Qazirgi qazaq mektepterindegi oqýlyqtar shala qazaq tilinde qurastyrylyp, mektepterde oqýshylarǵa qazaqtyń taza tilin emes, shala qazaq tilin oqytýǵa kirisken. (Shala qazaq tilin oqytý degenimiz ne? Ol – tildi buzý áreketterin oqý quraldary arqyly da iske asyrý). Oqýlyqtardyń attaryna deıin ózgertilgen. (Saýat ashý, ózin-ózi taný, ádebıettik oqý t.b.). Orys mektepterine arnalǵan oqýlyqtardyń attaryn qazaqshaǵa aýdarý jolymen, qazaqsha oqýlyqtardyń burynǵy tól ataýlaryn ózgertip, olardy qoldanýdan alyp tastaǵan. Oqýlyqtardyń sońǵy betin ashsańyz, basylymy, taralymy, tirkelimi, pishimi, basylys, tapsyrys sıaqty shala qazaq tiliniń sózderinen kóz súrinedi. (Durysy: Basylýy, taralýy, tirkelýi, kólemi, barlyǵy (100 dana), tapsyrǵan rettik nómiri t.b) Shala qazaq tilinde qurastyrylǵan oqýlyqtar, osyndaı til buzylǵan zamanda, oqýshylardyń buzylǵan tilderin túzetpeıdi. Ary qaraı buzady. Tildi buzý áreketteri toqtatylmaı (bilim salasynda ǵana emes, óner, ǵylym, baspasóz, mádenıet, din t.b. salalarda da) osylaı jalǵasa beretin bolsa, qazaq halqy taıaý bolashaqta óziniń ana tilinen tolyq aıyrylyp, eriksiz basqa bir ulttyń tiline ótýge májbúr bolady. Shala qazaqtardyń buzylǵan sózderden turatyn tilderi (bilimdi (qaz-a)- bilikti (shala qaz-a), ustazdyq etý – pedagogtyq bilim berý, dárigerlik jedel járdem – shuǵyl medısınalyq járdem, turmystyq zat qaldyqtaryn qabyldaý-qaıtalama shıkizat qabyldaý, ótinish berý-ótinimderin qabyldaý t.b) eshqashan til bolyp qalyptaspaıdy. Qazaq tiliniń tildik qasıetiniń (dybys úndestiginiń) joıylýy, oqýshylardyń tilderi saý bolsa da, saqaýlyqqa urynýy (bardym ǵo, bardyq qo, kelapty, barapty, an aqqa (durysy: Ana jaqqa), ar qarataı (durysy: Ary qaraı) t.b), qazaqsha sózderdi qazaq tiliniń dybys úndestigimen aıta almaıtyn jaǵdaıǵa jetýi (sen ba, men ba? Durysy: Sen be, men be?), osynyń aıqyn mysaly. Tipti olarǵa ustazdyq etip júrgen muǵalimderdiń kópshiligi, qazaqsha sózderdi qazaq tiliniń dybys úndestigimen aıta almaıdy. (Túsindińder ma, salamatsyz ba? Durysy: Túsindińder me, sálemetsiz be?) Shala qazaq tiliniń qazaqstannyń barlyq aımaǵyna tarap, qazaq tilin buzylǵan shala tilge aınaldyryp jiberýi, qalaı oryn alǵan? Munyń arǵy jaǵynda da, bergi jaǵynda da birneshe sebepteri bar. Bergi jaǵyndaǵy negizgi sebepterdiń biri, shala qazaqtar, tilge qatysty erterekte aıtylǵan