Til tarıhy – ult tarıhy. Qa­zaq tili uzaq tarıhı damý úde­ris­terin bastan keshirdi. Túrki­tanýda «orta túrki kezeńi» dep belgilengen H-HV ǵasyr ara­lyǵyn qamtıtyn kezeń túrki til­deriniń qalyptasý, damýynda aıryqsha ról atqarǵan mańyzdy dáýir. Kóshpeli taıpalardyń birigýi, qypshaqtardyń kúsheıýi, oǵyzdardyń Eýropaǵa qaraı yǵysýy etnostardyń tilinde óz izin qaldyrdy.

Orta ǵasyrlyq qypshaqtar tarıhyn arnaıy zerttegen S.Aqyn­janov: «Ártúrli tarı­hı derekterge qaraǵanda, Qa­zaq­stan dalasynyń soltústik aımaqtarynda Hİ-Hİİ ǵasyrlarda túrki taıpa­lary­nyń basynda han bıligi bar qypshaqtar konfederasıasy qalyptasty» dep tujyrymdaıdy. Qypshaqtar ulan-baıtaq terıtorıany ıgerip, Balqash kóliniń jaǵalaýlaryndaǵy jazyq dalalardan bastap Soltús­tik Kavkaz taýlary men Qyrym qyrqalaryna deıingi aralyqty mekendedi. Mafazat ál-gýzz (oǵyz­dar dalasy) ataýynyń ornyna Deshti qypshaq (qypshaqtar dalasy) ataýy paıda boldy. Qypshaq odaǵyna kirgen túrki taıpalary qypshaqtanyp, olardyń til­deri qypshaq tiline beıimdelip, qypshaq tili tutas memlekettik, tipti halyqaralyq til deńgeıine kóterilgen. Qypshaq taıpalary Qytaı qorǵanynan bastap Shyǵys Túrkistan, Altaı taýlary, Orta Azıa, Edil aımaǵy, Altyn Orda, odan ári Eýropaǵa deıin taraǵan.

Mońǵol shapqynshylyǵy jańa memleketterdiń paıda bolýyna alyp kelgeni málim. Eýrazıa keńistigindegi eleýli ózgerister, ásirese Joshy ulysynyń paıda bolýy Shyǵys Eýropa, Orta Azıa jáne Sibir terıtorıalaryn mekendegen kóptegen halyqtardyń qalyptasýy men damýynda úlken ról atqardy. Joshy ulysy týraly tarıhshy Ál-Omarı: «Erterekte bul memleket qypshaqtar eli bolǵan, biraq tatarlar jaýlap alýynan soń qypshaqtar olarǵa baǵynyshty kúıge tústi. Keıinnen tatarlar qypshaqtarmen bite qaınasa aralasyp, tabıǵı jáne násildik erekshelikterinen jer jaǵdaıy basym tústi de olardyń barlyǵy naǵyz qypshaqtarǵa uqsap, bir atadan taraǵandaı bolyp ketti», – deıdi. Keıin mońǵol ústemdigi kezinde qurylǵan Altyn Orda qypshaqtardyń negizgi Otany boldy. Buǵan álemdik tarıhtan, tarıhshylar eńbeginen mysaldar az emes.

