómirlik sabaqtaryn úırendi. Adamnyń ystyq demimen, qara kóz qarashyǵynan qabyldanatyn dala men álem qupıasyn tanydy. Sóz óneri degen, fılologıa degen izgiliktendirý ǵylymyn tańdaǵany da sodan shyǵar degen oı keledi bizdiń sanamyzǵa.

«Shákirttiń myqtylyǵy ustazynan» dep jatamyz. Sol aýyl mektebin bitirgen Dına Aqbergenqyzynyń adam bolý jolynda ıdeal, úlgi bolǵan, ustaz bolǵan adamdary joq emes, bar. «Ómirde shákirttik sezimin joǵaltqan adam ustaz bola almaıdy» degen eken Ábish Kekilbaev aǵamyz. Qazir Dına Álkebaevanyń ózi ustaz bolsa da óz ustazdaryna degen sezimin joǵaltqan joq. Týǵan aýylyndaǵy bilim alǵan uıasynda oǵan baǵyt-baǵdar bergen, aqylyn aıtqan ustazdar kóp boldy. Olardyń qatarynda alǵashqy ustazdary atanǵan Nesibeldi Ahmetova, Kúlásh Temirbekova, Turar Kómekova, Appaq apaı (famılásy este joq), taǵy basqalary bar. Mekteptegi sabaq bergen muǵalimderi shyn máninde ustaz, pedagog degen atqa laıyqty jandar edi. Ýnıversıtet qabyrǵasynda júrgende Zeınolla Qabdolov, Tursynbek Kákishov, R. Nurǵalıev, Saparhan Myrzabekov, M. Serǵalıev, A. Qyraýbaeva, N. Kárbanova sekildi ǵylymnyń sańlaqtarynan dáris tyńdaǵanyn ózine mártebe sanaıdy. Onyń ómirine yqpal etken adamdardyń bári ol úshin ıdeal ekeni de-aqıqat.

Myna jaryq dúnıege kelgen ár pendeniń ómirde adam retinde ustanatyn azamattyq pozısıasy, kredosy bolady. Keıde ony namys dep jatamyz. Sol namys adamdy alǵa súıreý motıvasıasyna aınalǵan sátte adam edáýir jetistikterge qol jetkizetini anyq. Adam balasy namysyna tyrysyp san alýan tabystar men úlken ister atqarady. Adamnyń ar-namysy týraly túsiniktiń qaı-qaıysy bolmasyn, jeke tulǵa boıyndaǵy baǵaly qundylyq. Jeke tulǵa boıyndaǵy ar-namys – bul adamnyń ózin-ózi qoǵamda tulǵa retinde tanyta alatyn mándi qasıettiń biri. Namysty adam ár kez óz namysyna saı ómir súredi, onyń ómir súrý mánerinde, ádet qylyǵynda munyń bári sáıkes keledi. Namysty adam – bul jeke adam boıyndaǵy asyl qasıetterdiń biri retinde adamı baǵa bolyp qoǵammen qabyldanady. Sóıtken namys bizdiń búgingi keıipkerimizdi de alǵa súıregeni anyq. Sonyń arqasy bolar, ár isinde namys pen jaýapkershilikti joǵary ustaǵan Dına Aqbergenqyzynyń búgingi jetken jetistigi aıta berse, kóp.

1984 jyly ýnıversıtetti támamdaǵan soń eńbek jolyn Almaty oblysynda muǵalimdik qyzmetten bastaǵan. Odan keıin aspırantýrada oqydy. 1993 jyly kandıdattyq, 2006 jyly doktorlyq dısertasıalar qorǵap, til bilimi mamandyǵy boıynsha profesor ataǵy berildi.

Onyń ǵylymı zertteý baǵyttary qazaq tiliniń stılısıkasy, qazaq tiliniń pragmatıkasy, poetıka, lıngvoekologıa, sóztaný ǵylymy, qazaq tiliniń fýnksıonaldy gramatıkasy, qazaq til ǵylymynyń jańa baǵyttary sekildi san alýan.

