يسلام دىنىندە تۇرمىس قۇرعان ايەلدىڭ موينىندا، ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە ەرىنىڭ اقىسى تۇرادى. ايەل بۇل اقىلاردىڭ جاراتقانىڭ ءوزى بەكىتكەن بۇيرىقتار ەكەنىن بىلە وتىرىپ ەرەكشە جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراعانى ءجون. اللا تاعالانىڭ رازىلىعىنا بولەنىپ ءارى كۇيەۋىنىڭ كوڭىلىن تابۋعا تىرىسىپ، قۇلشىلىق مىندەتىن اتقارعانداي سەزىممەن ورىنداسا، ەكى دۇنيەنىڭ باقىتىنا قول جەتكىزەدى. جاقسى ايەلدىڭ كەيبىر سيپاتتارى قۇراندا: «راسىندا، ساليقالى ايەلدەر كۇيەۋلەرىنە قارسى شىقپايدى. اللا تاعالا ولاردىڭ قۇقىعىن قالاي قورعاعان بولسا، ولار دا ەرلەرىنىڭ قۇقىعىن (دۇنيە-مۇلكىن، ار-نامىسى مەن ابىرويىن، وتباسىنىڭ قۇپيالارىن) قورعاعاندار»، – دەپ سيپاتتالادى.
بىردە ايشا (ر.ا.) انامىز پايعامبارىمىزدان (س.ا.ۋ.) بىلاي دەپ سۇراعان ەكەن:
– ايەلدىڭ موينىندا ەڭ الدىمەن كىمنىڭ اقىسى تۇرادى؟
– كۇيەۋىنىڭ اقىسى.
– ال ەر كىسىدە ەڭ اۋەلى كىمنىڭ اقىسى بار؟
– اناسىنىڭ، – دەپ جاۋاپ بەرەدى بۇل جولى پايعامبارىمىز.
بۇل جەردەن بايقاعانىمىزداي، ايەل ءۇشىن كۇيەۋىنىڭ قۇقىعى جوعارى تۇرادى. ءوز اكە-شەشەسىنىڭ اقىسىنان دا جوعارى تۇراتىن كۇيەۋىنە دەگەن قۇرمەت وتباسىنىڭ بەرەكە-بىرلىگىن ساقتاۋ ءۇشىن وتە ماڭىزدى.
1. كۇيەۋىنە باعىنۋ
يسلام ءدىنى بويىنشا وتباسىن باسقارۋ ەر كىسىنىڭ موينىنا جۇكتەلگەن. ءبىر ەلدە ەكى باسشى بولمايتىنى سەكىلدى شاعىن مەملەكەت سانالاتىن وتباسىندا دا نەگىزگى باسشىلىق ەر كىسىگە ءتان. ونىڭ وزىندىك سەبەبى دە جوق ەمەس. ءبىراق وتاعاسىنا بەرىلگەن مۇمكىندىكتىڭ دە بەلگىلى ءبىر شامادا مولشەرى بار. جۇبايى مەن بالا-شاعاسىنا تىم قاتال قاراپ، ويىنا كەلگەنىن ىستەۋى جانۇياسىنداعى باسشىلىقتىڭ شەڭبەرىنەن شىعۋى بولىپ تابىلادى. وتباسىنداعىلارعا مەيىرىمدىلىك كورسەتپەگەن، قۇرمەتتەمەگەن كىسى ەشقاشان جاقسى اكە، جاقسى جار بولا المايدى. جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنگەن وتاعاسى وتباسى مۇشەلەرىمەن اقىلداسىپ، اڭگىمەلەسىپ وتىرۋدى دا ۇمىت قالدىرماۋى كەرەك. اللا تاعالادان ءاردايىم ۋاحي (قۇران اياتتارىنىڭ ءتۇسۋى) الىپ تۇرعان پايعامبارىمىزدىڭ (س.ا.ۋ.) ءوزى دە قاجەت كەزىندە ايەلدەرىمەن اقىلداساتىن.
يسلام نارىمەن سۋسىنداعان وتباسىندا ايەل ەرىن، ەر ايەلىن قۇرمەتتەيدى. ءۇي بولعان سوڭ ىدىس-تاباق سىلدىرلاماي تۇرمايدى. ونداي جاعدايدا وتاعاسى اشۋ شاقىرىپ، قاھارىنا مىنبەي، وزىنە ساي ۇستامدىلىقپەن، ال ايەل بالاسى وزىنە ءتان نازىكتىك پەن سىپايلىعىن ساقتاپ ماسەلەنى بەيبىت شەشۋلەرى قاجەت.