keıbir sózderdi burmalap erejege aınaldyrǵan. K.Ahanovtyń 1971-jylǵy, 5-kylasqa arnap (shala qazaqsha: Arnaıy) qurastyrǵan qazaq tili oqýlyǵynda: «Qazaqstannyń keıbir aýdandarynda at qorany-abzar, arqandy-qoqan, kiltti-ashar deıtin dıálekti sózder kezdesedi», – dep jazylǵan. Biraq bul dıálekti sózderdiń erejesi emes. Shala qazaqtar osy sózdi: «Dıálekti sózder degenimiz – jergilikti jerde aıtylatyn sózder», – dep erejege aınaldyrǵan da, al: «Qazaq tilinde eldiń bári biletin, eldiń bárine ortaq ádebıettik til bar. Jazǵanda da, tipti sóılegende de, osy ádebıettik tildi qoldaný qajet»,- degen eskertýin eleýsiz qaldyrǵan. Osylaı burmalaýdyń nátıjesinde dıálekti sózderdiń maǵynasy ashylmaı (dıálekti sózder-buzylǵan sózder) búrkemelenip, shala qazaq tiliniń buzylǵan sózderin mektep oqýlyqtaryna da engizýge jol ashylǵan. Shala qazaqtar K. Ahanovtyń aıtqan sózderinen basqa, sol bir jyldary 
Ǵ.Músireptiń: «Qazaqstannyń keıbir jerlerinde tildi buzyp sóıleý jaǵdaılary kezdesedi»,- degen sózderin de elemegen («Ábigeıdiń at qorasynan bastaıyq». Maqalalar jınaǵy. 87-bet). Ǵ.Músirep osy maqalalar jınaǵynda «áı, qaıdan» sóziniń sońǵy árpin ózgertip, «qaıdam» dep sońǵy býynyn tuıyqtaýǵa, uqsap degen sózdiń alǵashqy eki árpiniń oryndaryn aýystyryp «qusap» dep buzyp aıtýǵa, sózderdiń áripterin túsirip sóıleýge (o da kep pe? Durysy: Ol da kelip pe?), qoǵamdyq, synshyl dep aıtylatyn qazaqsha sózderdiń orynyna, ózbekshege, arabshaǵa qaraı burmalanǵan túrlerin (qoǵamı, synı) qoldanýǵa, «tuǵyn» sıaqty túsiniksiz sózderdi tilge engizýge, etistik sózderdi jalǵaýsyz paıdalanýǵa (baram, barǵam (durysy: Baramyn, barǵanmyn) t.b.) bolmaıtynyn anyq jazǵan. Osyndaı eskertýlerdiń bar ekenine qaramastan, shala qazaqtar, sońǵy otyz jyldyń ishinde, ózderiniń shala tildik sózderin (dıálekti dep) oqýlyqtar arqyly jáne basqa ártúrli joldarmen qazaq tiline engize otyryp taratqan. Qazaq tiliniń burynnan qoldanylyp kele jatqan durys sózderin, ózderiniń buzylǵan sózderimen almastyryp (eńbek etken merzimi-eńbek ótili, aýyl-kent, aqsha tóleý-tólem qabyldaý, ashyq ótkizý-jarıa tyńdaý t.b) malǵa tıgen topalań aýyrýyndaı (topalań-qoı malynda kezdesetin juqpaly indet), qazaq tiliniń astyn- ústine shyǵaryp, ulttyq tildiń buzylýyn qaýipti deńgeıge jetkizgen. Sózimiz dáleldi bolý úshin, eki-úsh oqýlyqtan qysqasha mysaldar keltire keteıik.

