Fızıka, matematıka jáne ınjenerıa ǵylymdarynyń PhD doktory, L.Gýmelev atyndaǵy Eýrazıa ulttyq ýnıversıteti halyqaralyq ıadrolyq fızıka, jańa materıaldar jáne tehnologıalar kafedrasynyń aǵa oqytýshysy Baqytjan Ýrazbekovpen beıbit atomdy qoldaný joldary jáne atom energetıkasynyń perspektıvalary týraly talqyladyq.

– Bilýimizshe, siz ýnıversıtette ıadrolyq reaksıany teorıalyq negizde modeldeısiz. Atomdyq elektr stansıalarynda negizgi qyzmet atqaratyn atom reaktorlary degen sabaqtan stýdentterge dáris oqısyz. Jalpy jastardyń atom energetıkasyn qabyldaýy qalaı?

– Berilgen tapsyrmany oryndap, zerttepjúretin stýdentter sany az emes. Qazir aqparattyq zaman. Ashyq derek kózderinde atom energetıkasy týraly aqparat jetkilikti. Sondyqtan jastar AES-ke qatysty aqparattan qulaqdar, ári paıdasy men zıanyn jaqsy biledi.

– Atom ıadrolyq fızıka tóńiregindegi zertteýlerińizge toqtala ketseńiz.

– Iadrolyq reaksıalardy modeldeýmen aınalysamyn. Biz, mysaly, ıadrolyq reaktorlarda bolatyn prosesterdi tereń zertteımiz. Odan bólek bizde qyzyqty ǵylymnyń salasy – neıtrıno fızıkasy. Bul jalpy álemniń paıda bolýy týraly, onyń Standarttyq modeline kele me, álde kelmeı me degen suraqtaryna jaýap beretin ǵylym.

– Endi negizgi suraqqa kóshsek, atomnan energıa alý qalaı bastaldy?

– 1954 jyly Máskeý túbindegi Obnınskqalasynda atom energıasyn beıbit maqsatta paıdalaný bastalyp, dúnıe júzi boıynsha eń alǵashqy atom elektr stansıasy jumys isteı bastady.

– AES degenimiz ne? Ol qalaı jumys isteıdi?

– AES-tegi reaktorlarda ıadrolyq reaksıanyń negizinde energıa túziledi. Salystyrmaly túrde aıtsaq, gıdroelektrostansıasynda sýdyń aǵyny týrbınany aınaldyryp, elektr órisi paıda bolady. Sosyn elektr aǵynyn ári qaraı tutynýshylarǵa jetkiziledi. Taǵy bir energıanyńbalama kózi – kún panelinen alynatyn qýat. Bul jerde jartylaı ótkizgishtiń toq aǵynyn bir baǵytta ótkizetin qasıetin qoldanamyz. Jel energıasyna toqtalatyn bolsaq, úlken qalaqtaraınalyp, elektr energıasy generasıa paıda bolady. Ári qaraı ony saqtap, tutynýshylarǵa úlestiriledi.

Al endi AES-ke toqtalatyn bolsaq, ol – keshendi ǵımarat. Kóbine bir, eki ne úsh bloktan turady. Árqaısynyń óz reaktory bolady. Basqa energıa kózderimen salystyrǵanda, ıadrolyq reaksıa atom elektr stansıasynyń júregisanalatyn ıadrolyq reaktorda júredi. Sonyń ishinde biz tizbekti ıadrolyq reaksıalardy aıta ketetin bolsaq, beligili bir neıtrondardyń kózi kerek bolady. Mysaly, bizde ýran-235 degen shıkizat bar. Osy shıkizat AES-tiń negizgijanarmaıy sanalady. Onda energıa túrleriniń ózara úsh túrlenýi júredi: atom energıasy jylý energıasyna, jylý energıasy mehanıkalyq energıaǵa, mehanıkalyq energıa elektr energıasyna aınalady.

– Qarapaıym tilmen aıtqanda, reaksıa nátıjesinde ýran jylý bóledi. Sosyn sýdy býlandyryp, reaktorlardy qozǵaıdy. Solaı ma?

– Durys aıtasyz, ıadrolyq fızıkada krıtıkalyq massa degen nárse bar. Krıtıkalyq massa degen ýran shıkizatyn belgili bir masaǵa jetkizgennen keıin ǵana tizbekti ıadrolyq reaksıalar paıda bolady. Óndiriste 5-8 keli ýran bolsa, ókinishke qaraı, jetkiliksiz. Kemi 13 keliýran kerek. Jylý kózi osyndaı ıadrolyq prosestiń negizinde alynady.

– Reaktor – atom stansıasynyń júregi. Onyń qyzmetin qalaı túsindiresiz?