Belgili ǵalym Á.Quryshjanov tarıhı derekterge súıene otyryp, Altyn Orda halqynyń deni qypshaq rýlary bolǵan degen qorytyndyǵa keledi. Polák ǵalymy A.Zaıonch­­kov­­s­kıı Hİİİ ǵasyrda túrki taıpa­larynyń bárine ortaq birtutas orta túrki qalyptasty deıdi. Degenmen, osy tutas tildiń ishinen qypshaq, oǵyz dıalektileri sol dáýirde-aq belgi bere bastaǵan. Saıası arenada úles salmaǵy basym bolǵan qypshaqtardyń tili Jibek jolynyń boıynda halyqaralyq til dárejesine jetken. «Kodeks Kýmanıkýs» sıaqty sózdikter qajettilikten týyndaǵan. Búgingi qazaq tiliniń arǵy tamyry kóne qypshaq tili týraly eń alǵash málimet bergen avtor M.Qashqarı bolatyn. «Dıýanı luǵat ıt-túrik» atty eńbeginde qypshaq tiliniń keıbir gramatıkalyq, leksıkalyq erekshelikterin taldap kórsetedi. M.Qashqarı túrki tilderin zertteı kele, Hİ ǵasyrda jeke qoldanylǵan «qypshaq tili» bolǵandyǵyn atap kórsetedi. Sonymen qatar, ol «qyrǵyz, qypshaq, gýz, týhsı, ıaǵma, chyǵyl, arǵý, ıarýq taıpalary – bári birdeı túrikshe bir tilde sóıledi» dep jazady. Belgili ǵalym N.Saýranbaev osy derekterge súıene kelip «bul atalǵan taıpalar tilderi ózara birigip ketip, biregeı tilge aınalǵan da, ortasynan bir toptan qypshaq tilin shyǵarǵan» deıdi. Shynynda da Hİİ ǵasyrlarda qypshaq taı­palarynyń salmaǵy saıası arenada arta túsken. Qypshaqtardyń memlekettik odaǵyna ár alýan taıpalar biriktirgeni belgili. Osyǵan qarap, qypshaq tili aralas til boldy deý negizge keledi.

M.Qashqarı túrki tilderiniń leksıkalyq uqsastyqtaryn aıta otyryp, olardyń dy­­bys­­­­­talý júıesindegi keıbir aıyr­mashylyqtardy ashyp kórset­ken. Ol qypshaq tiliniń mynadaı basty fonetıkalyq erek­shelikterin nazarǵa usyndy: ı dybysynyń ornyna dj(j) dybysyn qoldanady: ıandjý emes djandjý (shýda); sh dybysynyń ornyna s dybysyn aıtý: talys, qysyr; d dybysynyń ornyna t dybysyn qoldaný: dáýá emes táýá (túıe), búgde emes búkte (qanjar); d dybysynyń ornyna ı dybysyn qoldaný: qadyq emes qaıyq; ǵ dybysynyń aıtylmaı túsip qalýy: chýmǵaq emes chýmýq (shymshyq torǵaı, qara torǵaı), tamǵaq emes tamaq.

Demek, Hİ ǵasyrdyń ortasynda qoldanylǵan qypshaq tiliniń fonetıkalyq negizgi kórsetkishi – dj(j), s, t, ı dybystarynyń qol­danylýy men ǵ(g) dybysynyń aıtylmaı túsip qalýy bolyp otyr.

Osy fonetıkalyq erekshelikter búgingi qazaq tilinde saqtalǵan. Qazaq tili baıyrǵy qypshaq tiliniń zańdy jalǵasy deýimizge bul da septigin tıgizeri sózsiz.

«Ulttyń ult bolýyna birinshi shart – til», – dep Maǵjan Jumabaev aıtqandaı, Qazaq handyǵy quryl­ǵan tusta oǵan qyzmet etken qazaq tili de ósip jetilgen bolatyn. Az ýaqytta qyrannyń qanaty talatyn keń daladaǵy jartylaı kóshpeli qaýymdy bir múdde, bir maqsatqa jumyldyra alatyn qudiret ǵasyrlar boıy qalyptasa kelip, bir tutas ult tili retinde tarıh sahnasyna shyqty. HV-HVİİİ ǵasyrlardaǵy jyraýlar poe­zıasynda ádebı tildiń dárejesin bildiretin kórkem, aıshyqty sóz oramdar kóptep kezdesedi. Munyń ózi aýyzsha ádebı tildiń tamyry tym áride jatqanyn kórsetedi. Sonymen qatar, osy ádebı tildiń bir ushy kóne túrki dáýirinen úzilmeı kele jatqan túrkilik jazba ádebı dástúrde bolsa kerek. HİV ǵasyrda, Altyn Orda dáýirinde jazylǵan jazba eskertkishter tilindegi qypshaqtyq belgiler, qazaqy tanym-túsinigi kórinip turǵan turaqty tirkester, sóz joq naqty dálel bola alady.