وتاعاسى باسشى ەكەنمىن دەپ ايەلگە شاماسى كەلمەيتىن تالاپتار قويماۋى قاجەت. ول ايەلى مەن بالا-شاعاسىنىڭ الدىنداعى باسشىلىق مۇمكىندىگىن ادىلدىك پەن مەيىرىمدىلىك ورناتۋعا جۇمساسا، ال ءۇيدىڭ وتاناسى ءوز كەزەگىندە جۇمساق مىنەزى ارقىلى وتباسىنداعى جاراسىمدىلىقپەن بىرلىك-بەرەكەنى ساقتاۋعا بارىن سالۋى ءتيىس. قاي جەردە ادىلدىك پەن جەكە تۇلعالار قۇقىعى قورعالسا، سول قوعامدا ءتارتىپ پەن تىنىشتىق ورناپ، يگىلىك ۇستەمدىك قۇرادى. وتباسى كىشىگىرىم قوعام بولعاندىقتان، ناعىز بەرەكە مەن بەيبىتشىلىكتى قاجەت ەتەتىن جەر دە وسى كيەلى شاڭىراق. ال وسىنى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ءۇيدىڭ قوجايىنى وتباسىنىڭ ءاربىر مۇشەسىنىڭ اقىسىنا قۇرمەتپەن قاراپ، ولاردىڭ الدىنداعى مىندەتتەرىن تولىق ورىنداۋعا كۇش سالۋى قاجەت. سول سەكىلدى ايەلدىڭ وعان باعىنىپ، ورتاق مۇددە، وتباسى باقىتى ءۇشىن ايتقاندارىن ورىنداۋعا تىرىسۋى دا اسا ماڭىزدى.
پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ.): «ايەل بەس ۋاقىت نامازىن وقىپ، (رامازاندا) ورازاسىن ۇستاسا، ار-نامىسىن ساقتاسا جانە كۇيەۋىنە باعىنسا، وعان ءجانناتتىڭ قالاعان ەسىگىنەن كىرسىن دەلىنەدى» – دەپ، وتاعاسىنا باعىنۋدىڭ قارىمى رەتىندە ءجاننات ءناسىپ بولاتىنىن ايتىپ سۇيىنشىلەگەن.
اللا ەلشىسى شاريعاتتىڭ رۇقسات ەتكەن شەڭبەرىندە كۇيەۋلەرىنىڭ قالاۋلارىن ورىنداعان جاعدايدا ايەلدەردىڭ جيھاد ساۋابىن الاتىندىعىن ايتقان. ءبىر جولى ايەل كىسى كەلىپ: «ۋا، اللانىڭ ەلشىسى، ايەلدەردىڭ وكىلى رەتىندە الدىڭىزعا كەلىپ تۇرمىن. اللا تاعالا جيھادتى ەركەكتەرگە پارىز ەتتى. سوعىستان امان ورالسا، عازى ساۋابىن الادى، ال ءشايىت بولسا، راببىلارى ولاردى ءتىرى كۇيىندە رىزىقتاندىرادى. ءبىز بولساق، ولارعا قىزمەت جاسايمىز. بۇل ءۇشىن بىزگە ساۋاپ بەرىلە مە؟» – دەپ سۇراعاندا، راسۋلاللاھ: «ايەلدەردىڭ بارىنە ايتا بار. ايەلدىڭ ەرىنە باعىنۋى جانە ونىڭ اقىسىن مويىنداۋى جيھادتىڭ ساۋابىنا تەڭ. الايدا ارالارىڭدا مۇنى ورىندايتىن ايەلدەر تىم از. ەگەر سەندەردەن كىمدە-كىم ۇيىندە وتىرسا (كۇيەۋىنە قىزمەت ەتىپ، بالالارىنىڭ تاربيەسىمەن اينالىسسا)، اللا جولىندا جيھاد ەتكەن كىسىلەردىڭ ساۋابىنداي ساۋاپ الادى» –دەپ ايتقان ەكەن.
