Asa qurmetti Gereke! "Jas alash" gazetindegi (№10 11 Aqpan 2014 j.) suraqqa jaýap «máńgi elimiz» áńgi elge aınalyp ketpeı me?» degen ýdaı ýaıymǵa toly, zapran qustyrar oılaryńyzdy bóliskenińizge bek rıza boldym. «Shepýqańyz» petýqa bolyp kýkarekýlep bıliktiń mazasyn alyp tur. Máńgi elimiz áńgi elge tez arada aınalyp ketse jaqsy-aq bolar edi. Áńgi esekke qatysty sóz ekeni belgili. Áńgi bolyp «Oıan qazaq» dep aqyrǵanymyzǵa 100 jyldan asty. Bir qazaq oıanbady. Oıanǵandary atylyp ketti. Oıanbaǵandary qalǵyp múlgip «shúkir» dep áli júr. Olar ózderin «zıalymyz» dep Sovettik ıdealogıanyń jemisi ekenin maqtanysh tutady. Siz densaýlyǵyńyzǵa baılanysty shúkir deısiz, qalǵan qazaq qoǵam azyp tozsa da áli ázir isher sháıimiz bar ǵoı dep «shúkir» deıdi. 2020, 2030, 2050 jyly zaman jaqsarady dep dámelenedi. Bári «shúkirdiń» arqasy. «Kún kósemniń» shyǵaryp salma «deıdisine» ábden úırendik. Altynbek, Zamanbek qusap atylyp ketkemiz joq. Oǵan da shúkir. Artynda izdeýshisi joq el jaman degen osydan qalǵan. Sol jaman eldigimizden máńgi el bolmaqpyz 22 jylda mágúrt el bolyp qalyptastyq. Óıtkeni, bizdi máńgúrttikten qutqaratyn bilim ordasynda ózińiz aıtqandaı 12 mınıstr aýysyp jas býynǵa máńgúrttiktiń ýyn seýip ketti. Bireýi jaqsy ataqpen ketken joq. Qazirgi 22-23 tegi balaǵa astynda qymbat mashına bolsa, túngi jyn oınaqtyń klýby bolsa «kún kósemnen» jaqsy adam joq. Qoǵamnyń ne ekenin túsinbeıdi. Mashınasymen soǵyp kisi óltirip jatsa ákesi aqsha berip sýdan taza, sútten aq etip qutqaryp alady. Shúkir, balamdy qutqaryp aldym deıdi. Balasy mıllıondaǵan aqshanyń qaıdan kelip jatqanyn bilmeıdi. Ekeýmiz úıde jatyp «shúkir, táýba» deımiz. Basqa amalymyz joq.
«Sovet odaǵyna raqymet aıtqanyńyzdy» quptaımyn. Sovet odaǵyndaǵydaı bilim berý júısi joq. Sondyqtan el nadan, el máńgúrt keshegi sý ishken qudyǵyna túkirtip orden, medal ózińiz aıtqandaı sólkebaılar berip adasyratyp qoıady. Ol sovet odaǵynan qalǵan júıeniń sarqynshaǵy, attary da qyzyq «Barys» «Parasat» taǵy qandaı edi tizege jetpese de kindikke jetip salbyrap turady. Sizge bergen «Parasattan» keıin eldiń parasaty ashylyp tıse terekke, tımese butaqqa degendeı jaǵympaz «jopekeńderdiń» kóbeıgeniniń basty belgisi. Batyr deıin desek sǵysyp jatqan soǵysy joq, er deıin desek memlekettiń 150-200 den tól alyp baqqyzyp jatqan qoıy joq. Egizden týyp jatqan bıesi, 300-400 lıtrden sút berip jatqan sıyry joq. Nadandar men máńgúrtter jaılaǵan elde keshegi sovettik partokrattar «dúmshe moldalar» bolyp aldy. Tipti olardyń sary aýyz balalary bir-bir mınıstrliktiń ıesi bolyp aldy. Dúmshelikteri sol, ne isterin bilmeı bir kisiniń aýyzyna qarap «tapsyrmasyn» oryndaıyn dese «joldaýyn» oqyp túsine almaı qudaıǵa jazyp otyr. Siz ben biz bilmeıtin nárse kóp, óıtkeni, bizder shapyrashty emespiz. Táýelsizdik tek solarǵa ǵana kelgen. Seksenge qaraǵan shaǵymyzda sony túsinetin ýaqtymyz boldy. Túsingenmen, qaırat qylar qaýqar joq. Nadan bolǵan saıyn úlken bastyq bolady