Orta ǵasyr jazba jádigerlikteri óz dáýiriniń búkil tildik sıpatyn qamtı almasa da, turaqty tirkester arqyly kóptegen qazaqqa ortaq mádenı-tanymdyq aqparattar bere alady. Máselen, «Bilig qamchysyny elgá alyb» – «Bilim qamshysyn qolǵa alyp». Osy sóılemdegi «bilig qamchysy» frazemasy qazaqy oı túsinikten habar beredi. Qamshy – jaraý atty kóshpendiniń keıde jaýyna silteıtin bas qarýy. Qamshysyz at ústinde kún kórý qıyn. Avtor qamshy sózin bilig sózimen qosaqtap «aqyl-oıdyń ushqyrlyǵyn, ótkirligin» aıtyp otyr. «Bilimdiniń beti jaryq, bilimsizdiń beti sharyq» ekenin qamshy arqyly beredi. Kezinde uly Abylaı han halqyna «Bilektiń zamany ketip, bilimniń zamany kele jatyr, ázirmisiń áleýmet!» degende osyndaı «bilimdilikti» aıtyp otyr.

Taǵy bir derekke júgineıik: «Zýlým qamchysy ketti ársá eldin» «Zulymdyq qamshysy keter bolsa qoldan». Osy sóılemdegi zýlým qamchysy turaqty tirkesi de qamshy sózine oraılas jasalǵan. Maǵynasy «qataldyq, ozbyrlyq, jaýyzdyq». Kón sadaqty dos etip, kók daýyldy at etken kóshpendi jaýyna on eki órme, buzaý tis dyraý qamshy siltep tánin jaralap, janyn táýbege keltirse, endi bir jýan top ony álsizge kúsh kórsetý úshin de qoldanǵan. Joǵarydaǵy turaqty tirkesterge uıytqy sóz bolyp turǵan qamshy qazaqtyń búkil turmys-tirshiligine tán mádenı muranyń ataýy.

Qazaq topyraǵynda ańshy­lyqtyń tuzaq qurý, qaqpanshylyq, mergenshilik, ıt júgirtý jáne saıatshylyq sıaqty túrleri bar. Qazaq tiliniń sózdik quramynda ańshylyq ónerge qatysty leksıka óte mol. Akademık Á.Marǵulannyń aıtýynsha, tek saıatshylyqqa baılanysty týǵan myń jarymdaı sóz (halyqtyq termın) bar eken. Qus salý turaqty tirkesi qazaqtar men ortaǵasyrlyq qypshaqtarǵa ortaq etnografızm. Mine, osyndaı etnomádenı aqparatty boıyna saqtaǵan turaqty tirkester ulttyń dúnıetanymyn, júrip ótken tarıhyn kórsetedi. Til – ult – mádenıet úshtiginiń ajyramas sabaqtastyǵyn bildiredi.

Akademık Á.Qaıdarov mynadaı keleli pikir aıtady: «Etnostyń basyp ótken san ǵasyrlyq damý joly, onyń belgi-beıneleri bizderge tas músinder men jartastarǵa qashalǵan syna jazýlar arqyly, mádenı eskertkishter men ártúr­­li ǵımarattar túrinde jetýi múm­kin. Biraq, bulardyń bári etnos ómiriniń myń da bir elesi ǵana. Onyń shyn mánisindegi danalyǵy men dúnıetanymy tek tilinde ǵana saqtalady. Árbir dáýirde ómirge qajet bolǵan qural-saımannyń, qarý-jaraqtyń, kıer kıim men isher tamaqtyń, turmystyq zattar men salt-sanaǵa, ádet-ǵuryp, nanym-senimge, oıyn-kúlki, toı-tomalaqqa baılanysty uǵymdardyń aty-jóni, syr-sıpaty, t.b. tek til fak­­tileri retinde ǵana, ıaǵnı jeke sózder men sóz tirkesteri, frazeologızmder men maqal-mátel arqyly ǵana bizge jetýi múmkin», deıdi. Iaǵnı, til arqyly halyqty tanımyz. V.Fon Gýmboldtiń «Til – halyq rýhynyń, onyń tanymy men mentalıtetiniń kórinisi», degen konsepsıasyna súıengen antropologıalyq til bilimi qazaq topyraǵynda da damý ústinde. Til men mádenıetti sabaqtastyrǵan etnolıngvıstıkanyń negizin qalaǵan akademık Á.Qaıdarov bolsa, bul sala R.Syzdyqova, E.Janpeıisov, J.Mankeeva eńbekterinde jalǵasyn tapty.

