Atam qazaq "birinshi baılyq densaýlyq, ekinshi baılyq aq jaýlyq, úshinshi baılyq on saýlyq" dep tegin aıtpaǵan. Ár adamnyń, ár pendeniń birinshi baılyǵy – densaýlyǵy bolsa, ekinshi baılyǵy – otbasy, úshinshi baılyǵy – materıaldyq dúnıe ekenin baǵy zamandarda-aq aıtyp, otbasy tárbıesiniń qundy taǵyly retinde, aq dastahan basynda urpaqtarynyń qulaǵyna qudaıdyń qutty kúni quıyp, ulaǵatty urpaq tárbıelep kelgeni barshamyzǵa aıtpasaq ta túsinikti taǵylym. Dese de biz búgingi damyǵan ǵasyrda otyrsaq ta myna bir mańyzdy máseleni úni aıtýǵa jáne urpaq sanasyna sińirý ár bir otbasyndaǵy ata men ananyń buljytpaı atqaratyn paryzy dep tanýmyzdyń bolshaqtyq mańyzy tipten joǵary ekenin eń aldymen ózimiz tanýmyz qajet. 

Al otbasy baılyǵy densaýlyq, aq jaýlyq, on saýlyq qana emes. Imandylyq pen ıballyq, arllyq pen adamgershilik, óner men ǵylym bilimdarlyq ta otbasy adamjarynyń joǵary qundylyq ólemderine jatady. Munda tán salyq pen jansaýlyqty da qatar ustanady. Óte-móte ata dástúrin berik ustana otyryp, jeti atalyq qyz alyspaý, qyzǵa qyryq úıden, ulǵa otyz úıden tıym salyp baqytty otbasyn qurýdyń óte tamasha zań , erejelerin atqaryp kelgen. "Táni saýdyń-jany saý", "jaqsy minez-jan kórki" dep rýhanı mádenıet pen zattyq mádenıetti qustyń qos qanatyndaı tárbıe taǵylymy etip, tamasha salt pen dástúrge aınaldyra bilgen. Onda memlekettiń baılyǵy kim jáne ne?

Memlekettiń birinshi baılyǵy – adam, halyq, halyq buqarasy. Halyq buqarasyz memlektte esh baılyq ta baqyt ta bolmaıdy. Halyqsyz memlekette esh qýat ta, kúsh te bolmaıdy. Halyqtyń bedeli – memlekettiń bedeli. Halyqtyń berekesi – memlekettiń berekesi. Halyqtyń baılyǵy – memlekettiń baılyǵy. Bul buljymas aqıqat, bultartpas shyndyq.

Biz sony bilýmiz kerek ári urpaqtarmyzǵa uqyptap uqtyrýmyz tıis. Halyq úlken úsh býynnan turady. Birinshi jas býyn, ekinshi orta býyn, úshinshi qart býyn. Jas býyn- eldiń erteńi, Otannyń keleshegi, memlekettiń jarqyn bolashaǵy. Orta býyn – memlekettiń altyn dińgegi, búgingi tiregi. Qart býyn – memlekettiń búgingi qazynasy, erteńgi uly tarıhy. Qazaq "qarty bar úı-qazyna" degen sózdi beker aıtpaǵan. Bir ǵana maqal sózge mańǵaz uǵymdy uıalatyp uǵymdy etip jetkizip, artqy urpaǵyna qattardy aıalaı bilýdi, qurmettep ótýdi, syılaýdy, qadirleýdi, kútýdi, olardyń bilim qazynasynan sýsyndaýdy ósıet etip, arttan erip ósip-ónip, kógerip-kóktep kele jatqan altyn urpaqtaryna asyl sóz murasy etip qaltyryp ketti emes pe?!

Memleket halyqtyń ál-aýqaty men materıaldyq jaǵdaıyn ǵana jaqsartyp qoımaı halyq densaýlyǵyn jaqsartýǵa da erekshe mán berýi kerek. 20-21 jyldary aralyǵynda álemdi jaılaǵan aty jaman tumaý – úsh býyndy, ásirese, qazyna qart býyndy baýdaı túsirip, aramyzdan aıamaı alyp ketti. Kún saıyn, tipti saǵat saıyn qaraly habar áleýmettik jelilerden jeldeı esip, qulaqqa sýyq habar qaplaqtap jaýǵan qardaı jaýyp estildi. Júrekke muzdaı sup-sýyq bolyp tıip jatty. Ár sát saıyn áleýmettik jelini ashyp qaraýǵa da, júrek daýalamaıtyn jaǵdaıdar bolyp ótti. "Qazaǵa sabyr ber" dep qana, "ımandy bolsyn", dep jelimen kóńil aıtyp, úıde otyrýdan basqa qoldan eshteme kelmeı dármensiz kúı keshtik.