eken, bul aýrý qaıdan kelgenin bilmeımin dep kólgirsimeńiz. «Kórgenimnen kórmegenim kóp eken, góı-góı» dep óleń aıtqan eken bir atalarymyz. Alda kóretinimiz áli kóp, Gereke! «Joq nárseni dabyraıtyp kórsetý» táýelsizdiktiń aksıomasyna aınaldy. Gereke! Reforma degen jalǵyz jazýshylar odaǵyna ǵana emes, máńgúrtter basqaryp otyrǵan táýelsizdigimizge kerek. Nurlan Orazalınge sózin ótkize almaı júrgen «sháldirekter» adam janynyń ınjeneri, eldiń aınasy bola ala ma? Qalaı «máńgi el» bolamyz, bordaı tozýdyń az-aq aldynda turmyz. Men jazýshylarǵa baǵa berýden aýlaqpyn, ózim óz bolyp Muhtar Áýezovtyń «Abaıyn», İlıas Esenberlınniń «Qaharyn» túgeldep oqyppyn. Sizdiń «shepýqańyzdan» basqa shyǵarmalaryńyzdy oqymappyn. Bul sizdi syrttaı da bolsa tanymaımyn, bilmeımin degen sóz emes, siz týraly jazylǵandardy kóp oqydym, sodan da sizde ensıklopedıalyq bilim bar ekenine kózim jetti. Sońǵy jeti-segiz jylda gazet jurnal betterinen maǵlumatym jeterlik. Sondyqtanda oraıy kelgende osy maqalany jazyp otyrmyn. Ǵabıt Músirepov iri sóz sheberi, óziniń sheshendik mektebi bar, bıllıard mańyna jınalatyndardyń qaljyńy, ázili (kimder ekenin jazbaı-aq qoııayn) jarasqan sóz maıtalmandary. Eki-úsh jyl jıi kezdesip turý baqytyna ıe bolǵanmyn. On oılanyp, myń tolǵanyp jazady eken. Ony da synshylardyń, «jopekeńderdiń» jazǵandarynan oqyp bildim. Sovettik jazýshylardyń basyn qosqan M. Gorkıı bolsa, qazaqstandyq jazýshylardy baspanaly etýge sút kombınatyna buıyratyn ǵımratty alyp berip odaq qylǵan Ǵabıttiń ǵajap erligi dep bilemin. Jazýshylyq múmkindigin ashýǵa, siz sıaqty jatyp alyp jazýǵa ýaqtysy bolmady. «Juldyz» jurnalynan «Ulpan», «Kezdespeı ketken bir beıne» degen áńgimesin oqyǵanym bar. Osy ekeýi-aq Ǵabıttiń kemel jazýshy ekenin aıqyndap tur. Gereke! Siz saıasatpen aınalyspaǵan bolsańyz saıasat sizben aınalysady. Siz osyny jaqsy túsingen adamsyz. Bilim deńgeıińiz, fılosofıalyq oı tolǵamyńyz ózińiz atap ótken aqyn jazýshylardan álde qaıda joǵary ekenine kúmánim joq. Siz unatqan saıasatkerler emes, olar saıasattyń oryndaýshylary. Bir kisiniń aýyzyna qarap turǵan júıege tas keneshe jabysyp qalǵan saıasatkerler erteńgi kúnine kóz júgirte almaıtyn otyz alty kartadaǵy «kún kósemniń» qolyna ustaǵan jandaıshap kozyrleri. Gereke! Jazýshy degen mamandyq ıesi emes, talant ıesi. Ádebıetshi degen jazýshynyń jazǵan shyǵarmasyn nasıhattaıtyn muǵalim, mamandyq ıesi. Qıalyń-fantazıań bolmasa jazýshy bola almaısyń. Kúshenshek aqyn bolǵansha azamat bolǵan myń artyq. Eki qazaqtyń biri aqyn ekenine daýym joq. Biraq, Qasym, Maǵjan, Muqaǵalı bola almaıdy. Jazýshynyń da, aqynnyń da talantyn ushtaıtyn ınstıtýttyń kerek ekeni ras. Oǵan Taýman Amandosovtaı, Temirbek Qojakeevteı dáris beretinder tabyla ma? Sizdegi pýblıstıkalyq talantty moıyndaıtyn, qasterleıtin oqyrmandaryńyz esimińizdi «máńgi» saqtaýǵa qushtar-aq. Ol úshin siz qýansańyz sol esim ıesi zamanǵa ózindik kózqaraspen qarasa, táýelsizdigimizdi qorǵap qalýǵa atsalyssa