قازاق مەنتاليتەتىندە بالانىڭ تۇسىنىگىندە اكەنىڭ ورنى تىم بيىك. ءبىر جازۋشىنىڭ مىنا ءسوزى قاي-قايسىمىزدى دا سۇيىندىرمەي قويمايدى. «ءيا، ءبىز دە بالا بولعانبىز. ءالى ەسىمدە، الدەنەنى ءبۇلدىرىپ الساق تا، بولماسا ءبىر جاققا بارۋعا سۇرانساق تا انامىز «اكەڭ رەنجيتىن بولدى عوي» نەمەسە «اكەڭنەن سۇراساڭشى» دەپ وتىراتىن ەدى. سودان كەيىن ءبىز نەندەي شارۋانىڭ ءجونىن ەڭ الدىمەن اكەمىزبەن اقىلداسىپ شەشەتىنبىز. دەگەنمەن ارا-تۇرا انامىزدىڭ بۇل مىنەزىنە تاڭ قالاتىنبىز. ولاي دەيتىنىم، اكەمىز الدەكىم قۇساپ قان تۇلەپ، اينالاسىن قۋىرىپ وتىرسا عوي. قايتا ول كىسى بىرەۋگە داۋىس كوتەرىپ سويلەۋدى ۇيات كورەتىن، جىبەك مىنەز جان ەدى. سوعان قاراماستان، وتباسىنداعى ۇلكەندى-كىشىلى شارۋانىڭ ءتۇيىنىن اكەم ايتاتىن. تەرىس قىلىعىمىزبەن اكە كوزىنە تۇسۋگە سەسكەنەتىنبىز. ەندى ويلاسام، انامنىڭ بۇل مىنەزى ناعىز حالىقتىق پەداگوگيكانىڭ ءبىر ءتىنى ەكەن-اۋ. ءوز اكەسىن اسقار تاۋداي كورىپ، قۇرمەتتەپ وسپەگەن ادام وزگەنى دە سىيلاپ جارىتپايدى. دەمەك، وتاعاسىنىڭ بەدەلى، اكە تۇلعاسى، ونىڭ قادىر-قاسيەتى، ءسوز جوق، كوپ جاعدايدا ايەلىنىڭ پاراساتىنا، بالالارىنىڭ مەيىر-شاپاعاتىنا بايلانىستى».
ءبىزدىڭ حالىق پەداگوگيكاسى دەگەنىمىز مۇسىلماندىق تاربيەنىڭ ناق ءوزى ەمەس پە؟ حالقىمىز ەجەلدەن يسلامنىڭ بەسىگىندە تەربەلىپ، يماندىلىق پەن يناباتتىلىقتى شاريعاتتان تانىپ، قانىنا سىڭىرگەن. يسلام دىنىندە ايەلدىڭ كۇيەۋىنە باعىنۋى وتباسىنىڭ بەرەكە-بىرلىگى ءۇشىن ەكەنىن اتا-بابامىز جاقسى تۇسىنسە كەرەك.
2. كۇيەۋىنە قيىندىق تۋدىرماۋى ءتيىس
ەرلى-زايىپتىلاردىڭ ءوزارا جاقسى قارىم-قاتىناسى ەكەۋىنە دە ورتاق ءۋاجىپ. ولاردىڭ بىر-بىرىنە سۋىق قاراپ، وتباسىنىڭ قۇتىن قاشىرۋعا ەشقانداي دا قاقىلارى جوق. شاريعاتتىڭ وسى زاڭى اياسىندا ايەل كۇيەۋىنىڭ كوڭىلىنە كىربىڭ سالۋدان اۋلاق بولىپ، سوزىمەن دە، ىسىمەن دە رەنجىتىپ الماۋى ءتيىس. پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ.) ءبىر حاديسىندە وسى جايلى بىلاي دەيدى: «ەگەر وسى دۇنيەدە ايەلى كۇيەۋىن ورىندى-ورىنسىز ايىپتاي بەرسە، ءجانناتتا كۇيەۋىنىڭ جۇبايى بولاتىن حور قىزدارىنىڭ ءبىرى: اللا جازاڭدى بەرسىن! كۇيەۋىڭدى قيناما! ول جاقىنداسەنىمەن قوش ايتىسىپ، بىزبەن قاۋىشادى. ءقازىر سەنىڭ جانىڭدا ۋاقىتشا عانا جۇرگەن قوناعىڭ،– دەپ ايتادى».
3. ار-نامىسىنا كىر كەلتىرمەۋى كەرەك
ايەلدىڭ كۇيەۋى الدىنداعى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى – ار-نامىسىنا كىر كەلتىرمەي، ەرىنە ادال بولۋى. ءاربىر مۇسىلمان وتباسىنىڭ تالىمگەرىنە اينالعان پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ.) ءبىر حاديسىندە بىلاي دەيدى: «ايەلدەردىڭ ىشىندە ەڭ جاقسىسى – نامىسى مەن ار-ۇياتىن ساقتاي بىلگەن، باسقاعا كوز سالماي، تەك قانا كۇيەۋىن جاقسى كورىپ، سوعان قاناعات ەتكەن ايەل». تاعى ءبىر حاديسىندە مىنەز-قۇلقى جاقسى، نامىسى مەن ار-ۇياتىنا كىر شالدىرماعان، ادال، اشىق-شاشىق كيىنبەيتىن، دىنىنە بەرىك ايەلدى باقىتقا تەڭەپ، ال كۇيەۋى جوقتا كوزىنە ءشوپ سالعان ايەلدى سورعا تەڭەگەن.
