...بولعان جاعدايدى جامەشتەن ەستىگەندە، تازابەك تىنىسى توقتاپ قالعانداي سەزىندى. قولىم شايىگە جەتتى مە دەگەنشە، قولىنان شىعىپ تا ۇلگىرىپتى. ەندى ءقايتتى؟ تاپ ءقازىر توقتاتپاسا، وندا ءبارى ءبىتتى.

– جامەش، ءجۇر، قۋىپ جەتەيىك!

...ارتتارىنان شىققان اتتىڭ دۇبىرىنە ەكەۋى دە جالت قارادى. و، قۇدايدىڭ قۇدىرەتى، قۋانعانىنان ءشايىنىڭ كوزىنەن جاس شىعىپ كەتە جازدادى.

– اپكەتاي-اۋ، بۇلارىڭ نە؟ – دەدى ات ۇستىنەن جۇزىكتى قۇشاقتاي العان تازابەك. – بۇيتكەنشە، مەنى ءولتىرىپ كەتپەدىڭ بە؟ شايكەنتاي-اۋ، «ەندى سەنىمەن جانىم بىرگە»، – دەمەپ پە ەم؟

–  ماعان ەندى جولاما! جاقىنداما!

تازابەك ۇزەڭگى قاعىسا كەلىپ، شاۋجايىنان شاپ بەردى. ونى كورگەن جۇزىك پەن جامەش وزا شاۋىپ كەتە باردى.

– جانىم! – دەدى تازابەك ءشايىنىڭ تىزگىنىن شىجىمداي تارتىپ. ەكى ات جاناسا توقتادى. ول قولىن سوزا بەردى، بۇل بۇلقىنىپ، بەتىن بۇرا بەردى. قالاي، ءقايتىپ الدىنا كوتەرىپ العانىن اڭعارماي قالدى. مىڭگەسىپ، تازابەكتىڭ قۇشاعىندا وتىرعانىن ءبىر-اق ءبىلدى. قارۋلى جىگىت قارسىلىعىنا قارامادى، باۋىرىنا قىسىپ، بەتىنەن، موينىنان، اۋزىنان ءسۇيىپ جاتىر، يىسكەلەپ جاتىر؛ بۇل تارتىنعان سياقتى، بۇلقىنعان سياقتى؛ باسى اينالىپ بارا ما، اتتان قۇلاپ بارا ما، جىگىتتىڭ جەيدەسىنەن شاپ بەرىپ ەدى، ومىراۋ تۇيمەسى اعىتىلىپ كەتىپ، سۋ-سۋ بەتى جالاڭاش كەۋدەسىنە قايتا-قايتا ءتيدى. قىز ءوزىنىڭ جىلاپ كەلە جاتقانىن سوندا سەزدى.

– مەنى قىزعانعان جۇرەگىڭنەن اينالدىم، جانىم! جاقسى كورمەسەڭ، قىزعانباس ەدىڭ عوي، جانىم!؟

 «جانىم! جانىم!» دەگەننەن باسقا بۇل دۇنيەدە ەشبىر ءۇن قالماعان سەكىلدەندى. ءشايى ەندى بۇلقىنبادى دا، تارتىنبادى دا.

* * *

تالدىبۇلاققا بارىپ ومىرالىگە جولىعىپ قايتقان تىلەۋلى:

– ەرتەڭ ەل ىشىنە كوشەيىك، – دەدى تاس ءتۇيىن بەكىنگەنىن قاتقىل ۇنىمەن اڭعارتىپ. – وزىمىزگە ۇيرەنشىكتى ورتا مەركىگە قونايىق. سول ارادان ءالىپتىڭ اياعىن باعارمىز.

...ورتا مەركىگە كوشىپ كەلگەلى شايىگە ءاربىر ساي-سالا مەن تاۋ-تاستا تاجال تىعىلىپ تۇرعانداي كورىنەدى. «مايداننىڭ قارا جۇمىسى» دەگەن پالە تەك تازابەك ەكەۋىنە قۇرىلعان توسقاۋىل تارىزدەندى.

سودان ءۇش كۇننەن كەيىن جارمەڭكە جاقتان تۇندەلەتىپ ورالعان ءومىرالى تۇنەرگەن قالپى تورگە شىعىپ وتىردى دا، قاتىنى قاليشا مەن قىزى جامەشتىڭ كوزىنشە تازابەككە ۇرساتىن ادامشا ىزعارلى قارادى. ۇيدەگىلەردىڭ ءبارى ۇرەيلەنە تىنشي قالدى. قارت كەنەت كوزىن تومەن ساپ، سول جاق الاقانىمەن بەتىن سيپاپ، وڭ الاقانىمەن كوزىن، مۇرنىن، ودان سوڭ اسىقپاي اۋزىن ۋقالادى.