sizdiń esimińiz «máńgige» qalady. Óıtkeni qazaqta jeti atany bilý degen dástúrdi siz jaqsy bilesiz. Ol umytylmaıdy. Gereke! Jumbaq ólim táýelsizdigimiz kezinde jıilep ketkenine ómir súrgizip otyrǵan júıe kináli ekenin siz jaqsy bilesiz. Nege «asyqpaý kerek, araǵa ýaqyt salý kerek» dep aqyl aıtasyz? Temirdi qyzǵan kezinde soqpaı ma? Jeltoqsanshylardyń syry áli ashylǵan joq. Oǵan Altynbek, Zamanbek, Aqseleýdiń ólimi qosyldy. Ony biletin adamdardyń bar ekenin bilesiz. Tym bolmasa Balǵabek Qydyrbekuly qusap men ólgen soń jarıalańdar dep ósıettep , jazyp tasqa bastyryp ketpeısiz be? Búgingi júıe birin biri maqtaýdan turady. Siz kirgizgen qazaq tiline «jopekeń» degen termın maǵan qatty unaıdy. Taban jalaǵannan «jopa» jalaǵan durys-aq qoı. İshten qorytylyp shyqqan dámniń ısi bar, tym bolmasa bir kekirip qalady. Kekirik sasyǵan aýyzdan ne jóndi sóz shyǵady, bar aqyldan adastyryp jibermeı me? «Aqyldyń puty degen bes-aq tıyn» dep Omar Haıam osyndaıdan aıtqan eken ǵoı. «Qazaqstandy qalaı qutqaramyz» degen sózdi aıtatyn adamdar ólip ketti. Olar Muhtar Áýezov, Baýyrjan Momyshuly, Juban Moldǵalıev edi. Kózi tiri Muhtar Maǵaýındi jer aýdaryp jiberdik. Endigi túısiksizderden ne suraısyz? Qazirgi bılikte otyrǵan jemqorlardyń qazaqstanǵa jany ashı ma? Ashymaıdy. Urlyq qarlyqpen jıǵan tergenimizdi qalaı saqtap qalamyz dep tún uıqysy tórt bólinedi. Ondaı adamnan patrıottyq sezim shyǵa ma? Shyqpaıdy. Búgin biz kústánáláp otyrǵan D. Qonaev tórt bólmeli úıde elmen birge turyp keldi. Ispanıada, Dýbaıda, Anglıa, Shvesarıada úıi joq edi, L. Brejnovpen dos bolyp, túkirigi jerge túspeı turǵan kezde qos qabattap bes úı saldyryp alsa da qudreti jetetin edi. Biraq óıtpedi. Ol elin oılaǵan patrıot edi. Qazirgiler jeke basynyń qamyn oılaıdy. Qazaqstannyń kógermeı, kóbeımeı otyrǵany sol. Osy aıtylǵan pikirlerdi qostap «DAT», «Jas Alash» gazetinde «Qazaqsyz qazaqstan» maqalasyn jarıalaǵan Muhtar Maǵaýınge joǵary baǵa bergenińiz, sizdiń de deńgeıińizdiń joǵary ekenin kórsetedi. Qazaqstandy qazir din jaılap ketti. «Erinbegen etikshi bolady» degendeı dinı ımamdar kóbeıip kóbiktenip barady. Al siz naǵyz musylmansyz. Siz istegen musylmanshylyqty ózińiz erekshelegen «lútermanınder» jasaı almaıdy. Siz qusap qazy qarta jep, jal jaıa shaınaı almaıdy. Lev Tolstoı bolyp «Voına ı Mır» «Anna Karenınany» jazbasańyzda «Shepýqańyzdyń» ózi ne turady?! N. Nazarbaevqa jazǵan hattyń kókesi bolyp eseptelinedi. «Kún kósem» kadrdan qańsyp qalǵandyqtan bir shaprashtyny shyr aınaldyryp bir orynǵa úsh ret ákelýden jalyqpaıdy. Oqymystylardy oqýdan jalyqpaǵan Gerekeń, nege aqyl aıtýdan jalyǵady. Sizdiń aqylyńyz aýadaı qajet. Siz kóp oqısyz. Kóp oılar túıesiz. Máńgi el bola almaıtynymyzǵa kózińiz jetip otyr. Odan da áńgi bolyp bir aqyrsaq únjarǵymyz kóterilip, aldaý arbaýdan qutylyp, kedendik odaqqa kirip táýelsizdigimizdi joıyp alýdan saqtanaıyq. Máńgilikten de, máńgúrttikten de saqtanatyn joldan taıyp baramyz.
Sadyq SMAǴULOV
