Aýyl sharýashylyǵy-ekonomıkanyń eń qýatty salalarynyń biri. Eldiń ár aımaǵynda aýa - raıy men geografıalyq jaǵdaılar belgili bir daqyldardy ósirýge múmkindik beredi. mal sharýashylyǵyn damytýǵa da kóp kóńil bólinedi.

Klımat jáne geografıa

Qazaqstan bir mezgilde Shyǵys Eýropa men Ortalyq Azıada ornalasqan, ony Aral jáne Kaspıı teńizderi jýady. Bul aımaqta qys az qarly jáne sýyq, al jazy qurǵaq jáne ystyq. Qazaqstan aýmaǵynyń jartysyna jýyǵy-jartylaı shólder men shólder. Batys bóliginde taýlardyń jotalary ornalasqan. Sý resýrstary geografıalyq jaǵdaıǵa baılanysty tapshylyq bolyp tabylady.

Eger ósimdikter týraly aıtatyn bolsaq, dalada kóbinese uzaq qurǵaqshylyqqa tózimdiligi joǵary jýsan, qaýyrsyn jáne butalardy kezdestirýge bolady. Topyraq eginshilik úshin úlken mańyzǵa ıe. Aýmaqtyń kóp bóligi qońyr jáne kashtan topyraqtarynda, sondaı-aq qara topyraqta. Qońyr topyraqtar men serozemalar áli de bar.

Elimizdegi aýyl sharýashylyǵy salasynyń damýy

Qazaqstanda bul salanyń damýy 50-shi jyldary bastaldy. Ekonomıkadaǵy daǵdarysqa baılanysty Keńes ókimeti egis alqaptaryn barynsha keńeıtýge sheshim qabyldady. Sol kezde Qazaqstan aýmaǵynda tyń jerlerdi ıgerý jumystary qarqyndy júrgizildi.

Aıta ketý kerek, bul astyqtyń rekordtyq ónimin jınaýǵa múmkindik berdi, alaıda bul faktor mal sharýashylyǵynyń damýyna teris áser etti, óıtkeni jaıylymdar úshin aýmaq kúrt azaıdy. 60-80 jyldary osy salanyń barynsha qarqyndy damýy bastaldy. Kooperatıvtik menshik memlekettik menshikke aınaldy jáne bul qarjyny baqylaýdy kúsheıtýge múmkindik berdi.

Osyǵan baılanysty fermerlerdiń kópshiligi aýyldan ketip, Úkimet basqa odaqtas respýblıkalardan jumysshylardy tartýǵa májbúr boldy. Qazir jerdiń barlyǵy derlik jeke fermerlerdiń qolynda jáne kóptegen jyldar burynǵydaı et jáne sút ónimderine qatysty kúrdeli másele bar.

Aýyl sharýashylyǵy salasynyń sıpattamalary

Aýyl sharýashylyǵyn kelesi belgilermen sıpattaýǵa bolady:

• mal sharýashylyǵyn damytýdyń jáne jún men teri óndirisiniń joǵary kórsetkishteri;
• ósiriletin daqyldardyń kóp bóligi maqta, maıly daqyldar, jemis-jıdek jáne dándi daqyldardan keledi;
• Qazaqstan un men bıdaıdyń 10 iri jetkizýshileriniń biri bolyp tabylady; 

Ekonomıkadaǵy aýyl sharýashylyǵy Bul ekonomıkanyń negizgi salalarynyń biri. Jyl saıyn ol búdjetke kiristiń shamamen 38% beredi. Bul salada elimizdiń barlyq jumys kúshiniń shamamen 16% - y jumysqa ornalastyrylǵan.

Aıta ketý kerek, Qazaqstanda aýyl sharýashylyǵy 1 adamǵa 967 kg astyq ósirý boıynsha álemde 2 orynda tur, alaıda mal sharýashylyǵynyń ónimdiligi óte tómen jáne Qazaqstannyń bul kórsetkishi — 142 oryn.