– بالام! – دەدى سونان سوڭ بەكەم داۋىسپەن. – مەنىڭ بىلۋىمدە، ادام ولىمنەن باسقانىڭ بارىنە اسىعۋى كەرەك. ءبىزدى بىلاي قويعاندا، قازاق اتاۋلى كۇنى ەرتەڭ جەر بەتىندە قالا ما، جوق پا، – ونى ءبىر قۇداي بىلمەسە، ادام بىلمەيدى. ماعان تەز ارادا ۇرپاق سۇيگىزبەسەڭ، بۇل تىرشىلىكتىڭ ءبارى بەكەر. ەل باسىنا كۇن تۋدى. ەندى جايباراقات جۇرگەنىڭ – الدىمەن وزىڭە جاۋلىق. ارىدەن ويلاساڭ، ەلىڭە جاۋلىق. وسى بويداق جۇرگەنىڭ دە جەتەر، ەندى ۇيلەن. كوزىڭە ءتۇسىپ جۇرگەن بىرەۋىڭ بولسا، ايت؛ بولماسا، ءوزىم بارىپ بىرەۋگە قۇدا تۇسەم.

– ە، جاۋ قۋىپ كەلە جاتقانداي نە بولدى سونشا؟ – دەپ، قاليشا قوزعالاقتاي بەرىپ ەدى، قارت اشۋلانا قولىن سىلتەپ قالدى.

– «جاۋ قۋعانىڭ» نە، ءتايىرى، جاۋ ءتونىپ تۇر. – قاتىنىنا قاباعىن تۇيگەن قالپى بالاسىنا قاتۋ بۇرىلدى. – بار ما، جوق پا  كوز ساپ جۇرگەن بىرەۋىڭ؟

– بار، اكە! بار، كوز ساپ جۇرگەن قىزى، – دەدى جامەش تازابەكتەن بۇرىن  جاۋاپ قاتىپ.

تازابەك جامەشكە بىردەمە دەي بەرمەك ەدى، قارت قولىن تاعى سىلتەپ، تىيىپ تاستادى.

– كىم؟ – دەدى جامەشكە جالت قاراپ. – كىمنىڭ قىزى؟

– تىلەۋلى اعانىڭ.

– ءشايى مە؟ – دەدى شەشەسى قىزىنىڭ بەتىنە قۋانا قاراپ.

– ءيا.

– بولدى! – دەدى ءومىرالى بەتىن سيپاپ. – تىلەۋلىنىڭ قىزى بولسا، قۇداي تىلەۋىمىزدى بەردى. كەمپىر، ءدام-تۇزىڭدى ازىرلە، ەرتەڭ ەكەۋمىز تىلەۋلى مەن اجىكەننىڭ الدىنا بارالىق.

– الدىن الا ايتپاي، دانەڭە ەتپەي، قالاي بولادى؟

– سولاي بولادى. ايتپاي كەلدىڭ دەپ، تىلەۋلى ءبىزدى قۋىپ شىقسا، قۋىپ-اق شىقسىن. ءارى ءجونىمىزدى ايتامىز، ءارى ەرۋلىككە شاقىرىپ قايتامىز.

تازابەك ورنىنان كۇلىم ەتىپ كوتەرىلدى. جامەش تە اعاسىنا كۇلىم ەتىپ كوز تاستادى. جىمىيىپ قاليشا شالىنا قارادى. تالايدان بەرى شەشىلمەي كەلە جاتقان ءتۇيىندى ونىڭ وپ-وڭاي شەشە سالعانىنا ءارى تاڭ، ءارى ريزا.

* * *

كۇننىڭ كوزى ءدال توبەگە كەلگەندە، جوتا جاقتا ويناپ جۇرگەن اعىنتايدىڭ ەكى ۇل، ءبىر قىزى شايىگە جۇگىرىپ كەلىپ:

– تاتە، جايداق بۇلاق جاقتان ەكى اتتى كەلە جاتىر، – دەستى جارىسا شۋلاپ.

– ە، كەلسىن، – دەپ، جالت قاراعان ءشايى جامەشتىڭ كەر اتىن بىردەن تانىدى، ءبىراق ۇستىندەگى ول ەمەس، ەگدە ايەل. «ءسىرا، شەشەسى بولار، – دەدى جورامالداپ. – وندا، اناۋ – اكەسى».

قوناق كەلە جاتقانىن اعاسى مەن جەڭگەسىنە بوساعادان باس سۇعىپ ايتتى دا، ءوزى ءۇيدى اينالا الىستاپ كەتتى. اعىنتاي مەن جۇزىك ۇيدەن جۇگىرە شىعىپ، قوناقتارمەن دابىرلاي امانداسىپ جاتتى.

ءشايىنىڭ جورامالى ءدال شىقتى: كەلگەن تازابەك پەن جامەشتىڭ اكە-شەشەسى ءومىرالى مەن قاليشا ەكەن. دەرەۋ قوي سويىلىپ، جەدەل قۋىرداق ازىرلەنىپ جاتقانىنان-اق ولاردىڭ بۇل كەلىسىنە اكە-شەشەسىنىڭ ريزا ەكەنىن ءىشى سەزدى. تازابەكتىڭ: «ۇزاتپاي اكە-شەشەمدى الدىڭا جىبەرەم»، – دەگەن ۋادەسىندە تۇرعانىن دا ءتۇسىندى.

