Bizdiń oqýlyqtar týraly maqalany jazýymyzdyń negizgi maqsaty, oqýlyq kitaptardyń árbir betin qarap, olardyń sapasyn tekserý emes, tildi buzý áreketteriniń qandaı joldarmen iske asyrylyp jatqanyn kórsetý. Sondyqtan qolymyzǵa tıgen úsh-tórt oqýlyqtyń ishindegi buzylǵan sózderdiń bárin tizip kórsetpeı, tek kózimiz shalyp qalǵan keıbir sózder men sóılemderdi ǵana kórsetýdi jón sanadyq. (Qaza berseń sasyǵy shyǵa beredi). Oqýlyqtarǵa engizilgen maqal-mátelderdiń arasynda da, qazaq tiline jat, shala qazaqsha shala aıtylatyn pispegen (shıki) naqyl sózder óte kóp. Mysaly:

Qyz anadan kórmeıinshe ónege almas,

Ul atadan kórmeıinshe sapar shekpes. (11-bet)

Ózbek halqynyń: «Tomchı, tomchı kýl býlár»,-degen maqalyn: «Tama, tama kól bolar»,-dep aıtyp júrgenderindeı

(qazaqsha: Kóp túkirse-kól), bul maqal da, shala qazaq tilinde aıtylady. Qazaqsha:

Anaǵa qarap qyz óser,

Ákege qarap ul óser.

nemese, Ana kórgen ton pisher,

Áke kórgen oq jonar.

Shala qazaqsha naqyl sózderdiń arasynda maǵynasyz maqal-mátelder de kezdesedi. Mysaly:

1. Eski qamys biz bolmas.
2. Kúl tóbe solmas.
3. Sý boıynda ósip turǵan jas quraqtyń da, ábden pisip jetilgen sary qamystyń da, buryn orylǵan eski qamystyń da, sabaǵynyń ishi (ózegi) qýys bolady. Qamystan biz jasaıdy dep Qojanasyr da aıtpas.
4. Kúl tóbe solmas! Ózi tóbe bolsa, ol qalaı solady. Solý sózi – boıynda tirshiliktiń nyshany (belgisi) bar nárselerge qaratylyp aıtylady. Mysaly ósimdikter kóktemde oıanyp, búrshik atyp, jaz boıy japyraq jaıyp, ósip jetiledi de, kúzge qaraı ýaqyty jetken kezde solady. Myna óleń joldarynyń ishine de, shala qazaq tiliniń sózderi engizilgen.

Qyzym sony bilmeıdi me, Biledi.

Bilmeıdi me – shala qazaq tilinde qoldanylatyn sóz. Shala qazaq tilinde birneshe nusqada aıtylady. Bilmeıdy ma, bilmeıdi me, bilmeıd pa, bilmeı atyp pa (atypty ma) Ózbekshe: Bılmáı (dı) mı. Durysy: Bilmedi me? Bilmeıdi, biledi-qazaq tilinde habarly sóılemniń sózderi. Habarly sóılemniń sóziniń sońyna (bilmeıdi), suraýlyq demeýlik shylaýdy (-me) tirkep sózdi buzǵan. Aqyn aǵamyzdyń kitabynda, bul sóz osylaı qate basylyp ketken kúnde de, oqýlyqqa durys nusqasyn engizý kerek emes pe. Oqýlyq kitaptardyń, oqýshylar úshin, durys jazý men durys