Álkebaeva Dına Aqbergenqyzy – qazaq til ǵylymynda orny bar, búgingi ulttyq til ǵylymynyń san-salaly salasynda ózindik ǵylymı izdenisterimen, kózqarastarymen kórinip júrgen kórnekti ǵalym. Tájirıbeli ustaz-pedagog retinde qazaq fılolog mamandaryn, jýrnalısıka fakúltetinde stılısıkadan sabaq bergendikten jýrnalıserdi, qazaq tili men ádebıeti pániniń oqytýshylaryn ustaz, ǵalym bolýǵa tárbıelep daıyndap júr. Ol óziniń alǵashqy pedagogtik qyzmetine kirisken kúnnen bastap júzdegen shákirtteri respýblıkamyzdyń joǵary oqý oryndarynda jáne orta mektepterde jumysqa ornalasyp, ádebı-mádenı, ǵylymı-tanymdyq basylymda, ǵylymı-zertteý mekemelerinde qyzmet istep jatyr.

Ol doktorlyq dısertasıasyn qorǵaǵannan bergi ýaqyt ishinde qazaq til ǵylymynyń kenjelep qalǵan salasy qazaq tiliniń stılısıkasy, til mádenıeti, sóz ekologıasy, fýnksıonaldy gramatıka, sóztaný ǵylymynyń ózekti máseleleri, rýhanı ekologıa, qazaq tili ǵylymynyń jańa baǵyttary pánderiniń jańa ǵylymı izdeniske toly betterin ashty.

Toqyraý jyldarynda ulttyń tili, qazaq tiliniń qoǵamdyq qyzmeti jandanbaı qalǵan edi. D.Álkebaevanyń ǵylymı izdenisiniń eń basty arnasy – til ǵylymynyń eń kúrdeli qyzyqty salasy stılısıka ǵylymyndaǵy jańa baǵytyna úlken ǵylymı izdenispen jetkendigi. Stılısıka ǵylymynyń jańa baǵyty – pragmastılıstıka ǵylymy. Ol bul salada «Qazaq tili stılısıkasynyń pragmatıkasy» (2005 j.) dep atalatyn monografıasyn jazyp shyqty. Onyń aldynda ózi kandıdattyq dısertasıanyń negizinde «Maǵjan poezıasynyń tili», «Maǵjannyń oılaý stıli» atty oqý quralyn jazǵan edi. Osy oqý quralynda poetıka tilin zertteýdiń jańa ǵylymı kózqarastarmen san túrli baǵyttarynyń tásilderiniń estetıkalyq kognıtıvti-assosıasıanyń baǵdaryn jetik meńgere otyryp, taldaý jasaǵan. Poetıka tilin zertteý sóz obrazynyń kategorıasy retinde alynyp, osy salaǵa qatysty ǵylymnyń jańalyqtary, tildik-ǵylymı aınalymǵa enip jatqan stılısıkamen egizdes poetıka ǵylymynyń ǵylymı-teorıalyq jańalyqtaryn paıdalandy. «Qazaq tili stılısıkasynyń pragmatıkasy» monografıasy stılısıka ǵylymynyń ǵylymı-teorıalyq bazasyn jasaýy bolyp sanalady. Qazaq tili stılısıkasynyń basty konsepsıasy – til men adamdyq faktor arasyndaǵy «áreketi» bolatyn. Bul til ǵylymynyń kóptegen shektes ǵylymdarynyń baılanysyn atap aıtqanda, kognıtıvti lıngvısıka, psıholıngvıstıka, pragmatıka, adamtaný, rıtorıka, gnoseologıa t.b. baılanysyna tikeleı qadam jasalynǵan, ıaǵnı «til óz aldyna bólek sala» dep tanylǵan qatań, qasań qaǵıdadan aryltatyn jańa izdeniske toly ǵylymı konsepsıanyń negizi bolyp sanalady. Bul tildegi antropasentrıstik baǵyttyń ózektiligin aıqyndaıtyn tyń tujyrym dep batyl aıtýǵa bolady.