اكەسى تىلەۋلى – قاتال دا ءادىل، اركىم ويلامايتىندى ويلايتىن، اركىم بىلە بەرمەيتىندى بىلەتىن، ءشايىنىڭ باعالاۋىنشا، ءبىتىمى بولەك ادام. قىلىعى دا، مىنەزى دە وقشاۋ. بۇرىنعى قازاقتاردى كوپ ماقتايدى دا، قازىرگىنىڭ كوبىنە رەنجىپ وتىرادى. اكەسىنىڭ اڭگىمەسىنە قاراسا، ماقتانشاق تا؛ جالعىز اتىن كوڭىلى قۇلاعان ادامىنا ءتۇسىپ بەرەتىن جومارت تا؛ قورىققانى مەن ساسقانىن سەزدىرگىسى كەلمەيتىن نامىسقوي دا؛ وزىنىكى دۇرىس-بۇرىس بولسا دا ايتقانىنان قايتا قويمايتىن ءارى قايسار، ءارى قىرسىق تا؛ وزگەنىڭ وزىنەن اسىپ بارا جاتقانىنا كوز جۇمىپ قاراي المايتىن ءىشى تار دا؛ بۇگىنگى «ە، جارايدىسى» ەرتەڭ وزىنە قازىلعان ور ەكەنىن اڭعارمايتىن اڭقاۋ دا، بىرەۋگە سىي قىلعاندى دا جاقسى كورەتىن، بىرەۋدەن سىي العاندى دا جەك كورمەيتىن، ايتەۋىر، الەمدەگى بار جاقسى مەن جاماندى بويىنا تۇگەل جيناپ العان جالعىز حالىق تەك قازاق سەكىلدى. ول ماقتاسا، تاۋدىڭ شىڭىنداي اسقاقتاپ تۇرعان دا قازاق؛ جاقتىرماسا، قۇزدان قۇلاعالى تۇرعان دا قازاق. بىردە جەر-كوككە سىيعىزبايدى، بىردە جەردەن الىپ، جەرگە سالادى. ءبىر قىزىعى، اكەسىنىڭ قاي ايتقانى دا شايىگە شىندىق سياقتانادى. قازاق، راسىندا، ەشكىمگە ۇقسامايتىن، ەرتەگىگە اينالىپ كەتكەن ەرتەدەگى ەلدىڭ سارقىنشاعى سىقىلدى حالىق.

سونىڭ ءبارىن بىلەتىن، سونىڭ ءبارىن اڭگىمە ەتىپ وتىراتىن اكەسى بۇگىن مۇلدە باسقا ادام، ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە «ومەكە، ومەكە» دەپ، تازابەكتىڭ اكەسى الدىندا تەك تومەنشىك تانىتادى. تازابەكتىڭ تۇرقى اكەسىنە تارتىپتى، ءومىرالى اقساقال مالداس قۇرىپ وتىرعاننىڭ وزىندە كىشىگىرىم جارتاستاي كىسى ەكەن. دەنەسىنە ساي ءسوزى دە، مىنەزى دە ءىرى سەزىلدى. اڭگىمەسىن داستارقان باسىندا بىر-ەكى رەت تىڭداعان سوڭ، ءشايى اكەسىنىڭ ءىلتيپاتىن دە ءتۇسىندى: ومەكەڭ ارىدەن ويلايتىن تەرەڭ، ويىن بۇكپەي ايتاتىن باتىل كىسى كورىندى.

