Qazaq handyǵy dáýirindegi jy­raýlar poezıasynda erlik taqyrybynyń basymdyq alyp, óz memleketiniń táýelsizdigi men onyń dańqyn arttyrý jolynda kúresken batyrlardyń erjúrektigi men qaıtpas qaı­sarlyǵyn jyr­laý eń ózekti másele boldy. Jyraý­lar bıleýshilerdiń jáne adamdar joqshylyq degendi bilmeı, molshylyqta ómir súretin qoǵam­nyń minsiz beınelerin jasady. Olar ózderiniń poetıkalyq monolog-tolǵaýlarynda mańyzdy memlekettik problemalarmen qatar, ádep pen moral, ar-namys pen qadir-qasıet máselelerin qorǵady. Ómir men ólim týraly, dúnıeniń qubylmalylyǵy men jalǵandyǵy týraly óz oılaryn tolǵady.

Jyraýlar poezıasy ulttyq bolmysymyzdyń qalyptasýynda asa qýatty yqpaldylyǵymen erek­shelendi. Memleketti basqar­ǵan handardan bastap, balaǵa tá­lim-tárbıe beretin estetıkalyq esti dúnıeler qaldyrdy. Qazaq hal­qy sóz ónerin kıeli sanaıdy. «Sóz – súıekten, taıaq etten ótedi» deıdi dana halqymyz.

Ómirden erte ketken aqyn, profesor A.Egeýbaı jyraýlar poezıasynyń qazaq ultynyń rýhanı qalyptasýyna jasaǵan yqpaly týraly: «Jyraýlar tolǵaǵan adamshylyq, ımandylyq, qaharmandyq, jigerlilik hám jaısańdyq jańa qalyptasa bastaǵan qazaq ulysynyń rýhanı kelbetin kesteleýi tıis edi. Solaı boldy da. Qazaq eliniń ajary men jan dúnıesi sol shyǵarmalardan tanyldy. Bilim-bilik, aqıqat, til, jaratylys jaıly tolǵamdar da sol arnada jeli tartty. Ejelgi túrki dúnıesiniń bar bolmysy men arman-múddesi bir kezeńde qazaqtyń klasıkalyq mádenıeti arqyly jańǵyra kórindi. Jyraý­lar dáýiriniń ishki mánine úńilsek, tórt-bes ǵasyr boıyna tutastaı qubylys retinde damyǵan áleýetti áleýmettik-kórkemdik uly samǵaý buryn-sońdy bolmaǵan edi. Ol poezıada, eldik qurylysta, tur­mysta materıaldyq hám rýhanı mádenıette birdeı aıqyn músin­deldi», – deıdi.

Jyraýlar poezıasy – derbes memlekettik dárejede ómir súrgen Qazaq handyǵy atty dáýirdiń ádebı murasy. Kórnekti ǵalym-jazýshy M.Maǵaýınniń aıtýynsha: «Qazaq halqynyń jalpy túrkilik ortaq etnos quramynan bólinip, derbes Orda qurǵan handyq zamany tórt ǵasyrǵa jýyq uzaq dáýirge sozyldy». Ol taǵy birde «HV–HVİİİ ǵasyrlarda jasalǵan ádebıet el múddesin, jurt muratyn birinshi orynǵa qoıdy. Ózindik túr taýyp, aıqyn ulttyq sıpatta qalyptasty. Alashtyń jaısań janyn, ór rýhyn bederleı tańbalap, keler urpaq úshin eshqashan eskirmes úlgiler týdyrdy. Kórkemdik tanymnyń asqar bıigine kóterilip, álemdik óredegi uly shyǵarmalar qaldyrdy», deıdi. Iaǵnı, jyraýlar poezıasy – qazaq sóz óneriniń álemdik klasıkalyq shyǵarmalar shoǵyryna qosylatyn bizdiń ulttyq rýhanı qazynamyz.

Jyraýlar shyǵarmalarynda oı-pikirlerin ashyq aıtyp, ámirshi, handardy, sultandardy «bas kespek bolsa da til kespek joq» qaǵıdattaryn ustanyp synap otyrǵan. Jyraýlar ózderiniń synynda memleket múddelerin jeke bas múddelerinen joǵary qoıǵan.