ايەل ادام ار-نامىسىن ساقتاي بىلسە، وتباسىندا دا باقىتتىڭ بەسىگىندە تەربەتىلەدى. سەبەبى وتباسىنداعى اۋىزبىرشىلىك پەن بەرەكە تىكەلەي ايەلدىڭ ادالدىعى مەن مىنەز-قۇلقىنا بايلانىستى.
4. ايەلدىڭ جىنىستىق مىندەتى
ايەل ادامنىڭ كۇيەۋى الدىنداعى ەڭ ماڭىزدى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى – جىنىستىق مىندەتى. سەبەبى ەر ازامات نەگىزىنەن حارامنان ساقتانۋ، ياعني، زيناعا بارماۋ ءۇشىن ءارى ۇرپاق جالعاستىرۋ ءۇشىن ۇيلەنەدى. ال ايەل بۇل مىندەتىنە نەمقۇرايلى قارايتىن بولسا، وتباسىنىڭ شىرقى بۇزىلىپ، كۇيەۋىنىڭ جامان جولعا تۇسۋىنە سەبەپكەر بولۋى مۇمكىن. سوندىقتان، ادامزاتتىڭ ۇستازى پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ.) ايەلدەرگە ەسكەرتۋ جاساپ بىلاي دەيدى: «ەر كىسى جۇبايىن توسەگىنە شاقىرعاندا جۇبايى بارعىسى كەلمەي باس تارتسا، پەرىشتەلەر ول ايەلگە تاڭ اتقانعا دەيىن لاعىنەت ايتادى». ەندى ءبىر حاديستە: «شىبىن جانىمدى ۋىسىندا ۇستاعان اللاعا انت ەتەيىن، ەرى توسەگىنە شاقىرعاندا ايەلى كەلىسپەسە، كۇيەۋى ريزا بولعانعا دەيىن اللا تاعالا ول ايەلگە رەنجيدى» – دەلىنگەن. «مىنا ءۇش ادامنىڭ نامازدارى قابىل بولمايدى، جاساعان جاقسىلىقتارى دا كوككە كوتەرىلمەيدى: قوجايىنىنا قايتا ورالمايىنشا قاشقان قۇلدىڭ، ماستىعى تارقامايىنشا ماس ادامنىڭ، كۇيەۋىن قايتا ريزا ەتپەيىنشە ەرىنىڭ اشۋىنا تيگەن ايەلدىڭ»، – دەگەن حاديس جانە بار.
شاڭىراقتىڭ شاتتىعى ەرلى-زايىپتىلاردىڭ بىر-بىرىنە دەگەن كوڭىلى مەن ءوزارا ءتىل تابىسۋىندا جاتىر. ەكەۋى ءبىر-بىرىن باقىتتى ەتە السا، ەشكىم دە سىرتتان باقىت ىزدەمەيدى. مۇنداي شاڭىراقتا كىسى ۇيىنە اسىعىپ تۇرادى. سوندىقتان دا دىنىمىزدە ايەلدىڭ كۇيەۋىنىڭ كوڭىلىن تابۋىن باستى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى سانالىپ، كەي جەردە ءناپىل قۇلشىلىقتاردان دا جوعارى قويىلعان.
ايەلدىڭ كۇيەۋىنە سۇيكىمدى كورىنۋى دە ماڭىزدى. بۇل مىندەت شاريعاتتا ايەل ادامعا ءۋاجىپ دەپ ايتىلعان. پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ.): «مۇسىلمان جاقسى كورەدى، ءوزى دە جاقسى كورىلەدى. جاقسى كورمەگەن جانە جاقسى كورىلمەگەن ادامداردا قايىر جوق»، – دەپ ايتقان. كەلەسى حاديسىندە: «جاقسى كورگەن، جاقسى كورىلگەن جانە كوپ بالا تۋاتىن ايەلگە ۇيلەنىڭدەر» – دەپ، ءوز ۇنامدىلىعىن جوعالتپاي، سۇيكىمدىلىگىن ساقتاي بىلەتىن ايەلگە ۇيلەنۋدى وسيەت ەتكەن.