قازاقتى قارا جۇمىسقا الاتىن پاتشا جارلىعىن البانداردىڭ قالاي قارسى الىپ جاتقانىن ءومىرالى اقساقال ءوز كورگەن-بىلگەنى بويىنشا ايتىپ وتىردى. الدىمەن اقجەلكە-پودبوركوپ الباننىڭ ءبىراز يگى جاقسىسى مەن ءبولىس-بيىن جارمەڭكەدەگى بورلاعان اق ۇيىنە شاقىرىپ الىپ: «ءۇش كۇننىڭ ىشىندە مايداننىڭ قارا جۇمىسىنا باراتىنداردىڭ ءتىزىمىن بەرىڭدەر!» – دەپ بۇيىرىپتى. سودان ەكى-ۇش كۇننەن كەيىن جارمەڭكەنىڭ جەلكەسىندەگى ايت توبەگە 300–400-دەي ادام جينالىپ: «بالا بەرەمىز بە، جوق پا؟» – دەپ اقىلداسقاندا، سونىڭ ىشىندە ومەكەڭ دە بولىپتى. جامەڭكە بىردەن: «اق پاتشانىڭ پيعىلى بۇزىلدى. ەندى وعان اقىل ۇيرەتەتىن ءبىز ەمەس، اقىلىمىزدى تىڭدايتىن دا ول ەمەس. ءبىزدى ايايتىن پاتشا جوق بولسا، پاتشاعا جالتاقتايتىن البان دا جوق. قىسقاسى، بەلدى بۋىپ، بەكەم بولاتىن كۇن تۋدى»، – دەپتى. ونىڭ ءسوزىن ۇزاق ءىلىپ اكەتىپ: «اق پاتشا ايتقانىنان تاندى. ءبىز وعان العاش قاراعاندا، «قازاقتان سولدات المايمىز، ءبىراق ءار تۇتىنگە ءبىر سوم جيىرما تيىننان سالىق سالامىز»، – دەگەن. ول ۋادەنىڭ حاتقا تۇسكەن قاعازىن ساۋرىق اكەم تەزەك تورەنىڭ ۇيىنەن ءوز كوزىمەن كورگەن. ۋادە – قۇدايدىڭ ءۇيى. ءوز ۋادەسىن سىيلاماعان پاتشانى ءبىز دە سىيلامايمىز»، – دەيدى. سول ارادا ىراقىمباي باسۋ ايتقانداي بولىپ: «بالا بەرمەيمىز دەسەك، دەيىك. ءبىراق ۇكىمەت اسكەر شىعارىپ، بەيبىت حالىقتى قىرىپ سالسا، قايتەمىز؟» – دەگەن ەكەن، جامەڭكە وعان: «ءبىز شەگىنەتىن جەر قالعان جوق. بەرسەك، بالا ولەدى. بەرمەسەك، شال ولەدى. بالا ولگەنشە، شال ءولسىن! بالا بەرمەيمىز، ءبىتتى! مەنىڭ ايتارىم – وسى. باسقاسىن وزدەرىڭ بىلىڭدەر»، – دەپتى. تازابەكتىڭ اۋباكىرى دە زىركىلدەپ: «اق پاتشا قازاقتى بالا بەرسە دە قىرادى، بەرمەسە دە قىرادى. ويتكەنى وعان ەل كەرەك ەمەس، ورىسىن ورنالاستىراتىن جەر كەرەك. قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرىپ قىرىلعانشا، كەۋدەسىندە جانى بار ادامشا جاعالاسىپ ولەيىك. ءالىمىز جەتپەي بارا جاتسا، قىتايعا قاشىپ قۇتىلارمىز. ءبىراق جەر-سۋدىڭ يەسى بار ەكەنىن اق پاتشانىڭ ەسىنە ءبىر ساپ قويايىق!» – دەپتى. سودان ۇزاق تاعى ايعاي ساپ: «قازاقتىڭ سويىل مەن تاياقتان باسقا قارۋى جوق، قىرىپ تاستايمىز»، – دەپ، ورىستىڭ قولى قىشىپ وتىر. قارۋلانايىق. قاپى قالمايىق! جاس بالا، قاتىن-قالاشتى جاۋ كورمەيتىن قاراعاي، ارشانىڭ اراسىنا كۇنى بۇرىن كوشىرىپ قويايىق. ءبىزدىڭ قازاق ەشقاشان بىرەۋدىڭ جەرىن تارتىپ الۋ ءۇشىن سوعىسقان ەمەس، تەك ءوز جەرىن قورعاپ سوعىسقان. كۇشتى جاۋعا قارسى شىققاندا، ەرلىك قانداي كەرەك بولسا، بىرلىك تە سونداي كەرەك. ەگەر ىشىمىزدەن كىمدە-كىم ەلدىڭ بىرلىگىن بۇزىپ ساتقىندىق جاساسا، ءوزىن دە، ۇرپاعىن دا ايامايىق! وسىعان انت ەتەيىك!» – دەپ، ورنىنان قارعىپ تۇرەگەلگەندە، جۇرتتىڭ ءبارى: «انت ەتەمىز! انت!» – دەپ ورىندارىنان اتىپ-اتىپ تۇرىپتى.

– ە-ە! – دەدى سوندا اكەسى الدەنەنى ەسىنە تۇسىرە الماي وتىرعان ادامشا قاباعىن شىتا ويلانىپ. – ەلىرىپ العان ەلدى ەندى توقتاتۋ قيىن بولار. ايتپەسە ىراقىمبايدىڭ ءقاۋپى دە قۇلاققا كىرەتىن ءقاۋىپ: اسكەرگە بىردە-بىر جىگىت بەرمەيمىز دەسەك، وعان قاھارلانعان ورىس بىردە-بىرىمىزدى قالدىرماي قىرىپ تاستاۋى  مۇمكىن. ونىڭ دا تيىسەرگە سىلتاۋ تاپپاي وتىرماعانىن كىم بىلەدى؟

– راس ايتاسىڭ، ورىسقا بۇل وتە وڭتايلى سىلتاۋ بولىپ تۇر. «اق پاتشاعا قارسى شىقتى»، – دەيدى دە، شەتىمىزدەن قىرىپ سالادى. ودان قازاقتى كىم اقتاپ الادى، كىم قورعاپ قالادى؟ اۋباكىر سويلەپ بىتكەندە، سايلىبايدىڭ سىمتىگى: «ەرلىكتى سەن دە جايسىز جەردە جاسايسىڭ-اۋ، ءباتشاعار!» – دەپ، جاقتىرماي قالدى. مەن ءداپ قاسىندا وتىرعام. بەتىنە جالت قاراپ ەم، جالتارمادى. «اقىلدىڭ تۇبىنە باتىر بويلامايدى، باتىردىڭ تاۋەكەلىنە اقىل توتەي المايدى»، –دەدى جۇمباقتاپ. «سوندا قالاي، سىزشە، بالا بەرگەنىمىز ءجون بە؟» – دەپ ەم، «وزىڭنەن كۇشتىگە اشۋىڭدى ەمەس، اقىلىڭدى كورسەت. اشۋ اشۋ شاقىرادى، كۇشتىنىڭ اشۋى ايتقانىنا كوندىرمەي قويمايدى؛ ال اقىل اقىلعا شاقىرادى، ءالسىزدىڭ اقىلىنا كۇشتى دە يلىگەدى»، – دەدى.