Jyraýlar poezıasynyń atasy, abyzy Asan Qaıǵy bolatyn.

Onyń tolǵaýlarynan Qazaq handyǵynyń qurylý dáýiriniń tarıhı belgilerin kóremiz. Ǵalym B.Kenjebaev: «Asan Qaıǵynyń shyǵarmalary óz tusynyń aınasy, ol óz dáýirindegi qazaq halqynyń muńyn, tilegin kórsetedi», dep jazǵan edi.

Asan Qaıǵy – halqynyń bir­ligin, memlekettiń tutastyǵyn saqtaǵan jyraý.

Oǵan tómendegi tolǵaý mysal bolady:

«…Qyrynda kıik jaılaǵan,

Sýynda balyq oınaǵan,

Oımaýyttaı toǵaı eginniń

Oıyna kelgen asyn jeıtuǵyn,

Jemde keńes qylmadyń,

Jemnen de eldi kóshirdiń.

Oıyl degen oıyndy,

Otyn tapsań, toıyndy.

Oıyl kózdiń jasy edi,

Oıylda keńes qylmadyń,

Oıyldan eldi kóshirdiń».

Asan Qaıǵynyń, Qaztýǵannyń, Dospambettiń, Shalkıizdiń, Jıem­­bettiń, Marǵasqanyń, Aqtamberdiniń, Tátiqaranyń, Úmbeteıdiń, Buqardyń tolǵaý­larynda qazaqtyń ata mekenderi shyǵarmalardyń taqyryptyq-ıdeıalyq, kórkemdik-stıldik ár­túrli erekshelikterine oraı jyrlanady. Jyraýlar poezıasyndaǵy jer-sý ataýlarynyń ishinde Altyn Orda dáýirindegi qazaq halqynyń ıelengen mekenderi saǵynyshpen, qımastyq sezimmen jyrlanady. Atap aıtqanda, Edil, Jaıyq, Syrdarıa, Qara Ertis ózenderi, Azaý (Azov) teńizi, Túrkistan, Tashkent qalalary, t.b. mekender jyr arqaýynyń negizin quraıdy.

Búgingi tańda jyraýlar poezıa­synyń kórkemdik ereksheligi men qundylyǵy – Táýelsizdigine qol jetkizgen Qazaq eliniń ós­kin urpaqtaryn eline, jerine, Táýelsiz Qazaqstanyna degen súıispenshiligi men otansúıgishtik sezimin oıatyp qalyptastyrady. Qazaq eliniń memlekettiligin, ejelgi ata jurtyn máńgilik maqtanyshpen, asqaq sezimmen jyrlaý – jyraýlar poezıasynda qalyptasqan ulttyq bolmysymyzdyń naqty kórinisi.

Qazaq handyǵynyń memle­kettik qurylýy dáýirinde ómir súrgen kórkem sóz sheberleri – qazaq ádebıetindegi jyraýlar poezıasynyń qalyptasýynda Dospambet pen Shalkıiz jyraý­lardyń alatyn orny erekshe. Dospambet jyraý poezıasynda atamekendi súıý, ardaqtaý, otanshyldyq-patrıottyq rýh óte basym.

«Betegeli Saryarqanyń

boıynda,

Soǵysyp ólgen ókinbes!» dep, odan soń:

«… Aınalaıyn Aq Jaıyq,

At salmaı óter kún qaıda?!

… Ketbuǵadaı bılerden

Keńes surar kún qaıda?!» deıdi.

Edildiń boıyn en jaılap,

Shalǵynǵa bıe biz baılap,

Oryndyqtaı qara sabadan

Bozbalamen kúlip-oınap,

Qymyz isher kún qaıda?!»

deıdi.

Dospambet jyraýlar poezıa­synda ózindik qoltańbasy bar, joryqshy, batyr jyraý bolǵan. Qazaq handyǵy dáýirinde memleket múddesin joǵary ustanǵan aqyn, eliniń birligin, tutastyǵyn jyrlaǵan.