sóıleýdi úıretetin oqý quraly retinde qurastyrylatyny, oqýlyqty qurastyrǵandardyń oılaryna kirip shyqpaǵan. Bastaýysh kylastardyń oqýlyqtarynda da tildi buzý jaǵdaılary jetip artylady. Oqýlyqtardyń ishindegi ár túrli taqyryptaǵy mysaldardyń arasynda, qazaq tilinde joq neshe túrli túsiniksiz sózder júr. (Sheńbirek, úrmeti, jatyn bólme, ýalshyǵy, ábiret, qynarda, janabynda t.b.). Túsiniksiz sózderdiń ishinde oqýlyqtarǵa engizýge bolmaıtyn uıat (óreskel) sózder de bar. Jáne osyndaı qazaq tilinde joq sózderge, qazaq tiliniń durys sózderimen túsinikter berip otyrǵan. (Sheńbirek-dóńgelenip, úrmeti- qurmeti, ýalshyq-nannyń úgindisi, ábiret-ónege, qynarda- jaǵasynda, janabynda-mańaıynda t.b). Bulaı túsinikter berip otyrýdyń ózi óte saýattylyqpen istelgen. Oqýshylar túsiniksiz sózderdiń maǵynasyn, túsinikterde berilgen durys sózder arqyly qabyldap, óleńderdiń (áńgimelerdiń) ózin oqyǵanda nemese aýyzsha aıtqanda túsiniksiz nusqasymen aıtyp, al durys nusqasyn qoldanbaǵandyqtan umytady. Mine, qýyrdaqtyń kókesi túıe soıǵanda bolsa, tildi buzýdyń (umyttyrýdyń) ákesi qaıda. Sheńbirektep jerdi aınala ushady, olaı bolsa adamǵa da ábiret sol, quttyhanań osy, qynarda tilsiz turǵan toǵaılary, bireýi jatyn bólme, kún kóredi janabynda, týylǵan t.b. Endi osy túsiniksiz sózder qaıdan kelgen. Sony taldap kóreıik. Mysaly (mysaly sózine jeke turǵanda jalǵaý jalǵanbaıdy. Mysalǵa-shala qazaqsha):

2. Úrmeti. Túbiri-úrmet. Eshkim estimegen sóz. Maǵynasyn, qurmeti degen uǵymdy bildiredi dep jazǵan. Qurmeti sóziniń túbiri-qurmet. Qazaq tilinde bar, erte zamannan beri qoldanylyp kele jatqan sóz. Sonda túsinikti sózdiń (qurmet) orynyna qoıylǵan túsiniksiz sóz (úrmet) qaıdan kelgen. Úrmet – qurmet sóziniń birinshi árpi túsirilip, soǵan baılanysty ekinshi árpi ózgerip ketken (u-árpi, ú-árpine) buzylǵan sóz
3. Jatyn sózi de, eki áripten turatyn ortańǵy býynynan aıyrylǵan. Durysy: Jatatyn (bólme). Jatyn – qyrǵyz tilinde áıel adamnyń jatyry degen uǵymdy bildiredi. Shala qazaqtardyń tilderinde sózderdiń áripteri, sózdiń basynan da (úrmeti, saýmaıkm (durysy: Assalaýmaǵaleıkúm), ortasynan da (sámasyz ba, enshe (durysy: Endeshe), aıaǵynan da (jaýyr (durysy: Jaýyryn), jaýyrym (durysy: Jaýyrynym), keled, júred) túsirilip aıtyla beredi. Bulardyń tilderindegi ábden qalyptasqan ózbek tiliniń dybys úndestigi, bularǵa qazaqsha sózderdi durys aıtýǵa múmkindik bermeıdi. Aldyńǵy maqalalarymyzdyń bireýinde shala qazaq tiliniń sózdik qory, negizgi alty toptan, onyń bir tobyn ózbek tilinen burmalanǵan sózder quraıtynyn aıtqanbyz. Ybyraı babamyzdyń «Taza bulaq» áńgimesine kirgizilgen ábiret sózi de, ózbek tiliniń sózinen burmalanǵan(? – ábiret, tapchon – tapchan, paqır-baqyr, sınıf-synyp, modanı-mádenı t.b.) Biraq shala qazaq tilinde ábiret sóziniń eki túrli maǵynasy bar. Bireýi ózbektiń «ovrat» sózinen, ekinshisi «ıbrat» sózinen burmalanǵan. Ekeýi de osy bir sózben (ábiret) aıtylady. Ovrattyń qazaqshasy- áýret. Ibrattyń qazaqshasy-ǵıbrat. Eger oqýlyqqa ábiret sózin qazaq tiliniń óz sózimen ǵıbrat dep engizse, bul sózdiń ne úshin engizilgeni jumbaq bolyp qalmas edi. Sebebi ǵıbrat-ónege, áýret-úlken adamdardyń jynys múshesiniń aty. Mundaı sózderdiń oqýlyqtarǵa engizilip oqytylýy, buǵan eshkimniń, ásirese osy pánderden sabaq berip júrgen muǵalimderdiń nazar aýdarmaýy, shala tildik sózderdiń, shyn maǵynasynyń qazaq tilinde belgisiz bolǵandyǵynan da bolsa kerek. Tildi buzýshylar osy jaǵdaıdy paıdalanǵan . Buǵan til erejelerin shala qazaqtardyń burmalap jiberýi kóp septigin tıgizgen. Buzylǵan sózderdi dıálekti (jaqsy) sózder dep oqýlyqtarǵa engize bergen. (Jumyrtqa-tuqym, tabaq-legen, mańdaı-mańlaı t.b.) «Taza bulaq» áńgimesiniń sýretine nazar aýdarsańyzdar, bulaqtyń basynda tas tur.