– ءسوز-اق. ونىڭ ايتپاعىن مەن ۇقتىم: بالا ولگەنشە شال عانا ولمەيدى، بالا-شاعا دا، كەمپىر-شال دا – ءبارى ولەدى دەگەنى عوي. سول سىمتىكتىڭ ايتقانى كەپ جۇرمەسە، نە قىلسىن؟

– قالاي دەگەنمەن دە، ەل باسىنا كۇن تۋدى، تىلەۋلى. ەندى ۇرپاق قامىن ويلاماساق، ارام ولەمىز، – دەدى ءومىرالى ۇيدەگىلەردىڭ بارىنە بارلاي قاراپ. – كوپ بالادان امان قالعان تازابەكتىڭ تاعدىرى تۇندە ۇيقىمنان، كۇندىز كۇلكىمنەن ايىردى. اقىرىندا بايبىشەمىز ەكەۋمىز اقىلداسۋعا وزدەرىڭە كەلدىك. اسىعىس ەكەنى اسىعىس، ءبىراق اسىقپاسقا امال قالمادى. جالعىز ۇل دەپ، بەتىنەن قاقپادىق. ول ۇيلەنبەي ءجۇرىپ الدى. «ە، امان بولسا، ءبىر ۇيلەنەر»، – دەپ، كوڭىلىمىزدى كەڭگە سالىپ جۇرە بەرىپتىك. بالاڭنان بالا ءسۇيىپ قالماساڭ، مىنا قالايماقان زاماندا ونىڭ وزىنەن ايرىلىپ قالارداي ءقاۋىپ تۋدى. سول جايىندا وزىڭمەن اقىلداسقالى كەلدىم.

– جارايدى، ومەكە، اقىلداسايىق، – دەدى اكەسى سول ءسوزدى ايتقاندا ءشايى جاققا ءبىر جالتاڭ ەتىپ.

ونسىز دا اڭگىمەنىڭ اۋانىن اڭعارىپ وتىرعان ءشايى بۇل كەلىستىڭ ءمان-جايىن ءوز قۇلاعىمەن ەستىگەن سوڭ، نە تۇرىپ كەتەرىن، نە وتىرا بەرەرىن بىلمەي ىڭعايسىزداندى. سونى اڭعاردى ما، اكەسى دەرەۋ ءسوزدىڭ اۋانىن باسقا ارناعا بۇرىپ جىبەردى:

– ءادىل دەپ سەنگەن اق پاتشامىز الاقول شىقتى، – دەدى كۇرسىنىپ، – ورىستى ءوزىم دەپ، وعان سۋلى، شۇرايلى جەردى الىپ بەردى دە، بۇرىننان سول جەرگە يە بولىپ وتىرعان قازاقتى بۇراتانا ساناپ، قايداعى قىر مەن قيىرعا ايداپ تاستادى. سونداعى سىلتاۋى – «سەندەر ەگىن سالا المايسىڭدار». نەگە سالا المايمىز؟ قاجەت ەكەنىن تۇسىنسە، قازاق ءبارىن دە ىستەيدى. قازاققا سەنبەيدى بۇل پاتشا، كەم سانايدى. قولىنا قارۋ ۇستاتپاي، قارا جۇمىسقا جۇمساپ وتىرعانى دا سودان. بىرەۋلەردىڭ تۇسىندىرۋىنشە، قازاق، ۇيعىر، شىنىندا دا، سوعىستىڭ وزىنە ەمەس، سوعىسقا بەكىنىس جاساۋ ءۇشىن باراتىن كورىنەدى. ول بەكىنىستى نەمىس اتقىلاسا، سەن سوعىسساڭ دا، سوعىسپاساڭ دا ولمەيسىڭ بە؟ – دەدى تىلەۋلى ءوزىنىڭ دە قايسىسىنا سەنەرىن بىلمەيتىنىن اڭعارتىپ.

– وكىمەتتىڭ ساياساتىندا شىندىق بولۋشى ما ەدى؟ – دەدى ءومىرالى تىلەۋلىگە تۇيىلە قاراپ. – «شىندىق»، «ادىلدىك» دەگەندى الدىمەن سولار ايتادى، ءبىراق ءتۇپتىڭ تۇبىندە «شىندىق» دەگەنى شىرماۋ، «ادىلدىك» دەگەنى الداۋ بولىپ شىعادى. شىندىق دەگەنىڭنىڭ ءوزى قات-قابات پەردەسى بار شىمىلدىق ءتارىزدى نارسە ەمەس پە؟ سونىڭ بەتكى پەردەسىن حالىققا كورسەتىپ قويادى دا، وكىمەت قالعانىن سونىڭ استارىنا اپارىپ جاسىرا سالادى. اڭقاۋ ەل بەت پەردەگە يلانادى دا، ونىڭ ارعى قاتپارىندا نە تىعۋلى جاتقانىن اڭعارمايدى. ماسەلەنكي، يت تە، قۇس تا يلانا كەتەتىن ءبىر شىندىقتى ءقازىر سەندەرگە مەن دە ايتايىن. مىنا وتىرعان كەمپىرىمدى تانيتىن، تانىمايتىن كەز كەلگەن ادامعا: «مىناۋ– مەنىڭ قاتىنىم، تازابەك – وسىدان تۋعان بالام»، – دەسەم، ەشقانداي كۋالىكسىز-اق، قازبالاپ سۇراماي-اق، ءبارى نانا كەتەدى، ويتكەنى وعان اقىلدىڭ، ءبىلىمنىڭ ەشقانداي قاجەتى جوق. ال ەندى ءبىر سۇرقيا: «ءومىرالىنىڭ تازابەگى ويناستان تۋىپتى»، – دەسىنشى، «جوق، تازابەك ءوز بالام»، – دەپ، مەن قانشا ويبايلاعانىممەن، قاليشا قانشا باجىلداعانىمەن، ءبارىبىر وعان بىرەۋ نانادى، بىرەۋ نانبايدى.