D.Álkebaeva qazaq sóz mádenıeti degen ǵylym salasyn tereń damytyp, sóztaný (rechevedenıe) degen ǵylym salasy boıynsha kóptegen jańa ǵylymı kózqarastardy batyl ǵylymı aınalymǵa engizip júr. Qazaq tiliniń sóz mádenıetin ulttyq, áleýmettik, rýhanı mádenıet dep tanyp, onyń saıası-áleýmettik mánine tereń úńilý kerektigine baılanysty jańasha kózqarastar sóztaný, sóz ekologıasy, rýhanı ekologıa salalarymen tyǵyz balanysta qarastyryp osy salalar boıynsha irgeli jáne elektıvti pánder daıyndap olardy magıstratýra, doktorantýra bólimderinde oqytýda. Sóztaný ǵylymy, sóz janrlary, sózdiń kommýnıkatıvti-pragmatıkalyq aktisindegi stılısıkasynyń erekshelikter áleýettiligin kórsetý mańyzdylyǵy stılısıka jáne sóz mádenıeti ǵylymdarynyń ózekti máselesi. «Qazaq tiliniń fýnksıonaldy gramatıkasy» salasy boıynsha oqý-ádistemelik jınaq, tıptik baǵdarlama, ǵylymı jınaq, oqý quraly, oqýlyq jazyp osy pándi irgeli pánderdiń dárejesine jetkizip, QR-nyń JOO-larda oqý prosesine endirdi. Qazaq tiliniń janashyry retinde merzimdi baspasóz betinde til ekologıasy, til saıasaty, lıngvısıkalyq boljaý ortalyqtaryn ashý kerektigi búgingi memlekettik tildiń taǵdyryna alańdaýshylyq tanytatyn pikir ǵana emes, bul máseleniń memlekettik saıası mániniń tereńde ekenin tanytatyn ǵylymı tujyrym ekenin dáleldeýde óz úlesin qosyp keledi.

D.Álkebaeva ǵalym-ustaz retinde respýblıka kóleminde ótip jatqan ǵylymı-teorıalyq konferensıalardaǵy baıandamalarymen, ǵylymı basylymdaǵy maqalalarymen tanymal. Osy til ǵylymyndaǵy tyń tujyrymdary «Qazaq tili stılısıkasy», «Sóz mádenıeti», «Pragmastılıstıka», «Qazaq tiliniń fýnksıonaldy gramatıkasy», «Sóztaný salasynyń ózekti máseleleri», «Sóıleý jáne rýhanı ekologıa», «Qazaq til ǵylymynyń jańa baǵyttary» irgeli jáne elektıvti kýrstardan dáris oqıdy.

1 monografıa, 2 oqýlyq, 2 ǵylymı jınaq, 9 oqý quraly men 300-ge jýyq ǵylymı maqalasy jaryq kórgen. «Maǵjan poezıasynyń tili», «Poetıka lıngvısıkasy», «Qazaq tili stılısıkasynyń pragmatıkasy», «Qazaq tiliniń pragmastılıstıkasy», «Sóz mádenıeti», «Maǵjannyń oılaý stıli», «Qazaq tiliniń fýnksıonaldy gramatıkasynyń ózekti máseleleri», «Qazaq tili fýnksıonaldy gramtıkasy» atty ǵylymı jınaq, oqý quraly, oqýlyqtardyń avtory. Halyqaralyq jáne respýblıkalyq konferensıalar men sımpozıýmdarǵa, sondaı-aq ǵylymı jobalarǵa qatysyp otyrady. QR-nyń JOO-daǵy bakalavrıat pen magıstranttarǵa jáne doktoranttarǵa arnalǵan «Qazaq tili men ádebıeti», «Fılologıa» mamandyqtary boıynsha MJMBS-nyń avtorlarynyń biri. Bir ǵylym kandıdatyn daıyndasa, bul kúnderi PhD doktorant daıyndaýda.

«2013 jyldyń joǵary oqý ornynyń úzdik oqytýshysy» atanǵan Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti fılologıa fakúlteti qazaq fılologıasy kafedrasynyń profesory Álkebaeva Dına Aqbergenqyzynyń Qytaı, Reseı, Túrkıa, Ońtústik Koreıa sekildi shetel is saparlarynyń nátıjeleri týraly aqparattar da joq emes.

D.A. Álkebaevanyń ǵylymı eńbekteri Scopus ı Thomson Reuters, alys jáne jaqyn shetelderde, QR BjǴM-niń JAK bekitken ǵylymı jýrnaldarynda, QR-da respýblıkalyq jýrnaldarda, ǵylymı jınaqtarda, konferensıalarda, BAQ quraldarynda ǵylymı eńbekteri jarıalanyp turady.