سۇيكىمدى كورىنۋدىڭ جولدارى – ساندەنۋ، جاراسىمدى كيىم جانە تارتىمدى قىلىقتار. ءۇيلى-جايلى بولعان ايەل ەندىگى جەردە كۇيەۋى ءۇشىن ساندەنۋى ءتيىس. ارينە، يسلام دىنىندە ءاربىر مۇسىلماننىڭ وز-وزىنە قاراپ، ءۇستى-باسىن تازا ۇستاپ، ۇقىپتى ءجۇرۋى تالاپ ەتىلەدى. ءبىراق، ۇيلەنگەننەن كەيىن ايەل ادامعا وسىعان قوسا كۇيەۋىنىڭ الدىندا دا ءاردايىم تارتىمدى بولۋى مىندەت رەتىندە جۇكتەلەدى. ساندەنۋ ايەل ادامنىڭ اجارىنا اجار قوساتىن مۇمكىنشىلىك. ايەل ادام كۇيەۋىنە تارتىمدى بولىپ كورىنە بىلسە، اراسىنداعى ماحابباتتىڭ دا ارتا تۇسەرى شىندىق. ولاي بولسا، ايەل ادام كۇيەۋى ۇيىنە كەلەردە ءۇستى-باسىن تۇزەپ، اشەكەيلەرىن تاعىپ، ساندەنىپ قارسى العانى ءجون. وكىنىشكە وراي، قوعامىمىزدا سىرت كوزگە سۇلۋ بولىپ كورىنۋ تۇسىنىگى ابدەن ساناعا ءسىڭىپ كەتكەنى سونشالىق، ايەلدەردىڭ دەنى كوشەگە شىققاندا بارىنشا جاراسىمدى بولىپ كورىنۋگە قۇمار. جۇرتپەن كەزدەسەردە بارىنشا ساندەنىپ، ادەمى كويلەكتەرىن كيىپ، اشەكەيلەرىن تاعاتىن ايەلدەر، ۇيگە كەلگەن بەتتە ولاردىڭ ءبارىن ىسىرىپ تاستاپ، كۇيەۋىنىڭ الدىندا قالاي بولسا سولاي كيىنىپ، ءقادىرىن ءتۇسىرىپ جاتادى. بۇل دا قوعامنىڭ قانى سورعالاپ تۇرعان ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى.
وسىعان وراي عۇلامالار ايەلدەردىڭ كۇيەۋى الدىنداعى مىندەتتەرىن بىلاي دەپ اتاپ كورسەتكەن: «توسەكتە ءوزىن كۇيەۋىنە ۇسىنۋ، كۇيەۋى جوقتا ار-نامىسىن ساقتاپ، كوزىنە ءشوپ سالماۋ، حوش ءيىستى بولۋ (تازالىققا ءمان بەرۋ)، كۇيەۋى ۇيىندە بولعان كەزدە ساندەنۋ ايەلگە ءۋاجىپ. ايەلدىڭ كۇيەۋى ءۇشىن اشەكەي تاعىپ ساندەنۋىنە جانە بويانۋىنا شەك قويىلمايدى. قايتا بۇل ساۋاپتى ءىس».
5. كۇيەۋىنىڭ رۇقساتىنسىز باسقا ەر كىسىلەرمەن سويلەسپەۋ
ايەلدىڭ كۇيەۋى الدىنداعى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى – رۇقساتىنسىز بوتەن ەركەكپەن سويلەسپەۋ. ەگەر اڭگىمەلەسۋ قاجەتتىگى تۋىنداپ جاتسا، كۇيەۋىنىڭ رۇقساتىمەن عانا سويلەسە الادى. سۇحبات كەزىندە كۇيەۋى قاسىندا بولعانى ءتىپتى جاقسى. جانە ءجۇزى مەن قولىنان تىس، ياعني اۋرەت جەرلەرىنىڭ جابىلۋىنا قاتتى ءمان بەرۋى ءتيىس. پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ.) مۇسىلماندارعا بىلاي دەيدى: «كۇيەۋلەرى كەلىسىم بەرمەيىنشە، ايەلدەرىمەن ءتىل قاتىسپاڭدار». يسلام دىنىندە ايەل ادامعا جۇكتەلگەن بۇل تالاپ وتباسىنىڭ تىنىشتىعى مەن سەنىمدىلىكتىڭ ورناۋى ءۇشىن قويىلعان.
جۇبايىنىڭ كەز-كەلگەن اداممەن قالاي بولسا سولاي اشىق-جارقىن سويلەسە بەرەتىنىن كورگەن ەركەكتىڭ كوڭىلىندە كۇمان ويانىپ، بۇل كۇمان جاندى جەگىدەي جەگەن قۇرت سەكىلدى وتباسىنىڭ شىرقىن ءبىر شەتىنەن كەمىرە باستايدى. سوڭىندا شاڭىراقتىڭ قۇلاۋىنا دەيىن الىپ كەلۋى مۇمكىن. مۇنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن ءدىنىمىز جولى جىڭىشكە ايەل زاتىنا وسىنداي مىندەتتى دە جۇكتەگەن.