Kúlli álem dárigerlik salasyna qoıylǵan súraqtar qarsha boraıdy, biraq tushymdy jaýap joq. Halyq úreıli kúı keshti. Iá, osyndaı alasapyran, qaýip-hateri kóp, týmaý alasuryp asqynǵan kezde aq qalaty abzal jandar kúndi-túnge jalǵap, jarǵaq qulaqtary jastyqqa tımeı, aýrǵandardy emdep, altyn terlerin aıamaı tókti, kún-tún demeı japaly qyzmet atqardy. Sonyń jemisinde kóp adam jazyldy. Memleket tarabynan qaıta- qaıta karantın túzimin jarıalady. Oǵan qulaq asqandar da, aspaǵandar da boldy. Bul kózge kórinbeıtin, qulaqqa estilmeıtin, qolmen ustaýǵa kelmeıtin adam denesi arqyly tasmaldanatyn, ózi jaýyz, ári jáıl tumaýdy jeńýdiń jalǵyz joly da - karantın túzimi edi. Muny álem elderi moıyndady. Tazalyqqa basa mán berip, dárigerler bergen keńesti oń qulaqpen tyńdaýmyz kerek. Bereke - birlikte bola otyryp, aty jaman aýrýmen bel sheship kóresýmiz kerek. Memleket belgilegen karantın tártibine qatań sanaly boısynýmyz tıis ekenine halyqtyń kózi jetti.

Men bul ótken kúnderdi eske alyp, kózge qaıta elestetip otyrǵanymnyń da óz máni bar. Búgingi dárigerlik ǵylymy qansha damydy degen kúnde de, baǵy zamanda ǵylymy damymaǵan zamanda jasaǵan babalarmyzdyń da keremet qundy tájirıebeleri bolǵan. Biz sony ózimiz ǵana bilip qoımaı, aldymyzda ósip kele jatqan urpaqtarmyzǵa da uqtyrýmyz kerek.

Ras-aý, biz qazaq degen batyr halyqtyń urpaǵymyz. Sol batyr babalarmyz ózderi bastan keshken uly tarıhynda talaı aýrýlardy jazyp, odan saqtanýdyń amal-ádisterin, em-domdaryn tapqyrlap, ony urpaqtaryna amanattap ketti.

Siz oı júgirtip kórińizshi kóne ǵasyrlarda, bir aýylǵa juqpaly aýrý taraǵan kezde, sol aýyl aqsaqaldary, halyqty dereý uıymdastyryp, basqa aýylǵa qydyryp barýǵa tyıym salǵan. Aýyl aınalasyndaǵy tóbe-tóbelerge qaraly tý ilip, Qara qazan tóńkerip, qara at minip, qara kıim kıip, qolyna qara tý ustap, basqa aýyldarǵa jolda júrgen jolaýshylarǵa belgi arqyly, jaman aýyrý tarap jatqanynan habar beretin bolǵan. Jaman aýyrýdyń atyn atap aıǵaılamaıtyn. Tergep jumsartyp "indet" , "syrqat" t.b. sózben attaıtyn bolǵan. Eldiń, jurtyń, halyqtyń eńsesin túsirmeı, úreılendirmeı, "aýyrý jeti túrli bolǵanmen, jetpis jeti túrli emi bar" dep jigerlendiretin. "aýrý - batpandap kiredi, mysqaldap shyǵady" dep halyqty sabyrǵa shaqyratyn. "ash adam urysqaq , aýyrý adam tyrysqaq" dep aýyrǵan adamnyń ashýyna tımeıtin. Zattyq jaqtan da rýhaı jaqtan da kómek kórsetip kóńilin aýlaıtyn tamasha saltty qalyptastyrǵan. Mine bizdiń asa bilimdi ata-babalarymyzdyń jaqsy dástúri dep osyny aıtamyz jáne urpaǵymyzǵa marqaıa aıtyp, maqtanyshpen úıretemiz.

Baıyrǵy qazaq emshileri-tumaýdy óte jaqsy daýalaǵan. Tumaýdyń túrlerin "ystyq tumaý" , "qurǵaq ytyq tumaý" jáne "dymqyl ystyq tumaý" dep bólse, sýyq tumaý "quǵaq sýyqtumaý" jáne "dymqyl sýyq" dep bólip tumaýdyń minezine qaraı dári berip, em jasap daýalaǵan.