Bizdiń tolqyn-keshegi keńes zamanynda bilim alǵandar. Odan beri zaman ózgerdi, zań ózgerdi. Bir qoǵamdyq formasıanyń ornyna ekinshisi keldi. Bilim sapasy jańa standarttarǵa aýysty. Eki qoǵamdyq formasıanyń bilimi men ǵylymyn qatar kórgen Dına Aqbergenqyzynyń qandaı dúnıeler mazalaıdy eken? Qazirgi joǵary oqý oryndaryndaǵy oqytý prosesiniń keshegi keńes zamanyndaǵy oqytý prosesinen ózgeshelikteri bar ma? Pandemıa jaǵdaıynda ozyq tehnologıa, sıfrlandyrý saıasatyna ilesip otyrý búgingi joǵary oqý oryndarynyń ustazdaryna aýyrlyq ákelip jatqan joq pa? Osyndaı saýaldardy qoıǵan edik.

– Adamzat qyzmetinde bilimniń qoldanylý aıasy, klasıkalyq bilim berý týraly, deńgeıi men standarttary, mazmuny, fýnksıalary jónindegi, jalpyǵa ortaqtyǵy jaıly túsinikter de ózgerdi, jalpy bilim berý isin jetildirýdegi problemalyq aspektiler jaıly pikirtalas órbidi. Bul qoǵamdyq ózgeristermen baılanysty edi. – dep bastady ol osy saýalǵa jaýabyn. – Oqytý prosesiniń keshegi keńes zamanyndaǵy oqytý prosesinen ózgeshelikteri óte kóp, biraq negizgi túpqazyǵy saqtalady ǵoı. Ózimiz sol kezde bilim aldyq qanshama bilimmen sýsyndadyq, qazirgi aqparat keńistigindegi bilim alýdyń negizi burynǵy bilimniń jańa formasy dep aıtqym keledi. Bilim daǵdarysy degen másele ár zamanda da bolǵan qoǵamdaǵy ekonomıkalyq jaǵdaılar bilim daǵdarysyn týdyryp qana qoımaı, onyń jańa formatqa kóshýine tikeleı yqpal etedi. Táýelsizdik alǵan jyldary ál-Farabı atyndaǵy qazaq ýnıversıtetininiń fılologıa fakúltetine jańa bilim berý júıesi qarqyndy júrdi. Osy proseske bizdiń ýnıversıtet aldyńǵy qatarda úlken jetistikterge jetti oǵan ýnıversıtet ujymy qıynshylyǵy men aýyrtpalyǵyn arqalap, ony ıgerý jolynda aıanbaı ter tókti.

Bilim berý máselesi– qazirgi zamanǵy kókeıkesti taqyryptardyń biri. Qazaqstanda bul salaǵa qatysty ǵylymı dıskýrsynda oǵan mańyzdy mán beriledi. Bul búgingi aqparattyq keńistik jaǵdaıynda bilim berýdiń negizgi rólge ıe bolyp otyrýyna baılanysty. Bilim berý týraly dıskýrsta adamnyń jalpyǵa birdeı jáne jeke dara bastamasyn damytý týraly ıdeıalar negizinen, aqıqatty izdeýge, mádenıetti bolýǵa, «ishki jan dúnıesi men bilimi úılesim tabýǵa», ónege men rýh erkindigin damytý qaǵıdalary bilim berýdiń gýmanısik jáne neogýmanıstik teorıalary jan-jaqty óte keń formatta qarastyrylyp jatyr. Qazirgi zaman órkenıetti álemde ashyq aqparattyq qoǵamǵa ótý prosesin bastan keshirip sonyń jolynda túrli «ótpeli kezeńniń» qıynshylyqtaryn da bastan ótkizýde. Bilim berý bilim alýshylardyń kásibı jáne mádenıetaralyq quzirettilikti qalyptastyrý maqsatyn aldyńǵy orynǵa qoıýda. Qazaqstan Respýblıkasynda qazirgi bilim berý sýbektisiniń óz-ózin damytýda birinshi orynǵa eki baǵyt negizgi ustanym dep aıtýǵa bolady: birinshi baǵyt ómir boıy úzilmeıtin bilim berý arqyly kásibı sáıkestiligin qalyptastyrý; ekinshi baǵyt bilim berý sýbektisiniń ulttyq mádenı sáıkestiligin jáne onyń mádenı suhbatqa ashyq bolýyn qalyptastyrý. Aqparattyq keńistikte bilim berýdi kreatıvti-damytýshy bilim berýge aýystyrý Qazaqstan Respýblıkasynyń bolashaǵyn, jeke tulǵanyń taǵdyryn sheship beredi. Adam balasy tastaı qatty, gúldeı názik ótken tarıhqa kóz jibersek adam balasynyń jeńbegen qıyndyǵy joq. Pandemıa jaǵdaıyndaǵy bizdiń ýnıversıtettegi bilim berý júıesi ozyq elderdiń qataryna turýǵa tolyq múmkindik aldy. Barlyq ozyq tehnologıa, sıfrlandyrý saıasatyna ilesip otyrýǵa ýnıversıtet úlken jaǵdaılar jasady.