Tastyń betindegi jazýly turǵan bir sóılemniń ózinen, durys jazý erejesiniń buzylǵany kórinedi.

Eı, jolaýshy! Bolsań osy, Bulaqtaı bol.

Qara sózben jazylatyn bir sóılemdi óleń sózdiń úlgisimen ornalastyryp, sóılemniń ortasyndaǵy bas árippen jazylmaıtyn sózdi, bas árippen jazǵan da, sózderdiń durys jazý erejesin buzǵan. Durysy: Eı, jolaýshy! Bolsań osy bulaqtaı bol. Taǵy da mysal:

 El qystap, kún kóredi janabynda.

Janabynda – mańaıynda.

 Qynarda únsiz turǵan toǵaılary, Shýyldap jelmen birge bas urady.

Y. Altynsarın.

Qynarda-jaǵasynda (84-bet)

 Janabynda, qynarda-qazaqsha sózderden burmalanǵan shala qazaq tiliniń sózderi. Tómengi jaǵyndaǵy túsindirgen sózderinde, janabynda sóziniń maǵynasyn, mańaıynda degen uǵymdy bildiredi dep, túsiniksiz sózdiń qaısy sózden burmalanǵanyn dál kórsetken. Qynarda sóziniń maǵynasy týraly túsinikterin shatastyrǵan. Óıtkeni (shala qazaqsha: Ótkeni) mańaıynda, jaǵasynda sózderiniń aıtylýy ár túrli bolǵanymen, birin-biri almastyra beretin maǵynalas sózder. El qystap, kún kóredi mańaıynda (jaǵasynda).

 Shala qazaqsha qynarda men janabynda sózderiniń túsinikterin eki bólip bergenderine qaraǵanda, qynarda sózi- qyratta sózinen burmalanǵan.

(Qyratta únsiz turǵan toǵaılary).

Qyratta sóziniń túbiri-qyrat. Túsinikti. Ózen-kóldiń sýynyń deńgeıinen bıikteý jer. Qynarda sóziniń túbiri- qynar. Múlde túsiniksiz. Qazaq tilindegi sózderdiń maǵynasyn túbirine qarap ajyratýǵa bolatyn bolsa, shala qazaq tilindegi sózderdiń maǵynasyn olaı anyqtaý múmkin emes. Sondyqtan túsiniksiz sózderdi oqýlyqtarǵa engizgende, olardyń maǵynasyn qazaq tiliniń durys sózderimen qosymsha berip otyrǵan. Bul ádisti (shala qazaqsha: Ádistemeni) basqa ulttardyń tilderinde aıtylatyn bóten sózderdi qazaqshalamaı, sońyna qazaqsha jalǵaýlardy jalǵap kirgizgende de qoldanǵan. Modeli, defıspen, pofospen, sújeti, moderator, testileý t.b. Durysy: Úlgisi, syzyqshamen, erekshe shabytpen, oqıǵasy, sarapshy, saralaý (Qazaqshalaý-jat tildik sózderdi maǵynasyna qaraı otyryp, qazaq tiliniń tól sózderimen jazý, aýdarylmaıtyn ataý sózder bolsa, qazaq tiliniń dybys úndestigine baǵyndyrý. Sıbır- Sibir, Týrksıb-Túriksib, Avgeı-Ábigeı, koronavırýs- qoranbúris aýyrýy, nýlevoı-nólebaı t.b.)

Eskertý: Dybys úndestigine baǵyndyrý tásili, qazaq tilinde joq, jat tildik aýdarylmaıtyn ataý sózderge qoldanylady. Basqa ulttardyń tilderinde aıtylatyn ataý sózderdi, qazaqsha ataýlary bola tura, qazaq tiliniń dybys úndestigine baǵyndyryp engizgende, qazaqsha ataýlary qoldanylmaı qalady da, umytylyp joıylady. Qazaq tilinde joq jat tildik ataý sózderdiń ishinen, qazaq tiliniń dybys úndestigin buzbaıtyn sózder ǵana sol qalpynda engiziledi.

Jalǵasy bar...