Qazaq emshileriniń baǵy zamandaǵy týmaýdy daýalap, em-dom jasaýynda úlken ǵylmı saýattylyq bolǵanyn, búgingi damyǵan medıtsına ǵylymy da joqqa shyǵarmaıdy. Qazaqtyń kóne zaman emshileri ystyq tumaý bolyp aýyrǵan adamnyń denesi qyzady, sýyqtan qorqady, basy aýrady, ókpesi qyzyp qabynyp tynymsyj jóteledi, aýzy, erni, tili qurǵaıdy, til usti sarǵysh tartady, jutqynshaq perdeleri qyzarady, shaǵyp aýrady, isinedi, erinderi kebersıdi,sýsap shólirkeıdi, nesebi azády, sarǵyn túske aınalady.t.b. belgiler paıda bolady dep qaraǵan. Sol belgilerine qaraı aýyrǵan adamnyń dıgnozyn anyq aıyryp em júrgizetin bolǵan.

Al sýyq tumaýmen aýrǵan adamnyń murnynan sý aǵady, túshkiredi, murny bitedi, keńsirigi qyshyıdy, tula boıy titirkenedi, keńirdegi qyshyp jóteledi, muryn, keńsirik, keńirdek jolyndaǵy pernesi zaqymdalady, basy loqyldap aýrady, ter shyqpaı súıek-súıegi qaqsap aýyrady, tilinde aqshyl óńez paıda bolady, kózi týmandap, qaradaı sharshap, álsirep jata bergisi kelip turady, tili dám sezý qabiletin tómendetedi, basy aınalǵandaı belgileri paıda bolady dep qaraǵan. Bul búgingi jańa medısına ǵylymynda da rastalyp otyrmaı ma?!

Qazaq emshileriniń myna kóneden qalǵan resibine qarańyzshy, tipten tańǵalasyz. Ystyqtumaý tıip aýyrǵan adamǵa mynadaı tábıǵı dárilerdi qoldan jasap bergenǵoı:
Úsh dana sarymsaq, elý gram kúrish, jıyrma gram burshaq uny, tórt gram qyzyl sheker qosyp sýǵa qaınatyp, kúnine eki ret ishkizedi. Osylaı bir juma daýalaǵanda aýyrǵan adam, aýyrýynan ada-kúde jazylyp, saqaıyp shyǵa keletin bolǵan.
Al sýyq tumaý tıip aýyrǵan adamǵa bylaı em júrgizgen:
Elý gram qoı eti, júz gram un, úsh gram qyzyl burysh, úsh dana ýsarymsaq qosyp kespe kóje jasap, kúnine eki retten ishkizedi. Sonda tumaýdan tez aıǵady. Bul baǵy zamandaǵy qazaq emshileriniń emdeý ádisteri bolyp tabylady.

Ystyǵy kóterilip túspese, aq bıdaıdy tasbulaqtyń sýynan alyp, syrly ydysqa bir buryq etkizip qaınatyp, kúnin bes-alty ret ishkizse, ystyǵy lezde túsedi. Osy kúngi fınselin sol aq bıdaıdan jasalady. Sýyq raıly daqyl. Al qyzyl bıdaı ystyq. Ony sýyq tumaýǵa qoldanǵan. Aq bıdaıǵa qaraǵanda qyzyl bıdaıdyń qýaty joǵary bolady. Kóktep turǵan jas bıdaıdy shaınap jotsa da, aýyrýǵa em bolady. Bıdaı ujymaqtan jerge túsken asyl dán. Qazaq "nan- qan, qan- jan " dep tekten tekke aıtpaǵan.

Qazaq aqsaqaldary aýyrý tarap jatqan aýylda, toı-tomalaq ótkizýge tyıym salady. Al aýyrý taramaǵan aýyldar kórshi aýyl qaraly bolyp jatqanda toıdy toqtatady, keıinge qaldyrady. "Bireýge mal qaıǵy, bireýge jan qaıǵy" bolmasyn deıdi.

Qapıada aýyl ishinde aýyrý joqtyryp alǵandardyń mańdaıyna qazannyń qara kúıesin jaǵyp qoıady. Sol kúıege qarap, basqa aýyrmaǵan adamdar birden biletin bolǵan. Ol adamnan alys aralyq saqtap, tumshalanyp júretin bolǵan. Syryt basyp, aýyrý tarap jatqan aýylǵa qoı, sıyr, jylqy syndy maldardyń múıizine, jalyna aq shóperek baılap, mal aıdap kirgizip jiberedi. Ózderi barmaıtyn bolǵan. Bul zattyq jáne rýhanı jaqtan qıyndyq kórip jatqan kórshi aýylǵa jasaǵan erekshe kómekteri sanalatyn tamasha salty bolǵan.