– بالالاردىڭ كوزىنشە قايداعىنى ايتقانى نەسى؟ – دەپ، قاليشا كۇيەۋىنە ەجىرەيە قاراپ ەدى، ءومىرالى دە وعان ەجىرەيە قالدى:

– نەمەنە، قۋىستاناتىنداي ۇرلىعىڭ بار ما ەدى؟ قورىقپا، مەن ساعان سەنبەسەم دە، وزىمە سەنەم، بار بالا وزىمدىكى، – دەدى كەمپىرىن كوزىمەن ەركەلەتە كۇلىپ. سونان سوڭ تىلەۋلىگە تىكتەپ قارادى. – مىنە، قازاقتىڭ وسىنداي ءبىر جان قينايتىن جامان ادەتى بار: ادالدان گورى ارامعا يلانۋعا بەيىل تۇرادى، ويتكەنى ادال نارسە تۋرا، قاتقىل ايتىلادى، ال ارام نارسە ارباپ-ايمالاپ ايتىلادى. الگى ءبارىمىز ايتا بەرەتىن، ءبىراق ءمان بەرمەيتىن ناداندىق دەگەنىڭ – سول: تۋرا ايتقان شىندىققا ەمەس، ايمالاپ ايتقان ارامدىققا سەنۋ. اقىل، ءبىلىمدى قاجەت ەتپەيتىن وسەك-اياڭعا سەنە سالادى دا؛ ويلانۋدى، اقىلعا سالۋدى قاجەت ەتەتىن نارسەگە ورەسى جەتپەيدى. سونان سوڭ الگى وزىنە تۇسىنىكتى، ۇيرەنشىكتى ناداندىعىن مالدانا بەرەدى.

– راس، راس ايتاسىز، – دەدى تىلەۋلى سۇيسىنە باس شۇلعىپ.

اقساقالدىڭ ول پىكىرىن ءشايى دە قۇپتادى. «اقىلدى كىسى»، – دەدى ايتقانىنا اربالىپ. جۇرتتىڭ ۇيىپ تىڭداعانى ۇنادى ما، اقساقال ودان ارى اعىتىلدى:

– تازابەك اتامىز ورىسقا قارسى شىققاندا، ونى قۇپتاپ قاسىنا ەرگەن ساۋرىق: «تۇرا-اق دەسە تۇبىندە قازاقتى قۇرتاتىن ورىس دەيسىڭ، سول ورىسىڭ ءبىزدىڭ اناۋ دەگەن تالاي اتقامىنەرىمىزدەن ءتاۋىر عوي؟» – دەپتى. سوندا تازابەك «ءاي، ساۋرىق-اي، سەن دە ءجىپتىڭ ۇزىلەر جەرىن اڭعاراسىڭ-اۋ! – دەگەن ەكەن. – ايتساڭ-اق ءبىتتى ۇعىلا سالاتىن ءىس بولسا، ەكەۋمىزدىڭ بەدەلىمىز بەن اقىلىمىز جۇرتتى ءدۇر كوتەرمەس پە ەدى؟ بۇل ءىستىڭ ەڭ قيىنى بۇگىنگى ءتاتتىنىڭ ءتۇبى اشتى ەكەنىنە ەلدىڭ كوزىن الدىن الا جەتكىزۋ عوي. وعان مەنىڭ كوزىم جەتكەنمەن، ەلدىڭ كوزى جەتپەي دىڭكەنى قۇرتىپ تۇرعان جوق پا؟ قانشا كورەگەندىكپەن ايتساڭ دا، ءسوزدىڭ اتى ءسوز، بىرەۋ سەنەدى، بىرەۋ كۇدىكتەنەدى. بۇگىنگى ءومىردىڭ قيسىنىنا قاراپ، ءالى بولماعان، ءبىراق ءتۇبى بولاتىن نارسەنى بولجاۋ – قيىننىڭ قيىنى. سول قيىندى قازاققا ۇقتىرا الماي دا ولەتىن شىعارمىز، كىم بىلەدى. اناۋ تالدىبۇلاقتاعى ورىستى قاراشى. قاي قازاققا قيانات جاسادى؟ بىرىمەن تامىر، بىرىمەن سىيلاس، قازاقتىڭ ءوز اعايىنىنان ارتىق. سونى كورىپ، سوعان كوزى جەتىپ وتىرعان قازاق سەنىڭ: «ول ورىس – ءبىر ورىس. ادامگەرشىلىگى بار ورىس. ءبىرلى-جارىم بولعان سوڭ، ورىس بىزبەن باۋىرلاسقىسى كەپ تۇرادى. ەرتەڭ ول ەكەۋ، ۇشەۋ، ءجۇز بولادى، سويتە-سويتە نە وزىڭمەن تەڭ بولادى، نە وزىڭنەن كوپ بولادى جانە ونىڭ ءبارى ول ورىستاي ءادىل ەمەس، اۋزىڭداعىنى جىرىپ الاتىن، استىڭداعىنى تارتىپ الاتىن وزبىرى دا بولادى. ءبىر ورىس – باۋىر، بەس ورىس – اۋىل، ءجۇز ورىسپەن ساناساسىڭ، مىڭ ورىسقا باعىناسىڭ»، – دەگەنىڭدى قازىرگى قازاق تۇسىنە مە؟ قايسىسىنىڭ وعان كوزى جەتەدى؟ ونى ورىسقا قارسى قويعاننان بۇرىن: «قايداعى جوقتى ايتادى ەكەنسىڭ»، – دەگىزىپ، قايتا وزىڭە قارسى قويىپ الاسىڭ. ءوزىڭ ويلاپ قاراشى، ورىس قازاقپەن شىن سىيلاسقىسى كەلسە، ءوز جەرىندە وتىرىپ-اق نەگە سىيلاسپايدى؟ وعان سىيلاستىق كەرەك ەمەس، سەنىڭ جەرىڭ، سۋىڭ كەرەك. سىيلاسقالى كەلدىم دەپ، قاي قازاق ورىستىڭ جەرىنە بارىپ ورنالاسىپ جاتىرمىز؟ اڭقاۋ، نادان ەلدى سوزبەن الداپ قۇل ەتكىسى كەلەدى. ءقازىر از كەزىنىڭ وزىندە وزەن-كولىڭدى تارتىپ الىپ جاتىر. ەرتەڭ كوبەيگەندە، سەنى تاۋ-تاسقا، قۇم-شولگە ىعىستىرىپ تاستايدى. ودا ءبىلىم، اقىل-ايلا بار، سەندە الاۋىزدىق پەن كۇنشىلدىك بار. ەرتەڭ جەمە-جەمگە كەلگەندە، اقىل-ايلا مەن ءبىلىم جەڭبەگەندە، الاۋىزدىق پەن كۇنشىلدىك جەڭە مە؟ ەلدىڭ بۇگىن كورىپ-بىلىپ وتىرعانى – قازىرگى شىندىق. ءقازىر، قۇدايعا شۇكىر، از ورىس كوپ قازاقتىڭ اۋزىنا قاراپ وتىر. ەرتەڭ ول كوپكە اينالعاندا، ول كەزدىڭ شىندىعى مۇلدە باسقا بولادى، ءبىز ونىڭ اۋزىنا قاراپ قالامىز»، – دەپتى. سوندا ساۋرىق تازابەكتى قۇشاقتاپ: «ەل سەنبەسە، سەنبەسىن، مەن ساعان ەندى سەندىم. ولسەم، بىرگە ولەم؛ ءتىرى جۇرسەم، قانداي قيىندىقتا دا قاسىڭدا بولام»، – دەپتى. اقىرىندا، مىنە، تازابەكتىڭ سول ايتقانى كەلدى: «ءجۇز ورىسپەن ساناساتىن، مىڭ ورىسقا باعىناتىن» زامان تۋدى.

– ءيا، ايتقانى كەلدى.

– بۇرىن، ءبىرلى-جارىم كەزىندە، ورىس بىزدەن ىعۋشى ەدى؛ ءقازىر، كوبەيىڭكىرەگەندە، ءبىز ولاردان ىعا باستادىق. مىنە، اقىلدىنىڭ اقىلدىسى عانا بولجاعان، قىرىق جىل بۇرىن تازابەك ايتقان شىندىق – وسى.

– اپىرماي، كورىپ وتىرعانداي قالاي ايتقان، ءا!؟

– ءوز باسىن بايگەگە تىگىپ، ەل نامىسىن قورعايتىن تازابەك پەن ساۋرىقتاي ەركەك توپىرلاپ تۋا بەرمەيدى. ەلۋ جىلدا ما الدە ءجۇز بە، ەلدىڭ باعىنا، ءوزىنىڭ سورىنا تۋادى. الايدا، قۇدايدىڭ قۇدىرەتى، سول تازابەك پەن ساۋرىق، شالتابايلاردى: «ءبىز ءۇشىن قۇربان بولىپ ەدى-اۋ!» – دەيتىن البان بالاسى دا ازايىپ بارادى. مەنىڭ ءبىر بايقاعانىم، ۇمىتىلعان نامىس كومىلگەن قوزدىڭ شوعى ءتارىزدى ەكەن: ۇزاق جاتسا، وشەدى؛ ۇزاق ۇرلەسەڭ، قولامتادان قايتا تۇتانادى. باسقا ەمەس، بوتەن ەمەس، تاعى ەل باسىنا كۇن تۋعاندا، سول باياعى تازابەكتىڭ تەزەگى، اۋباكىرى مەن جاقىپبەردىسى، ساۋرىقتىڭ ۇزاعى كوپتىڭ الدىنا شىعا كەلگەندە، وشكەن شىعار دەگەن نامىستىڭ قايتا قوزداعانىن كورىپ، ءارى قۋاندىم، ءارى قايران قالدىم: نامىس تا قانمەن بەرىلەتىن قاسيەت ەكەن!