Jyraýlar – Qazaq handyǵy memleketindegi qazaq halqynyń árbir azamatynyń asyl sapany ıelenýin, sol jaqsylyqty urpaqtarǵa jalǵastyrýyn murat tutqan qaıratkerler. Jeke adam­­­dardyń qasıetteri arqyly halyqtyń, onyń urpaqtarynyń ónegeli tulǵa, úlgili áýlet quraı­tyn­dyǵyn jyr joldarynda aıǵaqtaıdy.

Shalkıiz jyraý dúnıede turaqty, máńgilik eshteńe de joq, álem bir qalypta turmaıdy, bári ótkinshi degen pikirdi ýaǵyzdaıdy. Jyraý árbir adam aqyryn júrip anyq basýy tıis, asqanǵa bir tosqan bolatynyn da eske salady.

Jyraýlar qazaq halqynyń erteńgi bolashaǵy, balalardyń da tatýlyqpen, birlikpen qa­lyp­tasyp ósýin jyrlaıdy. Jastaıynan aýyzbirshilikpen, dostyqpen qalyptasyp ósken jas urpaqtyń halqyn baıandy baqytqa jetkizgeni – tarıhta dáleldengen aqıqat.

Aqtamberdiniń qazaqtyń jańa jas býynyna arnalǵan tárbıelik ósıetiniń osyndaı taǵylymdy jaqtary búgingi Qazaq eliniń óskin urpaqtaryna úlgi-ónege bolmaq.

«Balalarǵa ósıet:

Qylmańyzdar kepıet,

Birligińnen aırylma,

Birlikte bar qasıet.

Tatýlyq bolar bereke,

Qylmasyn jurt keleke», deıdi aqylman Aqtamberdi.

Aqtamberdiniń jyrlap ketken ósıet sózderi búgingi tańda ózindik qundylyǵymen erekshelene túsedi. Búgingi jahandaný dáýirinde táýelsizdigine qol jetkizgen Qazaq eli úshin birligin saqtaýǵa, memlekettiliginiń tutastyǵyn qamtamasyz etýge jyraýlar poezıasynyń beretin tálim-tárbıelik jaqtary ushan teńiz.

Jyraýlar – Qazaq handyǵy halqymyzdyń barlyq jastaǵy adamdarynyń asyl, sanaly qasıet­ti bolýyn murat etken naǵyz tárbıeshiler. Jyraýlar poezıasy – qazaq sóz ónerindegi shynaıy ulttyq sıpattyń negizgi kórkemdik irgetasy. Sondyqtan, halyqtyq tárbıe dástúrin jyraý­lar poezıasy arqyly tereńdete uǵyndyrý – ómir talabynan týyn­daǵan másele.

Qoryta aıtqanda, Qazaq han­­­­dyǵy dáýirinde jyraýlar poezıasynyń basty taqyryby – halyqtyń toptasqandyǵy men birligi jáne áskerı kúsh-qýa­tyn nyǵaıtý máseleleri bol­dy. Sondaı-aq, jyraýlar shyǵar­malarynda ámirshige tike­leı arnaý da, madaq óleńder de, bolmys týraly fılosofıalyq tolǵa­nystar da, izgilik pen zulymdyq, jaqsy men jaman, dostyq pen dushpandyq týraly tolǵaýlar molynan. Jyraýlar óz týyndylaryn, tolǵaýlaryn keıingi urpaqtaryna máńgilik mura etip qaldyrý jolynda kórkemdigi joǵary poezıa tilimen, taptyr­mas teńeýler, jarqyn metaforalar, sıntaksıstik já­ne psıhologıalyq paralel­der arqyly baıandaǵan. Bul týyndylardyń Táýelsiz Qazaq­stannyń órkendep damýyna tıgizetin yqpaly orasan zor dep bilemiz.

Qudaıbergen MÁMBETOV,

fılologıa ǵylymdarynyń kandıdaty,

Túrkologıa ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń aǵa ǵylymı qyzmetkeri.

Derekkóz: Egemen Qazaqstan