Pandemıa jaǵdaıynda ozyq tehnologıa, sıfrlandyrý saıasatyna ilesip otyrý búgingi joǵary oqý oryndarynyń ustazdaryna aýyrlyq ákelip jatqan joq dep kesip aıtýǵa bolmaıdy. Qıynshylyq ta ony jeńý – adamzattyń mańdaıyna jazylǵan qubylys. Qazirgi pandemıa jaǵdaıynyń aýyrtpalyǵyn búkil álem halqy kóterip jatyr, – dep aıaqtady áńgimesin.

Dına Álkebaevanyń eńbek jolyndaǵy biz aıtqan joǵarydaǵy jetistikteri onyń bir qyry bolsa, adam retindegi onyń ishki jan dúnıesi de rýhanı qasıetterge baı. Endigi áńgime arnasyn sol jaqqa buraıyq.

Keıbir adamdar «ótken ómir jolyma ókinbeımin, ómirde alǵa qoıǵan maqsatyma jettim» dep jatady. Dına Aqbergenqyzy bolsa, «Ótken ómirime ókinbeımin» degenderge senbeıtin sekildi. Adam ómiriniń ejelgi armandary adamzatqa ortaq. Oqý, bilim alý, densaýlyǵy bolý degen sıaqty ortaq maqsattan basqa da adamnyń jeke taǵdyrynyń máseleleri de adamnyń maqsatynyń oryndalýyna, oryndalmaýyna úlken áseri bar. Keıbir adamdarda maqsatyna jetýge tyrysqanmen jete almaıdy, ol týraly tartysty pikirler men ǵylymı kózqarastar kóp, alaıda genetıkaǵa da, qoǵamdyq jaǵdaılarǵa da, tárbıege de baılanysty. Ómirde kezdesetin qıynshylyqtar men tosqaýyldarǵa qaramastan adam olardy jeńe otyryp óz álinshe maqsatyna jetip jatady. Álsiz, jasqanshaq erik-jigeri álsiz adamdar óz nıetin júzege asyra almaıdy, sondyqtan maqsatyna jete almaıdy. Men álsiz adam emespin erik-jigerim de bar sıaqty, biraq ótken ómir jolynda ókinish te onyń ártúrli sátterine ókinetin kezder az emes, – degen pikirdi alǵa tartady.

Rasynda arman bir jaryq juldyz sıaqty. Alystan qol bulǵap shaqyryp turady. Adam degen pendeniń armany eshýaqytta taýsylǵan emes. «Boldym, toldym, endi armanym joq» degen adamnyń da oryndalmaǵan armany, sol joldaǵy ókinishi bolatyny – tabıǵı zańdylyq.

Oǵan jetý ońaı emes. Ózińdi qamshylap, «jetem» dep oılaý kerek. Ómir joly san soqpaqty. Oǵan jete almaı qalýyń da múmkin. Oryndalmaǵan arman kóp, eger arman oryndalsa adam qýatynan aıyrylyp qalatyn sıaqty. Ol eshqashan jetkizbeıdi, biraq seni shaqyryp soǵan talaptandyrady, qulshyndyrady, rýhtandyrady, sondyqtan ol arman dep atalatyn shyǵar. Arman sezimmen, jeke adamnyń senimimen, qıalymen qanattandyratyn rýh kúshi dep túsinemiz. Armanǵa jetý óte qıyn al maqsatqa jetýge bolady. Ómir degen saparda ózgelermen úzeńgilesip kele jatqan Dına Aqbergenqyzynyń da myna fánı dúnıede ókinishi men armany joq emes, bar. Ol – bólek áńgimeniń taqyryby.