6. كۇيەۋىنىڭ رۇقساتىنسىز سىرتقا شىقپاۋ
ايەلگە وتباسىلىق ومىرىندە جۇكتەلەتىن تاعى ءبىر مىندەتى – كۇيەۋىنىڭ ماقۇلداۋىنسىز ءۇيىنىڭ بوساعاسىنان اتتاپ باسپاۋ. باراتىن جەرى جايلى كۇيەۋىن حاباردار ەتىپ، كەلىسىمىن العان سوڭ عانا جولعا شىعۋى مۇسىلمان ايەلگە جاراسىمدى داعدى. بارعاننان كەيىن دە كەش تۇسپەي قايتۋى كەرەك.
قۇران كارىمدە اللا تاعالا بىلاي دەگەن: «ۋا، پايعامباردىڭ جۇبايلارى، بايسالدىلىق تانىتىپ، ۇيلەرىڭدە وتىرىڭدار. بۇرىڭعى قاراڭعىلىق داۋىرىندەگىدەي جاسانىپ الىپ كوشەگە شىقپاڭدار». ايات پايعامبارىمىزدىڭ (س.ا.ۋ.) جۇبايلارىنا ارنالعانىمەن، بۇيرىق جالپى ايەلدەر قاۋىمىنا ءتيىستى. ءبىر كۇنى ءبىر ايەل كەلىپ: «ۋا، اللانىڭ ەلشىسى، ايەلدىڭ كۇيەۋى الدىنداعى مىندەتى نە؟» – دەپ سۇرايدى. سوندا پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ.): «كۇيەۋىنىڭ رۇقساتىنسىز ۇيىنەن شىقپاۋ» – دەپ جاۋاپ قايىرادى. ەگەر كۇيەۋىنىڭ رۇقساتىنسىز شىعاتىن بولسا، اسپانداعى پەرىشتەلەر، راقىم جانە ازاپ پەرىشتەلەرى ول ايەلگە تاۋبەگە كەلگەنگە دەيىن نەمەسە ۇيىنە قايتا ورالعانعا دەيىن لاعىنەت ايتادى»، – دەپ جاۋاپ بەرەدى.
بۇل مىندەتتى ايەلگە جۇكتەۋ ارقىلى يسلام ءدىنى ونى ۇيگە قاماۋدى كوزدەمەيدى. قايتا ونىڭ ورىنسىز وسەك-اياڭعا ىلىكپەۋىن، ەرىمەن جاراسىمدى جۇپ بولىپ، سەنىمنەن شىقپاۋدى ماقسات ەتەدى. بۇكىل ەركەك اتاۋلى جۇبايىنىڭ وزىنە ادال بولعانىن قالايدى. وتباسىن اسىراۋ قامىمەن تۇزدە جۇرگەندە ۇيدەگى ايەلىنىڭ قالاعان جاعىنا قىدىرىپ، ۋاقىتىن قالاي بولسا سولاي وتكىزگەنىن ەشبىر ەركەك قۇپتاماس. ءبىراق بۇل قاعيدا ايەلدى تۇبەگەيلى كۇيەۋىنە تاۋەلدى ەتپەيدى. مىنا جاعدايلاردا ەرىنىڭ كەلىسىمىنسىز تىسقا شىعۋىنا رۇقسات ەتەدى.
1. ايەلدىڭ قاراجاتى جەتىپ، قاجىلىققا بارعىسى كەلسە، قاسىنا نەكەلەسۋىنە بولمايتىنداي جاقىن تۋىستارىنىڭ بىرەۋىن ەرتىپ، كۇيەۋىنىڭ رۇقساتىنسىز قاجىلىققا بارا الادى.
2. ۇيىنە قاجەت زاتتارىن جەتكىزەتىن ەشكىم بولماعان جاعدايدا، اۋرەت جەرلەرىن جاۋىپ كوشەگە شىعىپ، قاجەتتىلىكتەرىن ءوزى بارىپ الۋعا مۇمكىندىگى بار.
3. اتا-اناسى قاتتى اۋىرىپ، ولارعا قارايتىن جان قالماعان جاعدايدا كۇيەۋىنىڭ رۇقساتىنسىز توركىنىنە بارىپ، اتا-اناسىنا قارايلاسۋىنا رۇقسات. ءبىراق وسى ۋاقىت ارالىعىندا كۇيەۋى ايەلىنىڭ ءناپاقاسىنا جاۋاپتى بولمايدى.
