Sońǵy jyldary Almatyda femınısttik uıymdar 8 naýryzda mıtıń ótkizip keledi. Bıyl qala ákimdigi "mıtıń ótkizýge arnalǵan oryndar bos emes" dep mıtıńke ruqsat bermedi. Buǵan qarsylyq retinde femınıster mıtıń úshin mıtıń degen uranmen beıbit aksıa da uıymdastyrdy. Fembıke, gender taqyrybyn zertteýshi Aıgerim Qusaıynqyzy Qamshyǵa berge suhbatynda femınıster mıtıń arqyly ne aıtqysy keletinin, Qazaqstandaǵy áıel quqyǵy máselelerin sóz etti.

– Femınısttik uıymdardyń mıtıńke shyǵýdaǵy maqsaty qandaı?

– Biz Qazaqstan Respýblıkasynyń barlyq salasynda áıelderdiń erkektermen teń quqyqqa ıe bolýyn, teń jalaqy alýyn, saılaýǵa teńdeı qatysýyn qalaımyz. Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy genderlik statısıkaǵa sáıkes áıelder men erlerdiń arasyndaǵy jalaqy alshaqtyǵy 25% quraıdy. Iaǵnı áıelder erkekterden 25% tómen jalaqy alady. Al 2022 jylǵy kórsetkish boıynsha senattyń 9%-y, májilistiń 27, úkimettiń 10%-y ǵana áıelder bolǵan. Biz áıelderdiń saılaýǵa qatysý úlesi 30-40%-ǵa kóterilgenin qalaımyz. Pedagogıka, medısına syndy salalarda áıelder basym, biraq sol salalardyń ózinde top-menedjmenttegi áıelder sany 30%-ǵa da jetpeıdi. Biz osyndaı dızbalanspen kúresemiz. Keıbir skeptıkter "zań boıynsha barlyǵy teń" dep jatady. Iá, zańda barlyǵy keremet jazylǵan. Erkek pen áıeldi jynysyna qaraı bólýge bolmaıtynyn konstıtýsıanyń 44-babynda aıtady. Jáne bul boıynsha basqa da zańdar qabyldanǵan. Biraq praktıkada iske asyp jatqan joq, sebebi bizdiń qazaq qoǵamy óte patrıarhaldy. "Otbasynyń da, memlekettiń de basynda erkek turý kerek, erkek otaǵasy, áıeldiń orny oshaq basy, áıel erkektiń qabyrǵasynan jaralǵan, Qudaı aldynda áıel erkek úshin jaýap beredi" sıaqty zańǵa qaıshy uǵymdarǵa propaganda jasaýshylar kóp. Sondyqtan femınısttik uıymdardyń maqsaty áıel teńdigin tek qaǵaz emes, is júzinde júzege asyrýǵa umtylý, memleketten áıel quqyǵyn talap etý.

Biz 2021 jyly 8 naýryzda mıtıń jáne sherý uıymdastyrǵan bolatynbyz, al byltyr tek mıtıń boldy. Bıyl ákimdik jeltoqsannan bastap jazǵan ótinishterimizge bas tartyp keledi. Alaıda týra sol kúni eriktiler lıgasy dep atalatyn uıymǵa analar kúnine arnalǵan óte absýrd taqyrypqa arnalǵan sherý ótkizýge ruqsat etti. Biraq zań boıynsha analar kúni 8 naýryz emes, 19 qyrkúıek. Al 8 naýryzdyń tarıhyna úńilsek, bul – áıel quqyqtarynyń emansıpasıasy kúni. Bul meıram áıelderge gúl men kámpıt syılaıtyn meıram emes. Al mıtıńtiń maqsaty – Qazaqstandyq áıelderdiń máselesine memlekettiń, halyqtyń nazaryn aýdarý.

– Bıyl ákimdik mıtıńke nelikten ruqsat etpedi dep oılaısyz?

