Teńge quldyrap, daǵdarys meńdegen ári-sári ýaqytta el-jurttyń eńsesin tiktep, jabyrqaý janyn  jubatýdy maqsat tuta ma, áıteýir, kógildir ekran saýyq-saıran baǵytyna birjola bet burdy, - dep jazady «Almaty aqshamy» gazeti.

Bedeli túsken benefıs

Biraq, soǵan qaramastan tele­ar­­nalar­daǵy tolassyz toı-dýman kórermenniń kóńilin kóterip, janyn rahatqa bólep jatyr deı qoıý qıyn. Arnadan-arnaǵa aýy­syp, kóship júrgen kóp ánshi, nópir kúldirgish qaýym qaıta jurtty ábden jalyqtyra basta­ǵandaı. Buǵan, ásirese, taıaýdaǵy jańajyldyq mereke kúnderi kózimiz jete tústi. Qaı telearnaǵa aýys­tyrsaq ta – kók kóılegi kólbeńdep, beli burań­daǵan sol onshaqty «juldyz», aty-jóni ar­qyly aıyrmasa, túrinen de, daý­synan da, áninen de kim ekenin bilý qıyn toptar (trıolar, kvartetter), byltyrǵy qaljyńyn bıyl qaıtalap, ana stýdıadan myna pavılonǵa bezektep júrgen ázilkeshter… Ondaı merekelik baǵdarlamalarǵa, konsertterge, syqaq keshterine ánshilerdi qandaı krı­terııler boıynsha tańdap-talǵap shaqyra­tyny bizge belgisiz, biraq, baıqaǵanymyz – qaı arna­nyń da efırinen tús­peıtin «vezdehodtar» men «fıgaro­lar» jetip-artylady eken.

Esesine, sahnanyń kıesin uǵatyn, qasıetin biletin, birer kúndik áláýlaıdyń áserine eltimeı, asqaq ónerge adaldyǵyn saqtaýǵa tyrysyp júrgen jaqsy ánshiler jyl saıyn nazardan tys qalyp jatady. Tek merekelik túsi­rilimder ǵana emes-aý, olar jalpy teledıdarǵa kóp shaqyryla bermeıtin sekildi. Arna basshy­lary men ondaǵy mýzyka saıasa­tyn júrgizetin redaktorlar kileń jastardyń kóńilinen shyǵýǵa tyrysa ma, álde ónerge degen talǵam-talabynyń bar deńgeıi sol ma, áıteýir jańajyldyq konsert­terdiń eshbirinde dombyra úni estilgen joq. Dástúrli ánshiler «Almaty» arnasyndaǵy «İnjý-marjan» baǵdarlamasynda ǵana bas qosty. «Qazaqstan» ulttyq arnasynyń ózi án ónerimizdiń muńyn muńdap, muqtajyn aıta­tyn «Telqońyrdy» múlde jaýyp tynǵan soń, basqasynan ne suraýǵa bolady?

Buryn keńes dáýirinde aptasyna bir ret kórsetiletin «Terme» degen telehabar bolýshy edi. Áskerbek Eńkebaev júrgizetin, stýdıaǵa qonaq bolyp Qalamqas Orasheva, Qatımolla Berdiǵalıev, Aıaz Betbaev tárizdi mádenıet maıtalmandary kelip, óner tóńi­re­ginde  áserli  áńgime órbitetin, talaı terme men jyrdyń tıegi aǵyty­latyn. Táýelsiz el atan­ǵany­myzǵa bıyl shırek ǵasyr bolǵaly tur, al biz kóp máselede alǵa jyljýdyń ornyna keri ketip bara jatqan sıaqtymyz. Terme, jyr, dástúrli án týraly arnaıy baǵdarlama ashpaq túgili, óner­pazdarymyzdy efırge jolatpaı, jatyr­qaıtyn jaǵdaıǵa jettik. Áspetteıtinimiz – tek estrada «juldyzdary». Olardyń ishinde de talaı talantty ánshiler bar ǵoı, biraq, bizdiń televızıa solardyń eń soraqyla­ryn (álde, ólermen-pysyqtaryn) suryptap alyp, «zamanymyzdyń bulbuldary – osylar, qane, tam­sa­nyńdar, tańdanyńdar, taby­nyń­dar!» dep, óz tańdaýyn baıǵus kórermenniń tanymyna zorlap tańady.