Mysaly:

Tarbıǵan tarbaǵataı jerdiń quty,

Barlyq-ol, «qydyr kóship, qonǵan jurty».

Oranǵan aq kebenek arýaqty Altaı,

Tógilip bizge taman jatyr murty.

Aqshunaq, Jabaǵyly, Myńshuńqyr, Taz,

Bulardyń bárin tizgen Jońǵar turqy.

İ. Jansúgir

 Barlyq-barlyq, barshylyq degen uǵymda qoldanylǵan. (11-qylasqa arnalǵan oqýlyq kitap. 112-bet)

   Osy óleń shýmaǵynyń alǵashqy eki jolynan oqýshylar turmaq, úlken adamdardyń ózderi eshteńe túsinbeıdi. Sebebi birinshi jolda turǵan ekinshi sóz (taýdyń aty), bas árippen bastalyp jazylmaı, kishkentaı árippen jazylǵan da (tarbaǵataı), túsiniksiz sózge aınalǵan. Al ekinshi joldyń basynda turǵan sózge (Barlyq), barshylyq degen uǵymdy bildiredi dep, óleńniń aıaq jaǵynda túsinik (shala qazaqsha: Túsinikteme) bergen. Sóıtip oqýshylardy ózderi shatastyrǵan. Barlyq ta, Tarbaǵataı da taý attary. Bul taýlar Altaı taýy men Jońǵar Alataýynyń eki arasynda ornalasqan. İlıas aǵamyz bala kúninde úlken kisilermen birge Tarbaǵataı taýynyń bókterindegi jazyqta ótken, Súleımenniń asyna barǵan. Sol kezde Alakóldi ońtústik- shyǵys jaǵynan aınalyp, Barlyq taýynyń etegimen júrip ótken. Endi osy oqýlyqtyń 129-betindegi óleń joldarynyń ózgertilgen sózderine nazar aýdaraıyq. 

Ótetin at jylt etip Jylandy ózek,

Sýy joq, butasy kóp, jyraqana

(Qulager dastany)

 Durysy: Sýy joq, butasy kóp jyra ǵana. Shala qazaqtardyń mal qorany-sıyrhanaǵa, kómir qorany- kómirhanaǵa aınaldyryp, «hana»- lardy qaptatqandary az bolǵandaı, endi kishkentaı ǵana jyrany (saıdy) jyrahanaǵa aınaldyrǵan.

Sorǵalap sol ózekke at ta qulap,

Joǵaldy jurt kózinen kelatqan at.

Durysy: Jarysqan at.

Bul sóz de buzylǵan sózben almastyrylǵan. Kelatqan-shala qazaq tiliniń sózi. Ózbekshe: Kólatgan

Aǵyndy meniń Aqsýym (111-bet)

Baýyrlaǵan aǵynyń,

Sýmańdap sýy syldyraıd.

Qudıǵan qońyr quraqtyń,

Saýsaǵy sýda sýdyraıd.

Sýǵa tóngen bir shybyq,

Dirildeıd, sýda syryldaıd.

Oǵan qonǵan bir shymshyq,

Shıq eted, shyryldaıd.

 Óleń joldarynan kórip otyrǵandaryńyzdaı, etistik sózderdiń sońyndaǵy y,i áripterin alyp tastaǵan. (Durys jazylýy: Syldyraı+dy, sýdyraı+dy, shıq ete+di, shyryldaı+dy, dirildeı+di). Sózderdiń durys jazylýyn buza otyryp, soǵan baılanysty olardyń durys aıtylýyn da, býyn sanyn da, býyndarǵa durys ekpin túsirilýin de buzǵan. Sózderdiń áripterin túsirip aıtý (jazý), shala qazaqtardyń shala tildik úlgisine jatady. Burynǵy bir maqalamyzda, shala qazaq tilinde, etistik sózderdiń sońǵy býynyn tuıyqtap buzyp aıtýdyń birneshe túri bar ekenin jazǵanbyz. Sonyń bir túri etistik sózderdiń úshinshi jaqtan aıtylǵan kezindegi, sońǵy býynynyń bir árpin joǵaltyp, sholaqtanyp (tuıyqtalyp) qalýy. Sózderdi buzyp aıtýdyń osy túri oqýlyqqa keńinen engizilgen.

Kisi me ed, aqyndyqtan qur alaqan. (115-bet).

Shýyldaıd shıbóriler úı artynan (114-bet).

Úlesed, qoıyndasad, keted, bolad (114-bet).

 Tolqynmen tolqyn jarysad,

Jarysyp jarǵa barysad. M. Jumabaı (66-bet). Durysy: Kisi me e+di, shýyldaı+dy, úlese+di, kete+di, jarysa+dy, barysa+dy. Áripterin túsirip buzǵan sózderdiń arasynda, qazaq tilinde joq, túsiniksiz sózge aınalyp ketkenderi de bar.

Mysaly:

Sol eldiń qydyryndy qydy sol.

İ. Jansúgir (114-bet).