– Biz alǵash mıtıńke shyqqanda genderlik máselede óte saýatsyz medıalar, Bekbolat Tileýhan, Altynaı Jorabaeva syndy tulǵalar prezıdentke "bul – femınıstterdiń emes LGBT ókilderiniń mıtıńi" dep hat jazdy. Sol úshin qoǵamda femınıstterge qatysty negatıv pikir qalyptasyp qaldy, biraq bul – negizsiz aıyptaý. Sebebi genderlik zertteýmen aıralysyp júrgen nemese kez-kelgen saýatty adam femınıst pen LGBT ókilin ajyrata alady. Menińshe, memleket birinshiden osyndaı qoǵamdyq rezonanstan qoryqqan sıaqty. Al ekinshi sebebi Qazaqstanda genderlik saıasat otbasylyq saıasatpen qatar júredi. Bizdiń ákimshiliktegi adamdardyń kópshiligi erkek ekenin eskersek, olar áıelderdiń máselesine emes, patrıarhaldy qundylyqtardy kúsheıtetin sharalarǵa basymdyq beredi. Al ákimdikten kelgen resmı jaýaptardy "8 of march" saıtynan kóre alasyzdar.

– Mıtıń úshin mıtıńke ákimdik jaýabyna narazylyq esebinde shyǵyp júrsizder me?

– Iá. Bizge eki saǵatqa ruhsat berildi. Biz sol eki saǵatta ákimdiktiń bos alań taýyp bere almaýy quqyǵymyzǵa qarsy ekenin aıta otyryp, 8-naýryzda alańdy berýin talap ettik. Memleket kez-kelgen Qazaqstan azamatynyń saıası quqyǵyn shektemeýi kerek.

– Qoǵamda femınıstterge degen kózqaras ártúrli. Femınıster aıtatyn urandar "Ulttyq qundylyqtarymyzǵa qarsy" dep jatatyndar da bar. Bul jaıynda ne oılaısyz?

– Kózqaras ártúrli bolýy kerek. Biz "tek partıanyń aıtqany durys" degen patrarhaldy-dıktatorly KSRO-da emes, demokratıaly qoǵamda ómir súremiz. Qazaqstanda saıası pikirlerdiń ártúrliligi quptalady. Biz de ony quptaı otyra, ózimizge keletin synı-krıtıkany jaqsy qabyldaımyz. Biraq ol krıtıkanyń kópshiligi ǵylymǵa, faktke emes, dinge, dástúrge negizdelgen. Biz tek zertteýge, naqty sanǵa, zańǵa súıenemiz. Soǵan qarap-aq kimniń argýmenti kúshti ekenin kórýge bolady. Sondyqtan "ulttyq qundylyǵymyzǵa qarsy" dep dattaıtyndar meniń kózqarasymda saýatsyzdar jáne konstıtýsıany ashyp oqymaǵandar. QR konstıtýsıanyń 14-babynda "áıelderdi jynysyna bola kemsitýge bolmaıdy" dep anyq jazylǵan. Biraq qaı salany almańyz jumysta, saıasatta, bızneste áıelderdi jynysyna qaraı kemsitedi. Tipti, áıelderdi "shynytóbe", "jabysqaq eden" dep kemsitýler bar. Sondyqtan kemsitýlerge qarsy quqyǵymyzdy talap etemiz jáne talap etip otyrǵanymyz aspandaǵy Aıdy alyp berý emes, Qazaqstannyń qujattarynda jazylǵan, "ıá, men ony oryndaımyn" dep ýáde bergen zańdardyń júzege asýy. Bizge qarsy shyqqan adamdar birinshi saýatty bolyp alsa degen tilegim bar.