Ónerdiń belgili bir salasynda biraz ýaqyt eleýli eńbek etip, erekshe qoltańba qalyptastyrǵan saıypqyran sańlaqtar­dyń shy­ǵar­mashylyq belesin, el aldynda esep berer toıyn «benefıs» deýshi edi. Qazir sózderdiń de, uǵym­dardyń da maǵynasy ózgerip, máni kemip barady ǵoı. «Benefıs» sóziniń bedelin túsirgen – «Habar» arnasyndaǵy «Benefıs-shoý». Kemsitkendik, kópsingendik emes, Almas Kishkenbaevtyń, Zattybek Kópbosynovtyń, Móldir Áýel­beko­vanyń jáne taǵy basqalar­dyń qazaq ónerine qandaı eńbegi sińip úlgeripti? Benefıs jasaı­tyndaı deńgeıge jetisip qalyp pa? Ras, olardy baǵdarlama av­tor­lary shaqyrdy, usynys aıtty, biraq, óz múmkindigin biletin, ónerge adal, sahnanyń kıesinen qaımyǵatyn adam «men osyndaı qoshemet-qolpashqa laıyqpyn ba?» dep bir sát oılanýǵa, ózine-ózi esep berýge tıisti emes pe? «Benefıs-shoýdyń» uıym­das­tyrý­­shylary da: «Kim kóringendi shaqyra bastaǵan joqpyz ba osy?» – dep oılan­baıdy eken tipti. Shaqyrsa, ónerdiń basqa salalarynda da myqtylar az emes qoı. Álde benefıs degen tek ánshige «baılanyp» qalǵan uǵym ba?..

Tálimgerlerdiń ózine bir-bir ustaz kerek

«Qazaqstan daýysy» degen jobanyń júrip jatqanyna da eki-úsh jyl boldy. Bul da – ánge qatysty baǵdarlama. Buryn bala­lar «ınjener bolamyz», «zańger bolamyz», «ǵaryshker bolamyz» dep armandasa, qazirgi jetkin­shekter «a» dep tili shyqqannan ánshi bolýǵa umtylady. Bu kúnde eń abyroıly da aqshaly qyzmet – ánshilik, búgingi zamannyń basty qaharmandary – estrada ánshi­leri. Daýsyń joq pa – kompúter bar, túr-kelbetiń kelispeı me – vızajıst bar, «ń»-ǵa tiliń kelmeıdi, «sh»-ny «s» ǵyp aıtasyń ba – eshteńe etpeıdi, «ondaı-ondaı hannyń qyzynda da bolady», qazir ol dybystardy telejýrnalıs­terdiń ózderi jetistirip júrgen joq. Bastysy, umtylys bar, aqsha bar – tek qana alǵa! «Chto delat mo­lodomý cheloveký, eslı ý nego talanta net, a deneg navalom? Pet!» dep Arkadıı Raıkın baıa­ǵyda-aq dál taýyp aıtqan eken.

Jaraıdy, «Qazaqstan daýysy» el arasynan talantty ul-qyzdardy izdep taýyp, tárbıeleýdi maqsat tutady eken. Al, sol balalarǵa baǵyt nusqap, jol kórsetetin tálimgerlerdi durys tańdasaq qaıtedi tym bolmasa? Atalǵan jobanyń Reseıdegi nusqasy – «Golosta» tórelik etip otyrǵandardyń kásibı deńgeıi men bizdiń qazylardyń dárejesin salystyra almaımyz. Bir ǵana Aleksandr Gradskııdiń ózi nege turady? Al qazaq kórermeni bizdiń tórt júrıdiń tórt ánin jatqa bile me? Qaıdam. Demek, áýeli sarap­shylardy saraptan ótkizý kerek edi. Qaıta Mádına Sádýaqasova, Almas Kishkenbaev, Nurlan Alban, Rústem Nurjigitterdiń ózderine bir-bir tálimger kerek emes pe? «Shirkin-aı, bulardyń ornynda Roza Rymbaeva, Ramazan Stamǵazıev, Meırambek Bespaev, Jubanysh Jeksenuly nemese osylar deńgeıles dúldúl ánshiler otyrsa qandaı ǵajap bolar edi!» degen oıǵa qalasyz. Tálimger ataný úshin de sahnada talaı jyl ter tógý kerek shyǵar-aý? Jas býynǵa durys baǵyt siltep, aqyl-keńes berip, tárbıeleý úshin de ol adam qazaqtyń án ónerinde ózindik orny bar tulǵa bolýǵa tıis qoı…

Tálimger saýatty bolsa, jas talapkerler de oń tárbıe alar edi. Bizdiń qazirgi qazylarymyz qazaqy baǵytta, ulttyq naqyshta aıtatyn talapkerlerden góri, aǵylshynsha aıtýǵa qumar, sosyn artyq aıqaı-uıqaıy kóp jónsiz baqyrǵysh balalardy qoldaı beredi. Birde Qytaıdan kelgen Bekarys Jumabekuly degen bala «Aıttym sálem, Qalamqasty» syzylta shyrqady. Eshqandaı estradalyq óńdeýmen buzbaǵan, tarsyl-gúrsili joq, tek vıolon­cheldiń bir qalypty úni ǵana áýendi baıaý súıemeldep turdy. Kórermenniń qoshemeti aıryqsha boldy, alaıda, teris qaraǵan tálimgerlerdiń birde-bireýi tyrp etken joq. «Maǵan múlde unama­dy» dep saldy tipti M.Sádýaqa­sova. Sóıtip, bolashaq bir qazaqy ánshiniń baǵy baılandy.

