Ǵylymı konferensıa ǵıbraty

Qazaq handyǵynyń ǵasyrlardan jetken shejireli tarıhynyń jas urpaq úshin ǵıbraty óte mol. Kóshpendiler dáýirinen tamyr tartqan el tarıhy búgingi tórt­kúl dúnıege tanylǵan táýelsiz Qazaq­stannyń jasampaz memleketke aınalýymen ushtasyp jatyr. Elbasy Nursultan Nazarbaev qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵyna baılanysty «Qazaq handyǵy budan bes jarym ǵasyr buryn ǵana shańyraq kóterse de Eýrazıanyń uly dalasynda ornaǵan arǵy dáýirdegi saq, ǵun, úısin memleketteriniń, bergi zamandaǵy Uly túrik qaǵandyǵy, Deshti Qypshaq pen Altyn Orda memleketteriniń zańdy murageri boldy», dep oryndy baǵasyn ber­di. Uly dala eli – táýelsiz Qazaqs­tan­nyń memleket retinde qazyq qaǵýynyń bastaýy bola alǵan Qazaq handyǵynyń 550 jyldyq tarıhyna álem ǵalymdary da erekshe nazar aýdaryp otyr.

Atyraý oblysynyń ákimdigi men H.Dos­muhamedov atyndaǵy Atyraý memlekettik ýnıversıtetiniń bir­lese uıymdastyrýymen ótken «Qa­­zaq handyǵynan – Egemen Qa­zaqstanǵa» taqyrybymen halyq­aralyq ǵylymı-tájirı­belik konferensıada óz zertteýlerin usyndy. Olardyń qatarynda Ázerbaıjan, Reseı, Indonezıa, Fransıa, Qytaı jáne Úndistannan qatysqan jetekshi ǵalymdar bar. Árıne, konferensıada otan­dyq ǵalymdarymyz da, sonyń ishinde Sh.Ýálıhanov atyn­daǵy Tarıh jáne etnologıa ınstıtýtynyń dırektory, pro­fessor Hangeldi Ábjanov, «Oty­rar» kitaphanasynyń dırektory, fılologıa ǵylymdarynyń dok­tory Tursyn Jurtbaı, L.N.Gý­mılev atyndaǵy Eýrazıa ulttyq ýnıversıtetiniń profesory Jumabek Busyrmanov, M.Áýezov atyn­daǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń bólim meńgerýshisi Svetlana Ananeva, «Mádenı mu­ra» baǵdarlamasynyń tarıhı máseleler boıynsha sarapshysy Sattar Májıtov jáne Batys Qa­zaqstan oblystyq tarıh jáne arheologıa ortalyǵynyń dırektory Murat Sydyqov ǵıbratqa toly tu­shymdy baıandamalar jasady.

– Qazaq handyǵy jaıdaq jerde qurylǵan joq. Handyq zamanǵa deıin de Eýrazıanyń jon arqasyn qonystanǵan babalarymyz ba­tys­­ta Vızantıa, Rım ımperıalarymen, shyǵysta Parsy, Qytaımen terezesi teń kórshi bolyp, ústemdik etip dáýrendegen dáýirler de bol­ǵan. Kóne túrki zamanynda bul jer shyǵysty batysqa, batysty shy­ǵysqa qosyp, Uly Jibek joly atty ekonomıkalyq-logıstıkalyq beldeýge aınaldy. Búgingi kúnniń bas­ty termıni – jahandanýdyń ir­gesi baıtaq dalamyzda qalandy desek, artyq aıtqanymyz emes. Uly Dala halqynyń ekinshi dáý­rendeýi – «qazaq» degen et­no­nım­niń tóńireginde toptasyp, Qazaq handyǵyn qurýmen baılanysty. Qazaqtyń alǵashqy on tórt hanynyń jeteýiniń joryqta qaza tapqanyn eskersek, eldikti saqtap qalý­dyń ońaı bolmaǵanyn baıqaımyz. Búginge úlken ulaǵat qaldyryp, ishki-syrtqy sebepterge baılanysty handyqtyń dáýiri de ótti. Túrki zamanynan eseptesek, búgingi táýelsiz Qazaqstanymyz – Uly Dalany meken etken ha­lyq­tyń úshinshi dáýirleý kezeńi, – dedi halyqaralyq konferensıany ashqan oblys ákimi B.İzmuhambetov.