Biz de jas boldyq. Bizdiń kezimizdegi jastar men qazirgi jastardyń boıyndaǵy ózgeshelikter zamanyna saı ma, joq emes, baıqalady. Búgingi jastar týraly da ǵalymnyń óz pikiri bar.

– Jastar – qoǵamnyń eń belsendi, tez til tabysa alatyn qýatty bóligi. Ol qoǵam men memlekettegi saıasattyq, áleýmettik, ekonomıkalyq baǵytta ózgerister men eń mańyzdy jetistikterdiń negizgi qımyldaıtyn kúshi bolyp keledi. Bizdiń kezimizde jastar óz qoǵamnyń jańa belsendi kúshi bolyp keldi jáne olar óz pozısıasyn bilim alýmen, eńbek etýmen, memlekettik isterge aralasýǵa atsalysty. Jastar tez jáne ótkir áleýmettik-ekonomıkalyq jáne áleýmettik-saıasattyq jaǵdaılardyń ózgeristerine áreket etip otyrady. Jas adamdar qoǵam damýynyń eń myqty kúshteri dep oılaımyn.

Qazirgi jastardyń ómiri óte ózgermeli. Onyń sebebi aınalada bolyp jatqan oqıǵalar men shyndyqtardyń tabıǵaty da asa qubylmaly bolyp tur. Osy qubylmaly aqparat ǵasyrynda ómir súrip jatqan jastar jalpy adamzatqa tán izgiliktendirý qaǵıdalaryn basty maqsatqa alsa, onyń tereńine aqylmen boılasa, olar alar asýlary men bıik shyńdaryna qol jetkizedi dep oılaımyn. Jastar sanasyndaǵy ózgermeıtin qubylys – naryqtyń fetıshızasıasy. Keleshekke qatysty, jumyssyzdyqtan da qorqyp júrse de, jastardyń kóbisi tańdaǵan mamandyqqa senedi. Olar bolashaq ómirine, tańdaǵan mamandyqtarynyń pragmatıkasyna senedi. Jastardyń barlyǵy da kez kelgen jumysqa ózderiniń tańdaǵan mamandyqtarynyń qoǵamdyq, shyǵarmashylyq mańyzyna sengenmen, tabysynyń ólshemi men mólsherin qadaǵalap ony esten shyǵarmaıdy. Sondyqtan tańdaǵan mamandyǵyna jáne aılyq tabysyna senimdilik bolǵanyn qalaıdy. Sondyqtan asa senimdi bolý úshin joǵary bilim alýǵa, shet tildi meńgerýge, umtylady, bızneste ózderin synaǵysy keletinderi de bar, naryqtyq ekonomıka jaǵdaıyna beıim bolýǵa naqty is-áreket etýge quqyqtyq saýatty bolýǵa talpynysy da joǵary, biraq onyń qıynshylyqtary kóp ekenin moıyndap jatady. Qazirgi jastar ımandylyǵy, tárbıesi joǵary ekendigin ózim kórip júrgen Ál-Farabı atyndaǵy qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń bilim alýshy jastardyń boıynan kórýge bolady. Imandylyǵy men tárbıesi salaýatty ómir saltyna laıyqty jastar óte kóp, olardyń ishinen aqparat keńistiginiń barlyq jaǵdaıyn túsinip baqylap otyrǵandary da kóp, – deıdi ǵalym.

Ǵalymdy mazalap, tolǵandyryp júrgen taǵy bir dúnıe bar. Ol – ana tilimizdiń keleshegi. Biz – fılologpyz, basqalarǵa qaraǵanda tilge jaqyndaýmyz. Demek, tildiń janashyrymyz. Qarakóz qandastarymyzdyń arasynda ana tilimizde emes, orys tilinde sóıleý mádenıettiń erekshe belgisi dep ketkeni de jasyryn emes.Qazirgi qazaq tiliniń taǵdyr joly tolǵandyrǵan soń ba ǵalymnyń ana tilinde sóıleýdi tómen sanaıtyn zamandastaryna da aıtary bar sıaqty.