«Naǵyz ónerdiń nasıhaty joq»

 Qazaq estradasy birsaryndy­lyqqa urynyp barady. Radıony ashyp qalsań da, teledıdardy qosyp qalsań da, estıtiniń – ınkýbatordan shyqqan balapan­darsha bir-birinen aýmaı qalǵan ánder. Eger júrgizýshi aldyn ala habarlamasa, barlyǵy kezektesip bir ǵana kompozıtordyń ánderin shyrqap jatyr eken dep oılap qalǵandaısyz. Búgingi avtorlar sazdylyq (melodıchnost, áýendi­lik (napevnost, áýezdilik (bla­gozvých­nost sekildi uǵymdardy túgel jıystyryp qoıyp, ne syzylyp-syzdap aıtatyn, ne yshqynyp-qyshqyryp oryn­daıtyn ánsymaqtardy, «tıse – terekke, tımese – butaqqa» degendeı, bytyrasha bytyrlatyp jatyr. Sharyqtaı bastalyp, lezde báseń ekpinge túsetin, artynsha qalt kidirip, shalt burylatyn, oqys qaıta órleı jóneletin qaıyrym-ıirimderi kóp ánder qazir tipti azaıyp ketti.

– Bizde qazir naǵyz ónerdiń nasıhaty joq, – deıdi án óneri­mizdiń búgingi aqsaqaly Nurǵalı Núsipjanov. – Balalar teledı­dardan ne kórse, sony durys dep qabyldaıtyn sıaqty. Radıo jáne telearnalarda baǵdarlama­lardy saraptaý, ánderdi suryptaý joq. Jaqsy men jamandy ajy­ratý degen qalǵan. Eń ókinishtisi de osy. Teledıdardyń myń-mıllıon­daǵan aýdıtorıasy bar, al sol aýdıto­rıaǵa arnalarymyz ne kórsetip, ne tyńdatyp otyr? Keıde ne bolsa sony aıtyp, qoldaryna ne tússe, sony kórsetip jatqandaryna qarap, qarnym ashady. Álde sondaı byljyraq­tardyń avtorlary bir­deńe tóleı me eken, bilmeımin. Halyqqa usynatyndaı sapaly dú­nıe me, rýhanı azyq bolatyndaı tár­bıelik máni bar nárse me, jalpy qundylyǵy qandaı – eshkim qaramaı­tyn sekildi. Tele jáne radıoefırden eń ulyq, naǵyz etalon derlik týyn­dylar berilýi kerek. Kópshilikti tárbıeleıtin de, shynaıy ónerdiń qandaı taza, qandaı asqaq ekenin dáleldeıtin de, sóıtip, halyqtyń talǵamyn bıik­tetetin de – sondaı nárli ánder. Ókinishke qaraı, qazirgi teledıdar men radıodan ondaı ánder tyńdaý múmkin bolmaı barady…

Rasynda da, talǵam tómendep ketti, talap álsiredi. Buǵan bizdiń elektrondy BAQ – radıo men teledıdar da kóp «eńbek» sińirip jatyr. Tabaqqa sút quıyp, mysyqty shaqyrǵandaı «Ks-ks, chık-chıkke» basyp, nemese taýyq­qa jem shashqandaı «Chıp-chıp» dep shıqyldaýmen-aq ánshi ata­nyp júrgender bar. Jer betindegi eshbir halyq túsinbeıtin, erekshe «saılaýbek tilinde» ǵana án aıtatyn jigitter shyqty. Qazaqta án quryp qalǵandaı, qyrǵyzdan, ózbekten, úndiden, túrikten, grekten án urlap, sózin qazaq­shalap aıtyp, «juldyz» bop jat­qandar da az emes. «Toıǵa ótse boldy» dep, shyǵystyq stılde arzanqol óńdeý jasatyp alyp, ne bolsa sony án qylatyndar kóbeıdi. Jáne sol «toıda ótke­nine» toba qylyp, tynysh júrse meıli ǵoı, álgi ánsymaǵyn sosyn úlken sahnaǵa, teleefırge alyp shyǵatynyn qaıtersiz!..

Bálkim, qazir teleefırińizdiń de toı zalynan aınymaı qalǵany sodan bolar…

Sáken SYBANBAI