– Reaktorlardyń jumysy eki kontýrdan turady. Mysaly, sý reaktoryn alar bolsaq. Birinshi kontýrda jylýdy tasymaldaǵysh sý bolady ádette jáne ol reaktordyń ishindeıadrolyq reaksıalar nátıjesinde paıda bolǵanjylýdy ekinshi kontýrdaǵy aınalyp jatqan sýǵaberedi. Iaǵnı osy ekinshi kontýrdaǵy sý ári qaraıgeneratorlarǵa, týrbınalarǵa beriledi de, nátıjesinde elektr energıasy óndiriledi. Áriqaraı biz ol energıany saqtaýymyzǵa, bolmasabasqa jerge úlestirýimizge bolady.

– Moıyndaý kerek, AES-tiń qaýipsizdiginebaılanysty ekiudaı pikir bar. Qaýipsizdigitýraly ne aıta alasyz?

– Halyqtyń alańdaýshylyǵyn túsinýgebolady. Keńes ǵalymdary ýrandy jınap, derjavaly memleketter ne jasasa, sony jasaımyz degen nıet bolyp, Semeı topyraǵynda qanshama ıadrolyq synaq júrgizildi. 1949-1989 jyly Semeı óńiri synaq polıgonyna aınaldy. Sosyn Chernobyl men Fýkýsıma AES-de apat oryn aldy. Bálkim, osynyń saldarynan halqymyzdyń sanasynda úreı bar.

Qazir atom energetıkasy salasy ilgeriletip, qaýipsizdik sharalary kúsheıtilip, AES-tiń 3 jáne 3+ býyny iske qosyldy. Zamanaýı tehnologıa qaýipsizdik sharalaryn aldyn alýǵa múmkindikberedi. Munyń bári ıadrolyq ınjenerıa, arhıtektýra salasynyń jetistigi.

– AES týraly aıtqanda, álemdik tájirıbeni aıtpaı ótý múmkin emes. Ozyq elderdiń úlgisin zerttep kórdińiz be?

– HH ǵasyrdyń 50 jyldary ıadrolyq qarýǵa degen halyqaralyq alańdaýshylyqtyń artýyna baılanysty MAGATE quryldy. Halyqaralyq uıym atom energetıkasyn, ǵylymyn jáne tehnologıalaryn beıbit maqsatta qoldanýdy damytýdy yntalandyrady jáne baqylaıdy.

MAGATE-niń qatań baqylaýymen álem elderi atom energetıkasyn damytýǵa múddeli. AES qýaty jáne sany jóninen kóshbasshy elder – AQSH, Fransıa, Qytaı. Atom energetıka salasynda Reseı, Kanada jáne Ońtústik Koreıanyń de tájirıbesi bar. Túrkıa, Birikken Arab Ámirlikteri, Belarýs, Bangladesh, Egıpet sıaqty elder atom elektr stansıalaryn salý boıynsha belsendi jumys júrgizýde.

2022 jyldyń statısıkasy boıynsha, álemde jalpy qýaty shamamen 391 GVt bolatyn 439 energetıkalyq reaktor bar jáne 55 GVt qýat beretin taǵy 52 reaktor salynýda.

– «Beıbit atom» sóz tirkesin jıipaıdalanamyz. Beıbit atomdy turmystyq baǵytta damytýdyń artyqshylyǵy nede?

– Adamzat atomnan energıa alýdy jaqsy meńgerdi. Zamanaýı tehnologıa arqyly «beıbit atomdy» qoǵamnyń basqa salasynda paıdalaný joly jan-jaqty izdestirilýde.

– Atom energetıkasynan qorqyp, úrkýdiń qajeti joq deısiz ǵoı.

– Iadrolyq ınjenerıa jaqsy damydy. QazirAES-tiń 3 jáne 3+ býyny qoldanysta. Sondyqtan qaýipsizdigine alańdaýdyń qajeti joq.

Jyl ótken saıyn halyqtyń sany ósýde. Ásirese, ońtústik óńirlerde balý týý joǵary deńgeıde. Ekonomıkalyq turǵyda bir orynda turmaımyz. Halyqtyń qajettiligin óteý úshin jańa óndiris oryndary salynyp, shaǵyn jáne orta bıznesti ilgeriletý kerek. Munyń bári elektr energıasyna kelip tireledi. Energıasyz damý múlde múmkin emes. Oǵan san qubylyp turǵan geosaıası máselelerdi qosyńyz. Qazir kórshi elderden elektr energıasyn alyp otyrmyz. Keleshekte kórshilerimizde de halyqtyń sany artyp, energıaǵa degen suranys artady. Eger solaı bolatyn bolsa, onda syrttan jaryqty tartý múmkindigi qıyndap, táýelsizdigimizge syn-qaderler kúsheıi túsedi. Osyndaı máselelerdiń aldyn alýda bir emes, birneshe AES salýǵa týra keledi. Onsyz strategıalyq josparlardy júzege asyrý múmkin emes. Qoryta kelgende, AES salý – qajettilik.

Suhbattasqan Nurlat BAIGENJE