Halyqaralyq konferensıa­da Qazaq handyǵy tarıhyna qa­tysty baıandamalarda tarıhı oqı­ǵa­lar men derekter, tarıhı tul­ǵalardyń qaıtalanbas róli týraly oryndy pikirler aıtyldy. Má­­selen, belgili shyǵystanýshy, R.Súleımenov atyndaǵy Shyǵys­taný ınstıtýtynyń dırektory, profesor Ábsattar qajy Der­bisáliniń aıtýynsha, Qazaq handyǵynyń qurylýyn baıandaǵan eń negizgi jazba derektiń avtory retinde 1499-1551 jyldary ómir súrgen Muhammed Haıdar Dýlatıdi aıtýǵa bolady. Óıtkeni, ol óziniń «Tarıh-ı-Rashıdı» dep atalatyn eńbeginde HIV-XVI ǵasyrlarda Or­­talyq Azıa aýmaǵynda ómir súrgen halyqtar men olardyń mem­­leketteri týraly tarıhı-et­nografıalyq, geografıalyq sıpatta mol maǵlumat jazyp qaldyrǵan.

Bul derekti Delı ýnıversıtetiniń profesory, Indıra Gandı atyn­daǵy óner ortalyǵynyń ǵylymı jetekshisi Mansýra Haı­dardyń pikiri de qýattaı túsedi. Ol bú­gin­­gi zamanǵy qazaq ultyn qo­la dáýirindegi qazaq etnogenezi re­tinde qalyptasa bastaǵan dep esepteıdi. Al ult retinde ataýdy XV ǵasyrdyń II jartysynda al­ǵanyna nazar aýdardy. Buǵan dálel retinde Muhammed Haıdar Dýlatıdiń «Tarıh-ı-Rashıdı» eń­beginde jazylǵanyn alǵa tartady. «Qazaq halqynyń talassyz ta­myry berik qundylyqtaryna súısinemin, dıalektisiz qýatty qazaq tilin, onyń taza tabıǵatyn joǵary baǵa­laımyn», degen Úndistan ǵa­lymy ózi eńbek etetin ýnıversıtette qazaq tilindegi úıirmeniń jumys jasaı bastaǵanyna toq­taldy.

Al Reseı Ǵylym akademıa­sy janyndaǵy Reseı tarıhy ıns­tıtýtynyń bas ǵylymı qyzmetkeri Naılá Bekmahanova Qazaq tarıhynyń bastaýyn tym tereńnen zertteý qajettigine toq­taldy. «Kezinde tarıhymyzdy obektıvti zertteý bolmady. Soǵys, ózge de kúrdeli kezeńderdi bastan ótkergen qa­zaq jerinde zertteý júrgizýge tolyq múmkindik te, oqýlyq ta bol­­ǵan joq. Endi, mine, sol sebep­ten, Ermuhan Bekmahanov bastaǵan zertteýshilerdiń jolyn jalǵastyryp, tarıhtyń mańyzdy sátterin zerttep, halyqqa jetkizý jolynda japa shekken tulǵalardyń amanatyn oryndaýmyz qajet», dep oı túıgen N. Bekmahanovanyń pikirimen Reseıdiń taǵy bir ǵaly­my, M.V. Lomonosov atyndaǵy Más­keý memlekettik ýnıversıteti ja­nyndaǵy Azıa jáne Afrıka elderi ınstıtýtynyń profesory Mıhaıl Meıerdiń de kózqarasy ushtasyp jatyr. «Biz qazaqtyń tarı­hyn kóp bilmedik. Endi, mine, Uly Dala eliniń tarıhynyń syryna qanyqtym. Jalpy, osy sekildi tarıhı merekelerdi toılaýdyń mańyzy zor. Áli de zerttele tússe, Qazaq handyǵyna 550 jyl emes, odan kóp bolýy múmkin», deıdi Reseı ǵalymy.