4. ءدىن تۇرعىسىنان بىلگىسى كەلگەن مالىمەتتەردى كۇيەۋى ۇيرەتپەسە، ايەلى سول دەرەكتەردى وزگەدەن ءبىلۋ ءۇشىن كۇيەۋىنىڭ رۇقساتىنسىز سىرتقا شىعا الادى.
بۇگىندە دىنىمىزبەن تىيىم سالىنعان جوعارىداعى ەسكەرتپەلەر اياق استى بولىپ، ەرلى-زايىپتىلاردىڭ اراسىندا ءبىر كيكىلجىڭ شىعا قالسا، كەلىنشەكتەردىڭ توركىنىنە قاراي تۇرا قاشۋى داعدىعا اينالعانى جاسىرىن ەمەس. وكىنىشكە وراي، شىرقى بۇزىلعان كەي شاڭىراقتا بۇل ۇيرەنشىكتى جاعداي ىسپەتتى. ەرى قاباق شىتسا، ايەلى ۇيىنەن بەزىپ، توركىنىن ساعالاۋ داستۇرگە اينالعان جايى بار. بىرنەشە كۇننەن كەيىن كۇيەۋى اياعىنا جىعىلىپ نەمەسە تۋىستارى اراعا ءتۇسىپ، «اكە-كوكەلەپ» كەلىنشەكتى الىپ كەلەدى. كەيدە قىزىنىڭ بەتباقتىعىن اتا-اناسى دا قۇپتاپ، وتتىڭ ۇستىنە ماي قۇيادى. اتا-اناسىنىڭ ءوز جاعىندا ەكەنىن كورگەن قىز وتاۋىنان ۇرىس-كەرىس شىققان سايىن كەتىپ وتىرۋدى ادەت قىلادى. كۇيەۋىنىڭ دە بۇعان ەتى ۇيرەنەدى. «قايدا بارادى دەيسىڭ، ءوزى ءۇشىن قايتىپ كەلەدى» دەپ نەمقۇرايلىلىق تانىتا باستايدى. كۇيەۋىنىڭ رۇقساتىنسىز وزدىگىنەن باسى اۋعان جاققا كەتە بەرەتىن وسىنداي ايەلدەر ءۇشىن تىيىم سالعان يسلام ءدىنىنىڭ بۇل قاعيداسىنىڭ وتە ورىندى ەكەنىن كورەمىز. وسىنداي سالعىرتتىق پەن بەي-بەرەكەتتىلىككە كوز جۇما قارايتىن ەرلى-زايىپتىلار ءبىر-بىرىنسىز ءومىر سۇرۋگە داعدىلانا باستايدى. ار جاعىندا اجىراسۋدىڭ اۋىلى الىس ەمەس. ارينە، بۇل جەردە تەك قانا تارتىپ وتىرادى دەپ ايەلدەرگە عانا قارا كۇيە جاعۋدان اۋلاقپىز. كەيدە ءىشىپ الىپ، كەيدە اشۋعا ءمىنىپ جارىنا جۇدىرىق الا جۇگىرەتىن ەركەكسىمساقتار دا از ەمەس. ەر ازاماتتاردىڭ ماسكۇنەمدىگى مەن ونداي پاسىقتىعى ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە. ءبىزدىڭ بۇل جەردە ايتپاعىمىز، وتباسىلىق ءومىردىڭ اۋىرتپالىقتارىنا دايىن بولماي كۇيەۋگە شىققان كەلىنشەكتەردىڭ جايى. بۇنداي ادەت ءبىزدىڭ قوعامىمىزعا، ءسىرا، باتىستىڭ گەندەرلىك كوزقاراسىنان كەلگەن بولار. جاستارىمىزدىڭ ءدىن تانىماي وسكەندىگى دە بۇعان ءوز كەسىرىن تيگىزۋدە. سەبەبى، بۇرىن انالارىمىز بەن اجەلەرىمىزدىڭ توركىنىنە كەتىپ قالۋى دەگەن مۇلدە بولمايتىن.