Túptep kelgende til – etnos­tyq ózindik sanany týǵy­za­­dy da etnostyń daralanýyna, tutastanýyna alyp keledi. Etnostyq ózindik sana etnostyq qaýymdastyqty saqtap, damytady. Qaýymdastyqtyń basqalarǵa uqasamaıtyn ózindik ereksheligi bar ekenin kórsetedi. Ulttyń qalyptasýynda til basty etnostyq qundylyq. Qoǵamda bolatyn saıası tartystar, ózgerister, ártúrli shıelenister, ótpeli kezeńder tusynda halyqtyń esin jınaıtyn, syrtqy kúshterden qorǵanatyn eń sońǵy uıasy – ult. Bir tilde sóılep, bir dástúrde ómir súrip, bir tabaqtan as ishetin kez de osy sát. Túrik oıshyly Zıa Kókalyp: «Ult degenimiz til, din, moral jáne barlyq kórkemóner salalary turǵysynan ortaq, ıaǵnı birdeı tárbıe alǵan adamdardan turatyn birlestik», – dep anyqtama beredi.

Tatarstan Respýblıkasynda 1994 jyly «Sizdi óz ultyńyz­dyń adamdarymen ne jaqyndas­tyrady?» degen suraq qoıý ar­qyly etnostyq-áleýmettik saýal­nama júrgizilgen. Etnostyq daralaný komponentteri retinde til, mádenıet, salt-dástúr, týǵan jer, tabıǵat, din, tarıhı ortaq taǵdyr, minez, psıhologıa, ortaq memlekettilik, syrtqy bet-pishin usynylǵan. Saýalnamaǵa qatysqan adamdardyń 76,9 paıyzy til dep kórsetken. Til – ulttyń eń birinshi, eń qasıetti sıpaty, halyqtyń ǵasyrlar boıy jınaǵan rýhanı qazynasynyń jıyntyǵy. Til men ult – birtutas. Kóne tarı­hı aqparat, mádenıet, salt-dástúr keıingi urpaqqa til arqyly je­tedi, til ultty tutastandyrady, uıystyrady, basqalardan erek­sheleıdi, tárbıeleıdi, keıingi ur­paqpen sabaqtastyrady, jalǵas­tyrady, órkenińdi ósiredi.

Kúni keshe Birikken Ulttar Uıymynyń Bas Assambleıasynyń sesıasynda Elbasy qazaq tilinde baıandama jasap ana tilimizdiń abyroıyn asqaqtatty. Álem qulaǵy qazaqtyń qońyr únin, áýezdi dybys júıesin estidi. Ultymyzdyń, eldiktiń negizgi belgisi til ekenin kórdik, basqalarǵa kórsettik, táýbe destik. Uly mereke tusynda, ıaǵnı Qazaq handyǵynyń 550 jyl­dy­ǵynda uly tilimizdiń mereıin ósir­dik, abyroıyn asyrdyq.

 Murat SABYR,

Batys Qazaqstan ınovasıalyq-tehnologıalyq ýnıversıtetiniń profesory.

Oral.

Derekkóz: Egemen Qazaqstan