El ishindegi emkóster Arsha, Adyraspan, Jalbyz, Kıeli ermen , Itmuryn, Itsıgeg, Sekseýil. T.B. ósidikter men Shýbat, Qymyz, Aıran, Sút, Qurt – irimshik, et taǵadarymen aýyrǵandardy emdep jazatyndar da bolǵan. Adamy qaıtys bolǵan úıge qaraly tý ilip, basqalarǵa habar beredi. Qaıtqan adamdy molalar tumshalanyp baryp, jerleıtin bolǵan. Keıbirin amanat etip qoıyp, aýrýdyń beti qaıtqan da, basqa jaqqa jerleý salty da bolǵan. Bir úıden adamy qalmaı qyrylyp qalǵanda úıdiń aınalasyna qara qazandy aınala tóńkerip qoıady. Bul úıde endi qazan asylmaıdy degen yrym arqyly basqalarǵa uqtyrǵan. Qazaq yrymynda jáıshylyqta qazandy tóńkerip qoıý jaman yrym, jaman ádet sanalatyny bolǵan.

Aýyl aqsaqaldary jınalyp, aq sary bas mal shalyp, Allaǵa jalbarynyp, jaqsy tilek tileıdi. Ala bıe shalyp aýyldy jaman aýrýdan alastaıtyn ǵuryptar da bolǵan. "Jaman tumaýǵa jaqsy as em" dep, aq sary bastyń sorpa-sýyna Burysh, qara burysh, qyzyl burysh, qalampyr, kıeli ermen qosyp iship, qýattaryn joǵarlatatyn bolǵan. Sýyq ustap qurysyp qalǵan adamdardy, aq sary bas qoıdyń jańa soıylǵan terisine orap terletip, sýyǵyn termen shyǵaryp jazyp alatyn da bolǵan. Arsha bulaý, tas bulaý, qum bulaý, tuz bulaq, sý bulaý t.b. bulaý túrlerimen de em-dom jasaǵan, tumaýdyń betin qaıtarǵan. Taý sarymsaǵy, jabaıy jýalardy da em oryna istetken.

Siz myna ǵajap baıqaýǵa qalaı tańdanbaısyz. Taý sýyrlary oba aýyrýy taraǵan kezde, qumdy aımaqqa, jazyq dalaǵa baryp, sekseýil qyryp ininiń aýzyna kóldeleń qoıyp, sony shaınap sýyn talǵajaý etip, nilin soryp sodan aman qalady eken. Sony jaqsy bilgen qazaq sekseýildi qıyp alyp, oǵan aqtyq baılap shańyraq kúldireýishine, esik mańdaıshalanyna baılap qoıatyn bolǵan. Sóıtse jańbyr jaýyǵanda úıge naızaǵaı, jaı oty túspeıdi eken. Al juqpaly aýyrý taraǵanda sol sekseýildi dáret qumanyn salyp, dáret alady, aýyzyn shaıqap, beti - qolyn jýady eken, Úılerin adyraspan, arshamen alastap tazartady eken solaı etkende eki túrli qaýipten aman qalatyn bolǵan. Mine bul baǵy babalarmyzdyń búgingi tilmen aıtqanda óte tamasha medısınalyq tájirıbesi bolyp tabylady.

Qazaq yrymynda jaman jazylmas, juqpaly aýyrýdan qaıtqan, qaıtys bolǵan adamdardyń kıimine aq tamyzyp , otqa órtep, kúlin jerge kómip tastaıtyn , ádet- salt ta bolǵan. Onysy jaman aýrý otpen birge kúlge aınalsyn degen jaqsy yrymy deýge bolady. 20-21 jyly koronavırýstan qaıtqan adamdardy da dál sol ádispen jerlegenimiz esimizde.

Já, men bul kóne dástúrdi aıtqandaǵy maqsatym - qazir ǵylym damydy. Qudaıǵa shúkir, kóp nárse qolda bar. Medısınalyq úlken ortalyqtarda jetkilikti. Dári - ókil túrleri men emdeýdiń jańa tehonlogıalyq ádis-amaldary da jetip artylyp jatyr. Desede bizdiń dana babalardan qalǵan ári qarapaıym ári ǵylymı saýatqa saı keletin emdeý ádisterin bile júrgenimiz, ár qazaq balasy úshin esh arttyqtyq etpeıde dep sanaımyn.

Bolat Bopaıuly