Qazaq handyǵynyń tarıhy Fransıa ǵalymdaryn da qyzyqtyrady eken. Parıj­degi Shyǵys tilderi jáne órkenıetteri ult ınstıtýtynyń profesory Pýjol Katrınniń pikirinshe, qazaqtyń tarıhy XIX-XX ǵasyr zul­mat­tarynan aman ótkendigimen erekshelenedi. Qanshama qıyn­dyqty bastan ótkerse de joıylyp ketpeı, ult retinde saqtalyp qalǵandyǵymen daralanady. Ol: «Qazaqtyń ótkeni ózge elderdiń tarıhynan memleketti adamı jáne aýmaqtyq resýrstarmen basqarýy tańdandyrady. Mundaǵy sansyz petroglıfter de, tarıhı eskertkishter de Uly Dalanyń qaıtalanbas ki­tap­hanasyn qalyptastyryp, Qazaq eli­niń tarıhyn qýatty ete túsedi» dese, osy eldiń jáne bir ǵalymy, Pýa­te ýnıversıtetiniń profesory Patrıs Noden: «Qazaq – tekti halyq. Bul halyq jaýgershilik zamanda da, bodandyq pen túrli qıyn-qystaý kezeńde de moıymady. Qazaq­tyń qanyndaǵy bir uly qasıet – tarıhqa de­gen qurmet, ult­tyq qundylyqtarǵa degen syılastyq. Bul Uly Dala eliniń darqan­dyǵynan-aý dep oılaımyn», dep aǵynan jaryla pikir bildirdi.

Saraıshyqta shertilgen syr

Qazaq handyǵynyń 550 jyl­dy­ǵy týraly aıtqanda Saraıshyqtyń tarıhyn aınalyp ótýge bolmaıdy. Óıtkeni, qazaq dalasyndaǵy ejelgi Saraıshyq qalashyǵynyń áli ashyl­maǵan tylsym syrlary kóp. Saraıshyq ta­rı­hı-memorıaldyq kesheniniń dırektory Moldash Ber­dimuratov halyqaralyq kon­ferensıaǵa qatysýshylarǵa ejel­gi qala­shyqtyń tarıhy týraly áserli áńgimelep berdi. Onyń aı­týynsha, munda jeti han jerlengen. Ejelgi qalashyqtyń tarıhy shetel ǵalym­daryn erekshe qyzyqtyrady. Ásirese, qala­nyń ınfraqurylymynyń ereksheligi, arheologıalyq qaz­ba ornynan tabylǵan tarıhı jádigerlerdiń syry áli tolyq ashyla qoı­maǵan sekildi kórinedi. Uly Jibek joly­nyń boıyndaǵy ejelgi qalashyqqa birneshe saýda kerýenderiniń toqtaǵany da dáleldenip otyr.

Saraıshyqta Qazaq handyǵynan arna tartqan halqymyzdyń tarıhyn pash ete­tin kórme uıymdastyryldy. Sonyń ishin­de qolóner sheberleriniń ejelden kele jat­qan úrdisti búgingi urpaqqa mıras etken ismer­ligi nazar aýdartady. Kórmede ulttyq qundylyqtarǵa balanatyn dombyra, besik, qamshy, oıý-órnektermen órilgen ulttyq naqyshtaǵy týyndylar da jurtshylyqtyń yqylasyn týǵyzdy. Al «Saraıshyq syr shertedi» atty teatrlandyrylǵan kóriniste Qazaq handyǵynyń tarıhynan, sol dáýirdegi ómirden syr sherter kórinispen bastaý aldy. Jurtshylyq aldyna Qazaq handyǵynyń bas­taýynda turǵan Kereı men Jánibek bas­tap, qazaqtyń jeti hany shyqty. Qazaq handarynyń kelbeti kelisti somdalypty. Qazaqtyń úsh bıi –Qazybek bı, Tóle bı, Áıteke bı sharaǵa jınalǵan jurtshylyqqa bata berdi.

– Saraıshyqta jerlengen jeti han – bizdiń úlken tarıhymyzdyń jalǵasy. Bul ata-babadan amanat bolyp qalǵan jer búginde shekaramen shegendelip, myńdaǵan sha­qyrym joldar, júzdegen áleýmettik nysandar boı kóterip, adamdardyń zamanaýı ómir sú­rýine barlyq jaǵdaı jasalyp otyr. Búgingi Qazaqstannyń Uly Dalasy baılyqqa toly. Ol damyp, órkendeýde. Qazaqstan halqy búginde jarasym men kelisimde ómir súrýde, – dedi Saraıshyqtaǵy saltanatty sharanyń ashylýynda oblys ákiminiń orynbasary Sh.Muqan.

Munda óner sheberleri qazaq ánderin áýeletti, qońyr dombyra shanaǵynan kúmbir-kúmbir kúı tógildi.

Derekkóz: Egemen Qazaqstan