Elimizde jasyratyny joq atom elektr stansıasynyń qurylysy tóńireginde dáıeksiz derekterge negizdelgen dúdámál pikirler men negizsiz tujyrymdar tolastamaı tur. Alaıda atom qýaty taıaý bolashaqta elimizdegi birqatar ekologıalyq jáne ekonomıkalyq máselelerdiń kiltine aınalady. Menshikti atom elektr stansasy energıa tasymaldaýshylardyń ımportyna táýeldilikti azaıtýǵa, eldiń energetıkalyq qaýipsizdigin arttyrýǵa jáne energetıkalyq resýrstardy neǵurlym ıkemdi basqarýǵa múmkindik beredi. Sondaı-aq otandyq atom ónerkásibin óristetý energetıkalyq júıeniniń teńgerimin úılestirýge septesedi.
Atom energetıkasyn ıgerý tóńireginde týyndaǵan daqpyrt eskirgen ári dáıeksiz málimetterge negizdelgen. Ýaqyt ótken saıyn atom energetıkasy salasyndaǵy tehnologıalar qarqyndy damyp, olardyń qaýipsiz jáne ekologıalyq taza energıanyń qaınar kózi ekenine senim artty.
Atom elektr stansıalarynyń qaýipsizdigine qatysty halyqtyń kúmáni Chernobyl (Ýkraına) jáne "Fýkýsıma 1" (Japonıa) syndy AES ornaǵan alapat apattan keıin údeı túskeni málim . Alaıda, jahandyq sarapshylardyń basym bóligi qazirgi zamanǵy atom elektr stansıalary qaýipsizdiktiń eń joǵary standarttaryna sáıkes salynyp jatqanyn aıtady. Tehnologıa ýaqyt ótken saıyn úzdiksiz damý ústinde, sondyqtan qorǵanys mehanızmderi yqtımal apattardyń aldyn alady.
Atom stansıalary týraly qate túsinikti kóbinese atom bombalary men atom elektr stansıalarynyń qurylymy týraly bilimi joq adamdar qalyptastyrady. Iadrolyq bomba men reaktorlyq qondyrǵylardyń jumys baǵdary men prınsıpi múldem eki bólek nárse. Atom elektr stansıalarynyń jarylýy múmkin eme, sebebi tizbekti reaksıa qaýiptiń aldyn alady.
3 + býyndy reaktoryq qondyrǵylar salqyndatý júıelerimen jabdyqtalǵan. Bul elektr qýaty óshken jaǵdaıda da birqalypty temperatýrany ustap turýǵa múmkindik beredi. Al ol óz kezeginde apattyń bolý qaýipin seıiltip, qurylǵynyń qalypty jumys isteýine kepildik beredi. Budan bólek, reaktorlyq qondyrǵylar zamanaýı basqarý jáne baqylaý júıelerimen qamtamasyz etilgen.
Kóptegen adamdar atom elektr stansıalary qorshaǵan ortaǵa zıan keltiredi dep sanaıdy. Shyndyǵynda, atom stansıalary kómir jáne gaz elektr stansıalary sıaqty dástúrli energıa kózderimen salystyrǵanda aýaǵa kómirqyshqyl gazynyń eń az mólsherin shyǵarady. Sondaı-aq álemdik ǵylymda AES qaldyqtaryn kádege jaratý jáne qaıta óńdeý tehnologıalary damyp keledi. Ekonomıkalyq júıesi damyǵan kóptegen elder qazirdiń ózinde jerdiń tereń qabatyna qaldyqtardy kómý tájirıbesin qoldanady.
Keıbireýler tabıǵı qýat kózderi (mysaly, kún nemese jel) jaqyn arada atom elektr stansıalaryn tolyǵymen almastyrady dep sanaıdy. Degenmen, atom energıasy elektr jelisine negizgi júktemeni qamtamasyz ete alatyn eń turaqty kózderdiń biri bolyp qala beredi. Kún jáne jel energıasynyń energıa turaqtylyǵyn qamtamasyz ete almaıdy.
Atom elektr stansıasynyń qurylysy aıtarlyqtaı qarjylyq ınvestısıalardy qajet etkenimen uzaq merzimdi perspektıvada mundaı stansıalar arzan elektr energıasynyń basty kózine aınalady. AES iske qosylǵannan keıin paıdalaný shyǵyndary men energıa quny dástúrli elektr stansıalarymen salystyrǵanda edáýir tómen bolatynyn atap ótken jón.
Qoǵamda atom stansıalary terrorısterdiń nysanyna aınalýy múmkin degen qaýip te bar ekeni málim. AES sıaqty san deńgeıli strategıalyq nysandarda qorǵanys qatań qadaǵalanady. Atom stansıasynyń konstrýksıalary aýyr apattarǵa, sonyń ishinde yqtımal terorıstik aktilerge tótep beredi. Iadrolyq nysandardyń qaýipsizdigi kóptegen elder úshin eń basty basymdyq jáne AES eń qorǵalǵan nysandardyń biri bolary shúbásiz.
Qazaqstanda atom elektr stansıasynyń qurylysyn júrgizý tarıhı sheshim bolmaq. Qazaqstan álemdegi eń iri ýran qoryna ıe, sondyqtan energetıkalyq qaýipsizdikti, turaqty ekonomıkalyq ósimdi qamtamasyz etý jáne otyn-energetıkalyq shıkizatqa táýeldilikti tómendetý úshin óz resýrstaryn tıimdi paıdalanýǵa umtylady.
Memlekettiń energetıkalyq áleýetin damytýǵa degen umtylysy urpaq bolashaǵyna baǵyttalǵan basty ıgilik dep uǵynýymyz kerek. Sońǵy zertteýlerge súıensek, HHİ ǵasyrdyń ortasyna qaraı jer jahanda energıany tutyný eki ese artady. Sarapshylar Japonıada apat saldary men asa qaıǵyly oqıǵalarǵa jáne odan keıingi beıbit atomǵa degen halyqtyń kúmániniń artýyna qaramastan, atom energetıkasy eń perspektıvaly baǵyttardyń biri bolyp qala beretinin aıtady. Álemdik ekonomıkanyń damýymen birge kúnnen kúnge artyp kele jatqan elektr qýaty jańa energıa bloktaryn salýdy talap etedi. Sondyqtan ıadrolyq energetıkanyń negizgi resýrsy — ýranǵa suranys artyp keledi.
Sońǵy málimetterge sáıkes, Qazaqstan jylyna shamamen 113 mlrd kVt/saǵ elektr energıasyn óndiredi,al 128 mlrd kVt/saǵ tutynady. Kómir jáne gaz stansıalarynyń kómirtegi shyǵaryndylary klımattyń ózgerýine jáne qorshaǵan ortanyń lastanýyna yqpal etedi.
Kóptegen elder qazirdiń ózinde neǵurlym taza jáne tıimdi energıa kózderine kóshýde, jáne Qazaqstan ornyqty damý jáne qorshaǵan ortaǵa áserdi azaıtý jónindegi jahandyq maqsattardy qoldaı otyryp, bul baǵytta ilgerileý ústinde.
Sózimizdi qoryta aıtar bolsaq, eldegi elektr qýatynyń tapshylyǵy, sondaı-aq atom ónerkásibine qatysty kásiporyndardyń úzdiksiz jumysyn qamtamasyz etýge múmkindik beretin tabıǵı resýrstardyń mol qory, Qazaqstanda AES salý ýaqyt talabyna saı qajettilik ekenin aıǵaqtaı túsedi.
Golroh Jemeneı
Mańǵystaý oblysy
