2022 jylǵy 29 jeltoqsan men 2023 jylǵy 14 qańtar aralyǵynda DEMOSCOPE qoǵamdyq pikirge jedel monıtorıń jasaý búrosy PaperLab zertteý ortalyǵymen birlesip azamattar arasynda «Qazaqstandyqtardyń qańtar oqıǵasyna kózqarasy» taqyrybynda saýalnama júrgizdi. Saýalnama qorytyndysy búro saıtynda jarıalandy.

"Qandy Qańtar oqıǵasy – qazaqstandyqtardyń kóbi úshin aýyr bolǵany sózsiz. Halyqaralyq quqyq qorǵaý uıymdary Qazaqstan bıliginiń mıtıńge shyqqandarǵa oq atýyn, jappaı tutqyndaýy men azaptaýyn qatań synǵa aldy. DEMOSCOPE búrosy qaıǵyly oqıǵadan bir jyl ótkennen keıin halyqtyń pikiri qandaı ekenin zerttep kórdi. Zertteýde bıliktiń daýly sheshimi, ony qazaqstandyqtardyń qabyldaýy men boljamy qarastyryldy" delingen saýalnama sıpattamasynda.

Saýalnamaǵa sáıkes, azamattardyń 71,1%-i Toqaevtyń ereýilge shyqqandarǵa eskertýsiz oq atý týraly buıryǵyn qoldamaıdy. Al 11,3%-i, kerisinshe, durys sheshim dep oılaıdy. 11,1%-i jaýap berýge qınalsa, 6,5%-iniń bul týraly múldem habary joq.

Qazaqstandyqtardyń 71,6%-i azaptaýǵa qarsy. 7,1% azamat bul áreketti qoldap, aqtap alýǵa tyryssa, 12,5%-y suraqqa jaýap bere almaǵan. 8,8%-i eshteńe bilmeıtinin jetkizdi.

Saýalnama málimetinshe, Qańtar oqıǵasyna qatysty resmı derekkózder taratqan aqparatqa qazaqstandyqtardyń jartysynan kóbi (53%) senbeıdi. Olardyń 30,8%-i múldem senbeımin dese, 22,2%-i senbeıtin tárizdimin dep jaýap bergen. Al azamattardyń úshten birine jýyǵy (29,6%), kerisinshe, resmı aqparatqa ılanady. Olardyń 13,7%-i tolyqtaı senemin dese, 15,9%-i senetin sıaqtymyn dep dúdámal jaýap bergen.

Qazaqstandyqtardyń úshten birinen kóbi (37,9%) bul – keıbir saıası kúshterdiń eldegi bılikti basyp alý úshin uıymdastyrǵan provakasıasy ekenine senimdi. 27,7%-i ony keı jerlerde tártipsizdik pen tonaýǵa ulasqan beıbit qarsylyq sharasy dep esepteıdi. 14,6% azamat elge jaǵdaıdy turaqsyzdandyrýǵa tyrysqan lańkester shabýyl jasady dese, 3,8%-i oqıǵanyń sebebi basqa dep oılaıdy. 15,9% turǵyn jaýap berýge qınalǵan.

Saýalnamaǵa qatysqandardyń 42,2%-i qarsylyqty kúshpen basý oryndy dep esepteıdi. Al 36,8% respondent – kúsh qoldanýǵa qarsy. 

Toqaevtyń UQSHU (Ujymdyq qaýipsizdik týraly shart uıymy) áskerin kirgizý sheshimi de rezonans týdyrdy. Saýalnamaǵa sensek, qazaqstandyqtardyń kóbi prezıdenttiń qadamyn maquldamaǵan. Saýalnama qatysýshylarynyń 43,6%-i UQSHU kontıngentin kirgizýin qoldamasa, 36,8%-i bul sheshimdi durys dep tapqan.

Keı qalalarda janjaldy retteý úshin ákimder halyq aldyna shyǵyp, kelissóz júrgizbek boldy. Respondentterdi kóbi (64,8%) muny durys dep esepteıdi. Kerisinshe, 14,6%-ine mundaı qadam jónsiz kóringen.