Femınızm búkil álemge kerek. BUU moıyndaǵan 193 memlekettiń barlyǵynda femınızm bar dep aıta almaımyn. Mysaly Iranda, Aýǵanstanda qyzdarǵa mektepke barýǵa tyıym saldy. Femınızmdi damytý arqyly biz Qazaqstandaǵy ekonomıkanyń, JİÓ-niń, qoǵamnyń, adam kapıtalynyń damýyna oń áser etemiz. Eńbek naryǵynda áıelder artýy oń ózgeris ákeledi. Bul – daý týǵyzatyn másele emes. Bul – fakt, bul – ǵylym. Ol boıynsha mıllıondaǵan zertteýler men halyqaralyq uıymdardyń Qazaqstanǵa usynǵan keńesteri bar. Femınızmsiz biz damyǵan 30 memlekettiń qataryna qosyla almaımyz.

– Qazaqstandaǵy áıelderdiń qasiresi qandaı?

– Qazaqstandyq áıel degen bir-aq tıpaj emes. Mysaly, medıada qazaq áıelin ana keıpinde, názik, sypaıy, daýys kótermeıtin, saıasatqa umtylmaıtyn áıel túrinde nemese "Kelinjan" degen serıaldaǵy urysqaq áıel beınesinde kórsetedi. Qazaqstandyq áıelderdiń barlyǵy ondaı emes ekenin túsinýmiz kerek. Qazaqstan halqynyń 51% áıelder. Olar ártúrli. Ol chaıldfrı, ol ǵalym, ol bıseksýal, ol sheteldikke turmysqa shyqqan, ol oppozısıoner, ol sporttaǵy áıel bolýy múmkin. Áıelderdiń barlyǵyna bir standart qoıýǵa bolmaıdy. Áıelder ártúrli, demek olardy mazalaıtyn máseleler de ártúrli. Mysaly, ǵalym áıelder akademıadaǵy seksızmmen, aýyr ónerkásiptegiler keıbir jumysqa jiberilmeýmen, rektor áıelder akademıadaǵy eıdjızmmen kúresedi. «Mamandyǵyń qyzdardiki emes» dep áıeldiń tańdaýyn synaýshylar da kezdesedi.  Másele óte kóp, biraq biz ár mıtıńe bir taqyryp qana alamyz. Osy jolǵy mıtıńke alǵan taqyrybymyz seksýaldy harrasment, seksýaldy zorlyq-zombylyq. Resmı statısıkaǵa sáıkes, elimizde jylyna 400 áıel kúıeýiniń qolynan qaza tabady. Kúnine orta eseppen bir áıel ómirmen qoshtasady degen sóz. Bul – óte qorqynyshty kórsetkish, demek bizdiń elimiz adam ómirin baǵalamaıdy.

– Qazaq qoǵammynda áıelden qandaı kemsitýge jıi ushyraıdy?

– Qazaqstanda bılikke umtylǵan, pikirin ashyq aıtatyn áıelderdi erkekter unatpaıdy, qorqady nemese názik jandy sanaıdy. "Názik jandy" degen sózdiń ózi adamdy kemsitý. Erkek pen áıel fızıologıalyq turǵydan ártúrli. Erkekter ómirge bala ákelmeıdi, áıelder Qazaqstanda áskerge barmaıdy. Biz fızıologıalyq erekshelikti aıtpaımyz. Ekonomıkada, saıasatta, bilim berý salasynda quqyqtarynyń shektelýi kez-kelgen áıeldiń basynan ótken. Qurban ony túsinbeýi de múmkin. Biraq ol femınızm teorıasy men adam quqyǵyn oqý arqyly ózin saýattandyra alady. Statısıkaǵa sáıkes, ár úshinshi áıel jynysy boıynsha kemsitýge ushyraǵan "Sen qyzsyń ǵoı qatty sóıleme, názik bol" syndy synı-pikirler meniń jeke tájirbıemde de kóp kezdesti. Biz sondaı taptaýryndarmen kúresemiz. Jáne onymen femınıstter ǵana emes, memleket kúresýi kerek. Sebebi Qazaqstannyń zańy bar, biraq memleket áıel quqyǵy úshin kúresip jatqan joq. Biz memleket saıasatyndaǵy osy kemshilikti kórsetkimiz keledi.

Suhbattasqan Aıym Nursapa