Eldiń aýyl sharýashylyǵy salalary

Qazaqstanda dástúrli túrde 2 negizgi sala usynylǵan:

• Ósimdik sharýashylyǵy-aýyl sharýashylyǵynyń negizi. El aýmaǵynda júgeri, suly, tary, arpa, qaraqumyq, kúrish jáne jazdyq bıdaı sıaqty daqyldar ósiriledi. Maıly daqyldar men qant qyzylshasy da aıtarlyqtaı aýmaqty alyp jatyr. Sondaı-aq, júzim, qaýyn, alma, kartop, zyǵyr jáne maqtany atap ótýge bolady.
• Eldegi mal sharýashylyǵy iri qara mal, sondaı-aq eshki, shoshqa, túıe, jylqy jáne qoı ósirýmen usynylǵan.

Ońtústik Qazaqstandaǵy aýyl sharýashylyǵy

Eldegi klımattyq jáne tabıǵı jaǵdaılardyń alýan túrliligin atap ótý kerek. Ońtústik Qazaqstanda aýyl sharýashylyǵy taý bókterindegi aýa temperatýrasynyń joǵarylaýy jaǵdaıynda damýda. Eger siz munda jasandy sýarýdy durys uıymdastyrsańyz, onda siz temeki, qant qyzylshasy, kúrish jáne maqtadan jaqsy ónim jınaı alasyz. Sondaı-aq, bul aımaqta júzim ósirýmen aınalysý óte tıimdi.

Batys Qazaqstandaǵy aýyl sharýashylyǵy

Eldiń bul bóliginde aýyl sharýashylyǵy negizinen mal sharýashylyǵyna negizdelgen, ony úlken shabyndyqtar men jaıylymdarmen túsindirýge bolady. Kóbinese olar túıe, qoı jáne jylqy ósirýmen aınalysady. Egistik alqaptarynyń shamamen 70% - y munda bıdaımen otyrǵyzylady, qalǵan jerinde qara bıdaı, tary jáne arpa ósedi.

Shyǵys Qazaqstandaǵy aýyl sharýashylyǵy

Eldiń bul bóliginde aýyl sharýashylyǵy sýarylmaıtyn eginshilikpen usynylǵan. Eń kóp jer kúnbaǵys daqyldaryna arnalǵan. Ózenderge jaqyn jerde burshaq, suly, bıdaı jáne keıbir kókónis daqyldary da sebiledi. Sondaı-aq, munda et-sút sharýashylyǵy qarqyndy damyp keledi.

Memlekettiń aýyl sharýashylyǵyna qatysty saıasaty

Qazaqstanda aýyl sharýashylyǵy bıliktiń kómegimen damýda. Olar júrgizetin barlyq reformalar mynalarǵa baǵyttalǵan:

• aýyldyq aýdandarda halyqtyń ál-aýqatynyń deńgeıin arttyrý; agrarlyq aýdandardaǵy halyqty sýmen, gazben jáne elektrmen qamtamasyz etý;
• aýyldyq Joldardy kúrdeli jóndeý jáne salý;
• aýyl turǵyndarynyń sporttyq jáne mádenı baǵdarlamalarǵa qoljetimdiligin qamtamasyz etý;
• Aýyl sharýashylyǵy salasyn damytýdaǵy problemalar Salany jetkiliksiz qarjylandyrý;
• etti basqa elderge eksporttaý múmkindigi úshin mal basyn kóbeıtý qajettiligi;
• egindi saqtaýǵa arnalǵan qoımalardyń jetispeýshiligi;
• eskirgen tehnıkalyq jáne materıaldyq baza.

Qorytyndy: 

Joǵaryda aıtylǵandardyń barlyǵyna súıene otyryp, Qazaqstannyń aýyl sharýashylyǵy salasynda belgili bir toqyraý bar dep aıtýǵa bolady. Jaǵdaıdy adamı jáne tabıǵı resýrstardy tolyq emes jáne utymsyz paıdalaný dep sıpattaýǵa bolady. Negizgi problema-bul qazirgi zamanǵy fermerlik formaǵa kóshý eshqashan aıaqtalmady, bul salyqty tóleýdi baqylaýdy edáýir qıyndatady.

Sondaı-aq, aýyl sharýashylyǵy salasyna ınvestısıalardyń jetkiliksizdigin atap ótý qajet. Et jáne sút ónerkásibinde eń kóp problemalar bar, bul tutynýshylardyń suranystaryn qanaǵattandyrý úshin ónimderdiń májbúrli ımportyna sebep boldy. Qysqa merzimde sheshilýi kerek taǵy bir mańyzdy másele — jınalǵan ónimdi saqtaýǵa bolatyn aýmaqtyń jetispeýshiligi.