7. كۇيەۋى ۇناتپايتىن ادامداردى قوناققا شاقىرماۋ
ايەلدىڭ كۇيەۋى الدىنداعى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى كەلەسى حاديستە بىلاي بىلدىرىلگەن: «سەندەردىڭ ايەلدەرىڭدەگى اقىلارىڭ – ۇناتپاعان ادامداردى ۇيلەرىڭە كىرگىزبەۋى، ولارمەن اڭگىمەلەسپەۋى»، «ايەلى كۇيەۋىنىڭ رۇقساتىنسىز ۇيگە ەشكىمدى كىرگىزبەۋى كەرەك». دەمەك، وتاعاسى جۇبايىنىڭ ارالاساتىن وتباسى مەن ادامدارىن بەلگىلەۋ قۇقىعىنا يە. وسى قاعيدانى ۇستانباعان جانۇيادا بالە ىزدەگەن كەيبىرەۋلەردىڭ ورتاعا ءتۇسىپ، سۇتتەي ۇيىپ وتىرعان وتباسىنىڭ بەرەكەسىن الىپ، ەرلى-زايىپتىلاردى بىر-بىرىنە ايداپ سالۋى دا مۇمكىن. وتاعاسىنىڭ ەڭ باستى مىندەتى – وتباسىن ساقتاۋ. سوندىقتان، ىستىق ۇياسىنىڭ كۇيىن كەتىرەرلىك جاعدايلاردان ساقتانۋ ءۇشىن نيەتى بۇزىق كىسىلەردىڭ ۇيىنە كەلۋىن قالاماۋى ورىندى.
وتاعاسى ايەلىنىڭ ءاردايىم رۋحاني جاقتان كەمەلدەنىپ، العا قاراي دامۋىنا جاعداي جاساۋعا دا مىندەتتى. وسى تۇرعىدان ايەلىنە ۇلگى-ونەگە بولاتىن دوستارىمەن نەمەسە جاقىندارىمەن ارالاسۋىنا مۇمكىندىك تۋعىزىپ، ولاردىڭ ۇيىنە ءجيى كەلۋىنە قارسى شىقپاۋى كەرەك. ەلەكتر نەمەسە سۋ جۇيەلەرىنىڭ جالداپ وتىرعان پاتەر يەلەرىنىڭ ۇيگە كەلۋى بۇدان تىس. ءبىراق بۇل جەردە دە ايەلدىڭ بويى جيناقى، اۋرەتى جابىق بولۋى كەرەك.
8. كۇيەۋىنىڭ مال-مۇلكىنە يە بولۋ
تۇرمىس قۇرعان ايەلدىڭ موينىنا ءۋاجىپ رەتىندە جۇكتەلەتىن تالاپتىڭ ءبىرى كۇيەۋىنىڭ مال-مۇلكىن ىسىراپ ەتپەي، قولىنان كەلگەنشە ۇنەمدەپ ۇستاۋى. ايەل ءوزىنىڭ ارتىنان كەلگەن مال-مۇلكىن نەمەسە تابىسىن كۇيەۋىنىڭ رۇقساتىنسىز قالاعانىنشا جۇمساپ، قالاعان ادامىنا ساداقا نەمەسە قارىز ەسەبىندە بەرە الادى. ال كۇيەۋىنىڭ تابىسىمەن كەلگەن مال-مۇلىكتى بارىنشا ۇنەمدەۋى ءتيىس. كۇيەۋىنىڭ ماڭداي تەرىمەن جەتكەن دۇنيەنى وزگەگە ۇسىنباق بولسا، كۇيەۋىنىڭ رۇقساتىن الۋى كەرەك. كۇيەۋىنىڭ ماقۇلداۋى ەكى ءتۇرلى جاعدايمەن ىسكە اسادى:
ءبىرىنشىسى، كۇيەۋى تىكەلەي ءوز اۋزىمەن ايتىپ رۇقساتىن بەرۋى.
ەكىنشىسى، سول ەلدەگى سالت-داستۇرگە قاراي بەلگىلەنۋى. ياعني ايەلى كۇيەۋىنىڭ جاۋابىن كۇتپەي-اق، سول ەلدەگى قالىپتاسقان ءداستۇر بويىنشا باسقا بىرەۋگە ۇيىنەن ءبىر نارسە بەرۋى. مىسالى، ءبىر تاباق ۇن سۇراعان كورشىسىن قۇر قول قايتارماۋ نەمەسە ۇيىنە كەلگەن قوناعىنا ساراڭدىق تانىتپاي داستارحان جايىپ ءدام ۇسىنۋ وسى تالاپ شەڭبەرىندەگى جايت. كۇيەۋى ساپارلاپ كەتكەندە دە مۇسىلمان ايەل ونىڭ مال-مۇلكىن «ءوزى جوقتىڭ كوزى جوق» دەپ قالاي بولسا سولاي جۇمساي المايدى. بۇل ءدىنىمىزدىڭ مۇسىلمان ايەلگە قويعان تالابى. ال مۇسىلمان ەر ايەلىنىڭ يمانىنا سەنىم بىلدىرگەندىكتەن، ءدىنىمىزدىڭ قويعان وسىنداي شارتتاردىڭ ارقاسىندا ءاردايىم جولعا شىققاندا ايەلىن ۋايىمدامايدى.
ءشامشات ادىلبايەۆا، يسلامتانۋشى
دەرەككوز: islam.kz