   Qazaq tilinde «qydy» degen sóz bar ma? Joq. Eki árpi túsirilip buzylǵan bul sóz, óleńniń uıqasyn da buzǵan. Durysy: Sol eldiń qydyryndy Qydyry sol. (Qydyr –din uǵymynda máńgi ólmeıtin, el kezip júretin keremet jan ıesi.) Qydyǵa uqsas eshqandaı maǵyna bermeıtin sózder, shala qazaqtardyń qysqartýǵa bolmaıtyn qazaqsha sózderdi qysqartyp búldirgen sózderinde ushyrasady. Tyjy vokzal (TJ), jypýdy   bitirdim   (JPÝ),   QyzPÝ-da   (QyzPÝ), on biri jymy (Jm-juma), syby (Sb-senbi), 1-tyjy kópiri (TJkópiri), akepte oqımyn (AKEP-te) t.b. Shala qazaqtardyń qysqartyp buzǵan sózderi, osylaı aıtylyp júr. Sebebi sózder qalaı jazýly tursa, solaı oqylady.

Sar bala, qara qazan, bolyp qaryq (114-bet).

Durysy: Sary bala.

 Dostyma hat (6-bet).

 Durysy: Dosyma hat. Dosym-qazaqsha, dostym-shala qaz-a, dýstım-ózbekshe.

Keter dep otqa túsip, sýǵa qulap,

Qaıǵy jep, meniń úshin, bolma alań.

A. Baıtursynuly.

Durysy: Qaıǵy jep, balań úshin, bolma alań.

Nemese,

Qaıǵy jep, sen men úshin, bolma alań.

Meniń (menim) úshin– esimdik sózdiń shala qazaq tilinde jiktelýi.

Osy oqýlyqtyń 335-betinde Muhtar Shahan aǵamyzdyń týǵan jyly da, shala qazaq tilinde jazýly tur.

M. Shahanov. (1942 jyly týylǵan)

 Durysy: 1942 jyly týǵan.

   «Adam ózdiginen týylmaıdy, ony tabady. Týylǵan men ólingen júrgen jerde saýat ta, túısik te joq. Tek qana nadandyq bar» (M. Maǵaýın). 11-kylasqa arnalǵan qazaq tili oqýlyǵynyń 9-betine Abaıdyń sheshendik sózderi dep myna sóılemdi engizgen: «Ata-anasy, qaıyn jurty bir ataǵan ornynan tapjyltpaı tabylǵan-dy». M. Áýezov.

    Maǵynasyz osy sóılemdi Abaı atamyzdyń aýzyna salyp, Muhtar Omarhanuly Áýez aǵamyzdyń atynan jazǵan. Sóılemde eshqandaı sheshendik sóz joq. Sóılemniń sońyndaǵy tabylǵan-dy sóziniń qosymshasy (-dy) ózbekshesinen burmalanǵan shala tildik jalǵaý. (Ózbekshe: Topılgandı).

   Bul jalǵaýdy, shala qazaqtar, qazaq tilindegi «edi» sóziniń orynyna nemese ashyq raıǵa jatatyn etistik sózderdiń sońynda jalǵanatyn –tyn, -tin jalǵaýlarynyń orynyna qoldanady. Barǵan edi – barǵan-dy, barǵan bolatyn

• barǵan-dy (barǵan-tyn) t.b.

 Eskertý: Shala qazaq tiliniń – tuǵyn sózi de, etistik sózderdiń sońynda jalǵanatyn –tyn, -tin jalǵaýlary men kómekshi etistik «edi» sóziniń orynyna qoıylady. Shala qazaqtardyń tilderinen qazaq tiliniń – myn, -min jalǵaýlarynyń joıylyp ketkenindeı (alam baram, kelem, júrem t.b. Durysy: Alamyn, alǵanmyn, baramyn, kelemin, júremin), -tyn, -tin jalǵaýlary da tolyq joıylǵan. (Ólmeıtin (qazaqsha) – ólmeıtuǵyn (shala qazaqsha), ólmeıtindeı – ólmeıtuǵyndaı, baratyn – baradtuǵyn (baratuǵyn), keletin-keletuǵyn, keledtuǵyn t.b.) Tuǵyn – ózbek tiliniń jalǵaýlyq sózderinen burmalanǵan sóz.

jalǵasy bar...