Sonymen qatar Almaty men Astanadaǵy tártipsizdikterdi basý úshin bılik tolyǵymen ınternetti óshirip tastady. Bul azamattardyń bolyp jatqan oqıǵa týraly aqparat alýyn shektedi. Internetti óshirýge qatysty azamattardyń pikiri ekige jarylǵany túsinikti – qazaqstandyqtardyń 44%-ń tolyq shatdaýndy maquldamasa, 43,2%-i qoldaıdy.

Sondaı-aq DEMOSCOPE saýalnama aıasynda Qańtar oqıǵasyn bastan ótkergen azamattardyń oqıǵany emosıonaldyq turǵydan qabyldaýyna taldaý jasady. Respondentterden Qańtar oqıǵasyn eske alǵanda qandaı sezimde bolatyny suraldy. Saýalda tańdaý kóp. Sonymen qazaqstandyqtardyń kóbi qorqynysh pen ýaıym (33,3%), aıaý (26%), qaıǵy (13,5%), kóńili tolmaý (8,2%), kóńili qalý (6,1%), ádiletsizdik (5,6%) jáne ashý (3,7%) sezimderiniń jetegine eredi.  2%-ten azy titirkený, nemquraılylyq, jek kórý, agresıa sezinedi. Respondentterde maqtanysh pen senim sezimi sırek kezdeskeni túsinikti.

Qaıǵyly Qańtar oqıǵasy zamanaly Qazaqstan tarıhyndaǵy eń qandy qarsylyq sharasy boldy. Refleksıa men túsinýdiń mańyzdy kezeńi – jaýaptylardy izdeý. Azamattardyń úshten bir bóligine jýyǵy (28,4%) qańtardaǵy qarsylyqtyń qandy oqıǵaǵa ulasýyna memlekettiń joǵary basshylyǵy (prezıdent pen prezıdent ákimshiligi) bárinen birinshi jaýapty dep esepteıdi. Al 21,3%-i tragedıaǵa azamattardyń ózi kináli degen pikirdi aıtty. 11,3%-i quqyq qorǵaý organdaryn kinálasa, 5,2%-i jergilikti ákimderdi aıyptaıdy. 10,5%-i oqıǵanyń sebebi basqada dep esepteıdi.

Saýalnamada azamattarǵa keıingi jyly elde qandaı da ózgeris baıqadyńyz ba degen suraq qoıyldy. Respondentterdiń kóbi (39,3%) aıtarlyqtaı ózgeris baıqamaǵan, biraq bolatynyna senedi. Sol shamadaǵy azamattar (24,6%) oń ózgerister anyq kórinip tur dep jaýap berdi. 6,5%-i jaǵdaıdyń burynǵydan da nasharlap ketkenine senimdi.

Sońynda Qańtar sekildi oqıǵalar bolashaqta qaıtalanýy múmkin be degen qorytyndy ári mańyzdy suraqtardyń biri qoıyldy. Respondentterdiń 31%-i mundaı oqıǵanyń qaıtalaný múmkindigi 50/50 degen pikir aıtty. 36%-i qaıtalaný múmkindigi óte tómen dese, 13,7%-i, kerisinshe, oqıǵanyń qaıtalaný qaýpi joǵary dep oılaıdy.

DEMOSCOPE búrosy men PaperLab zertteý ortalyǵynyń saýalnama nátıjeleri qazaqstandyqtardyń jartysynan kóbi resmı aqparatqa senbeıtinin jáne qaıǵyly oqıǵaǵa joǵarǵy bılik pen quqyq qorǵaý organdaryn kinálaıtynyn kórsetti. Qoǵam eskertýsiz oq atý men ustalǵandardy azaptaýǵa qarsy. Oqıǵaǵa bir jyl ótse de qazaqstandyqtar eske alǵanda áli de qorqynysh, ýaıym, aıanysh pen úreı sezinedi.

Saýalnamaǵa jalpy 18 jastan asqan 1047 adam qatysqan. Onyń 54,2%-i - erkek, 45,8%-i - áıel. 60,3%-i orys tilinde jaýap berýdi qalasa, 39,7%-i qazaq tilin qup kórgen. Degenmen respondentterdiń 69,9%-i – qazaq, 16,1%-i – orys jáne 13,9%-i – basqa ult ókilderi.