Birlik pen bereke jáne salt-dástúr meıramy bop sanalatyn, álemniń qanshama eline qýanysh syılaǵan Naýryz toıy – jer betindegi eń kóne merekeniń biri ári biregeıi. Naýryz ataýy parsysha «naý» – jańa, «rýz» – kún degen uǵymdy bildiredi. Basqa elderdi bylaı qoıǵanda, bizdiń túrki tildes halyqtardyń kópshiliginde bul mereke úsh myń jyldan beri toılanyp keledi. 22-naýryzda kún menen tún teńesip, tolyqqandy kóktem rýhy saltanat qurady. Sondyqtan da, bul kúndi bizdiń ata-babalarymyz «Jańa jyl» dep ataǵan. Olar jańa jylda jańa merekelik kıim kıip, úılerin, aýlasyn, óz mekeni janyndaǵy jol boıyn tazartyp, aǵash otyrǵyzǵan. Árbir januıa eń azy jeti túrli dánnen jasalǵan Naýryz kóje ázirlep, tilektes, nıettes, tanys, beıtanys adamdardy qonaq etýdi dástúrge aınaldyrǵan.
TÚRİK ÁLEMİ ZIALYLAR ODAǴYNYŃ TÓRAǴASY MUHTAR SHAHANOVTYŃ NAÝRYZ MEREKESİN ADAM MEN ADAMDY, ULT PEN ULTTY JAQYNDASTYRATYN, BİRİKTİRETİN RÝHANI KÚSH DEŃGEIİNDE TOILAÝ TÝRALY MÁLİMDEMESİ
Naýryz meıramynyń basqa merekelerden oq boıy ozyq turǵan dara dástúri men talaby – adamdar sol kúnderi ádettegi usaq pendeshilikten arylyp, shynaıy adamı bıikten boı kórsetýi shart. Bir-birine ókpelesken, renjisken adamdar, múmkindiginshe óz kinásin moıyndap, bir dastarhannan dám tatysyp, shyn júrekten ózara ıgi tilek almasýy qajet. Búgingi jahandaný dáýirinde mundaı rýhanı parasat deńgeıinde túsinisý jeke adamdardy bylaı qoıǵanda, ult pen ulttyń, tipti, memleket pen memlekettiń ortaq til tabysýy úshin de asa kerekti másele. Naýryzdyń osy bir araıly talabyna memleket te, jeke adamdar da erekshe nazar aýdarsa nur ústine nur. Buǵan qosa, taǵdyr qyspaǵyna tap bolǵan jetimderge, múgedekterge, ózge de hali múshkil jandarǵa qol ushyn berý, olardyń úılenýine, jeke otaý tigýine jaǵdaı jasaý da Naýryzdyń rýhanı mindetterine jatady. Álemdik tarıhtan erekshe oryn alǵan, óziniń sońǵy 300 mıllıonǵa jýyq halyqty biriktirgen Sovetter Odaǵy 1926 jyly Naýryz merekesin «ıslam dininiń qaldyǵy» degen jeleýmen, memlekettik deńgeıde atap ótýge, toılaýǵa tyıym saldy. 1988 jyldyń basynda, men Qazaqstan Kompartıasy Ortalyq Komıtetiniń birinshi hatshysy G.Kolbınge arnaıy hat joldap, Naýryz merekesin qaıta tiriltýdi ótindim. Meniń hatymdy G.Kolbın Qazaqstan Kompartıasy Ortalyq Komıtetiniń Búrosynda qaraǵan eken, eki-aq adam qoldapty. Onyń biri – Qazaq SSR Mınıstrler Keńesiniń tóraǵasy N.Nazarbaev, ekinshisi – Qazaqstan Kompartıasy Ortalyq Komıtetiniń ıdeologıalyq hatshysy Ó.Jánibekov. Qalǵan Búro músheleriniń barlyǵy qarsy daýys beripti. Kolbın meni ózine shaqyryp, osyndaı jaǵdaılarǵa baılanysty Naýryz meıramyn toılata almaıtynyn aıtty. Sol kezde men oǵan bylaı dedim: «1986 jylǵy Jeltoqsan oqıǵasy orys pen qazaq ulttarynyń arasyna syna bop endi. Sózdiń ashyǵy kerek, qazir qazaq halqy sizge de jylan kórgendeı shoshyna, jıyryla qaraıdy. Eger siz Naýryz merekesin toılaýǵa múmkindik alyp berseńiz, búkil qazaq qaýymy sizge ózgeshe kóńilmen, ózgeshe nıetpen burylatyn bolady» degenimde, G.Kolbınniń kózi jaınap ketti. Ol: «Endeshe, Naýryzdy toılataıyq. Men qaıtken kúnde de Sovetter Odaǵynyń basshysy Gorbachevti buǵan kóndiremin» dedi... Sonymen, 1988 jyly Naýryz toıy, Sovetter Odaǵy tyıym salǵan 62 jyldyq úzilisten soń, tuńǵysh ret Almatynyń M.Gorkıı atyndaǵy ortalyq saıabaǵynda 100 myńnan astam adamnyń qatysýymen toılandy. İle-shala Qazaqstannyń barlyq sharýashylyqtary, óndiris mekemeleri, joǵarǵy oqý oryndary, mektepteri, tipti, aýrýhanalarǵa deıin aıtýly merekeni ózderinshe atap ótti. Sol jyly Naýryz meıramy qyrkúıek aıynyń ortasyna deıin toılandy. Naýryzdyń arǵy-bergi tarıhynda mundaı uzaq kólemde ótken mereke bolmaǵan shyǵar. Kelesi jyly Naýryz toıyn Ózbekstan, Qyrǵyzstan, Ázirbaıjan, Tájikstan, Túrkmenstan respýblıkalary jáne Reseı quramyndaǵy túrki tildes ulttar memlekettik deńgeıde merekeledi. Keıinirek, 1986 jylǵy Jeltoqsan kóterilisin zertteıtin komısıanyń teń tóraǵasy bolyp júrgen shaǵymda belgili qoǵam qaıratkeri, Túrki álemin zertteý qorynyń tóraǵasy, ǵalym, profesor, aǵa-dosym Turan Iazǵannyń shaqyrýymen Túrkıaǵa barǵanymda, bul elde de uzaq jyldardan beri toılanbaı kelgen Naýryz merekesin jandandyrý týraly uzaq syrlastyq. Sol tustaǵy Túrkıanyń mádenıet mınıstri Namyq Kemal Zeıbekpen de Naýryz máselesi týraly áńgimelesýdiń sáti tústi. Ekeýi de Naýryz meıramynyń ult pen ultty jaqyndastyratyn dara talabyn eske ala otyryp, Túrkıada bul merekeniń aıshyqty deńgeıde toılanýyna erekshe úles qosty. Naýryz – jyl saıyn birneshe elderde toılanady. Ejelgi kezde qystan aman shyqqandyqtaryn merekeleý de keıbir halyqtar úshin dástúrli meıram edi. Bul aǵymǵa ózgeris endirgen kóne Rım ımperatory Iýlıı Sezar bolatyn. Ol jańa kúntizbe oılap shyǵaryp, jyl basyn 1-qańtarǵa aýystyrǵan. Orys jerine sol kúntizbeni 1700 jyly İ Petr endirdi. 1926 jyldan bastap, Sovettik júıeniń ustanǵan ateısik jáne orystandyrý saıasatyna oraı, Odaq qaramaǵyndaǵy barlyq basqa ulttarmen birge túrki tildes halyqtardyń bári kúni búginge deıin jańa jyldy 1 qańtarda toılaýmen keledi. Jańa jyl búkil álemde resmı túrde 1 qańtar bolyp belgilengendikten, qazir oǵan qarsy turýdyń qajeti de joq. Ókinishke oraı, sońǵy jyldary Qazaqstanda jáne basqa keıbir elderde qulyqsyzdyq, nemquraılylyq alǵa shyǵyp, Naýryz meıramy qalyń jurttyń qyzyǵýshylyǵyn oıatpaıtyn deńgeıde, ıaǵnı, shartty túrde ǵana atap ótilýde. Kerisinshe, ulttyq qundylyqtarymyzǵa úsh qaınasa sorpasy qosylmaıtyn merekelerdiń kóbeıip ketkeni, ashshy shyndyq ekeni daýsyz. Qýanarlyq jaǵdaı mynada. IýNESKO 2009 jyldyń 30-qyrkúıeginde Naýryz merekesin «adamzattyń materıaldyq emes mádenı murasy» tizimine engizse, 2010 jyldyń 10-mamyrynan bastap, Birikken Ulttar Uıymy Bas Assambleıasynyń 64 qararyna sáıkes 21-naýryz «Halyqaralyq Naýryz kúni» bolyp ataldy. Sondyqtan da, baba dástúrimiz negizin quraǵan, shynaıy baýyrlastyqty ańsaǵan Naýryz merekesin adam men adamdy, ult pen ultty jaqyndastyratyn rýhanı kúsh, rýhanı parasat deńgeıinde toılaý bárimizdiń, ásirese, búkil túrki tildes halyqtardyń ortaq mindetine aınalýyn qalaımyz.