– «Aqyl kórki –til, tildiń kórki – sóz» degen Júsip Balasuǵynnyń naqyl sózi bar. Oryssha sóılegen adamdar qansha jaqsy sóılegenmen, orys bola almaıdy. Olar – ýaqytsha ǵana sol tildi taratýshylar. Olardy baqytty jáne mádenıetti dep aıtýǵa bolmaıdy. Ana tilinde sóıleýdi tómen sanaıtyn zamandastar – óz ultynyń mádenıetinen, ulttyq rýhynan aıyrylyp qalǵandar. Qazirgi qazaq tiliniń taǵdyry óte qıyn. Jer betin basyp júrgen urpaqtyń izimen jańa urpaq kele jatyr. Qazirgi qazaq tiliniń taǵdyr joly solardyń qolynda. Olardy qazaq tiliniń taǵdyryn durys sheshý estafetasyn alyp júrý úshin rýhanı tárbıe men bilim kerek, – deıdi ol áńgime arasynda.

Minez degen dúnıe bar. Árkimde árqalaı. Ár adamnyń minezi onyń astyndaǵy tulpary sıaqty. Adamnyń minez-qulqyna onyń taǵdyry, isi ómirimen tyǵyz baılanysty. Sebebi minezi ózine kedergi keltiretin adamdar da bar, al minezi jaıdary, ashyq taza adamdar aınalasyna qýanysh syılaıtyny sózsiz. Bizdiń keıipkerimizdiń minezine kelsek, aqkóńil, ashyq, erik kúsh jigeri joǵary. Sóıte tura jany qarapaıym. Psıhologıada «ıntrovert» degen uǵym bar. Osy salanyń qarastyratyn máselesi, bul tıptegi adamdardyń psıhıkalyq qoımasy kúrdeli bolyp keledi, óziniń ishki álemine nazar aýdarýmen, basqa adamdarmen oqshaý, oılaýy ózgesheleý bolatyn jandardy aıtady. Dına Aqbergenqyzynyń minezi osy ıntrovertke keletin sekildi.

«Ýaqytty bosqa ótkizý – eń aýyr shyǵyn» degen eken J.Búffon. Bos ýaqyt degen sóz qazirgi izdenis ústinde júretin muǵalimderde, ǵylym jolyndaǵy ǵalymdarda bolmaıtyn sıaqty. Qazirgi zaman talabyna saı qarsy tura bilý úshin kún sanap talap pen mindet óte kóp júkteledi. Qazirigi aqparat ǵasyryna ilesip otyrý úshin onyń jańalyqtaryna óz turǵyńnan baǵa berý úshin túrli qym-qıǵash aqparatty alyp otyrýyń kerek. Osydan kelip túıetin tujyrymym biz búgin sóz etip otyrǵan keıipkerimizde bos ýaqyt degen joq. Odan basqa da adam balasynyń rýhanı álemin ósiretin dúnıeler bar.

Táýelsizdiktiń tańy atqaly otyz jyldyń júzi bolǵany anyq. Osy kıeli uǵym, sonyń aıasyndaǵy eldiń keshegisi, búgini jáne bolashaǵy ǵalymdy da tolǵandyryp júrgeni anyq.

Qazaqstannyń táýelsizdigi jolyndaǵy arman men murattarynyń baqytty ómirdiń saltanat qurýyna qazaq áıelderiniń onyń ishinde ǵalym áıelderdiń qosqan úlesi orasan zor boldy desek, artyq aıtpaǵan bolamyz.

Jer betindegi kóptegen ulttar armandap qol jetkize almaı júrgen táýelsizdik Qazaqstan memleketi úshin de, eli úshin de úlken qol jetken maqsat murattarynyń eń bıigi, eń qymbat dúnıesi desek bolady. Táýelsizdik pen qazaq tiliniń memlekettik statýs alýynyń arqasynda ol da ǵalym atandy. Qazirgi jetken jetistikteri táýelsizdiktiń arqasy taǵdyrdyń bir syıy dep oılaıdy. Ǵalym bolǵan ony ómirine ózek etken Dına Aqbergenqyzy týraly týraly aıtpaǵymyz osy edi.

SIQYMBEKTİŃ Altynbaıy,

jýrnalıs

Almaty qalasy