داستارقان قامىمەن كىرىپ-شىعىپ ءجۇرىپ، ءومىرالىنىڭ وزگە اڭگىمەسىن ءشايى ەستي المادى، الايدا ونىڭ بۇل جولعى باستى ماقساتى تازابەك ەكەۋىن اتاستىرۋ ەكەنىن انىق ءبىلدى. ءبىلىپ قانا قويماي، اقىلعا سالىپ ويلاندى. جىك-جاپار بولىپ كۇتىپ جاتقاندارىنا قاراعاندا، اكە-شەشەسى، اعاسى، جەڭگەسى – ءبارى سولاردىڭ ىڭعايىنا جىعىلىپ وتىرعان جاندار. ءويتىپ ءبارى ءبىلىپ، ءبارى قۇپتاپ وتىرسا، بۇل نەمەنەگە قارسى بولادى؟ وتكەندە قولىنان ءشوپ ەتكىزگەنى ەركەلەتە دە بىلگەنى عوي تازابەكتىڭ؟ جۇزىندە دە، مىنەزىندە دە ايعايلاپ تۇرعان ابەستىگى جوق.

ءوستىپ وزىمەن ءوزى ارپالىسىپ تۇرعاندا، شەشەسى يتەرمەلەپ، اعا-جەڭگەسىنىڭ وتاۋىنا الىپ كىردى.

– سەن ەندى بويجەتتىڭ، قارعام. مىنا كىسىلەر ساعان ۇكى تاعۋعا كەلىپ وتىر. نە دەيسىڭ؟ قارسىلىعىڭ بار ما؟ – دەدى قىزىنىڭ بەتىنە قادالا قاراپ.

– جوق، – دەدى ءشايى ءجۇزىن تايدىرىپ.

– اقىلىڭنان اينالدىم! – دەدى شەشەسى بەتىنە شاپشىپ شىعا كەلگەن شاتتىقتان نۇرلانىپ.

...تىلەۋلىنىڭ ءۇيى دەرەۋ تويعا دايىندىققا كىرىستى. ءبىراق توي قامىمەن جارمەڭكەگە بارىپ قايتقان اعىنتاي اسا جايسىز حابار اكەلدى: ورىس ۇلىق جامەڭكە، ۇزاق باستاعان الباننىڭ ءسوز ۇستار ون شاقتىسىن اقىلداسامىز دەپ الداپ شاقىرىپ الىپتى دا، تازابەك باتىردىڭ نەمەرەسى اۋباكىردى دە، سوناۋ اسىداعى قىزىلبورىك بولىسى سەرىكبايدى دا سولارعا قوسىپ قاماپ تاستاپتى.

– قازاقتىڭ باسىنا قارا كۇن تۋعان ەكەن، – دەدى تىلەۋلى الگىنى ەستىگەندە قاباعىن ءتۇيىپ. – ەل بەدەلدىلەرىن الدىن الا تۇتقىنداعانى – ولاردىڭ ۇلكەن ارام ىسكە الدىن الا دايىندالعانى.

كەلىن اتاناتىن كۇنىن اسىعا كۇتىپ جۇرگەن ءشايى، ەكى كەشتىڭ اپاق-ساپاعىندا تازابەك جەتىپ كەلگەندە، تىكسىنىپ قالدى. تۇتقىندا جاتقان البانداردىڭ اعايىن-تۋىستارى ولاردى قۇتقارىپ الۋ ءۇشىن، ەرتەڭ جارمەڭكەگە شابۋىل جاساماققا بەكىنىپتى. «تىلەۋلى مەن اعىنتاي سول كوپكە قوسىلا ما ەكەن؟» – دەپتى ءومىرالى.

تۇنەرە تومەن قاراپ ءبىراز وتىردى دا،

– جارايدى، – دەدى تىلەۋلى باسىن يزەپ. – بارامىز.

تازابەك كەتەرىندە ءشايى جاققا قيپاقتاپ قاراعىشتاي بەردى.

– جىبەكجان! – دەدى جۇزىك قايىنسىڭلىسىنە سىبىرلاپ. – ساعان ايتارى بار سياقتى، شىقساڭشى!

ءسويتتى دە، ءشايىنى دالاعا جەتەكتەپ شىعاردى. ىلە-شالا تىسقا تازابەك تە شىقتى.

– شايكەن! – دەدى تازابەك ەركەلەتە قولىنان تارتىپ. – مىنا الاساپىران زامان تاماشالاتىپ توي جاساتاتىن ەمەس، ەگەر سەن رەنجىمەسەڭ، الىپ قاشىپ ۇيلەنسەم، قايتەدى؟ ۇيات بولا ما؟

– بۇگىن بە؟

– جوعا، ءوزىمىز كەلىسكەن كۇنى.

– ول قاشان؟

– ونى جۇزىكپەن كەلىسەيىك.

– مەيلى.

جىگىتتىڭ قۋانىپ كەتكەنىن ۇنىنەن اڭعاردى.

– شايكەن! – دەدى تولقىپ. – امان بولسام، قاباعىڭا كىربەڭ تۇسىرمەسپىن، جانىم!

– امان بولۋعا تىرىس!

– تىرىسام، جانىم. سەن ءۇشىن امان بولۋعا ءتيىسپىن مەن. كەلشى، قۇشاقتايىنشى!

– كەيىن. اناۋ قاراپ تۇر، – دەدى تەرىس قاراعانسىپ تۇرعان جۇزىكتى كوزىمەن نۇسقاپ.

– جارايدى، جانىم. حابارىن ءوزىم ايتام.

ۇكىسى تاعىلىپ، اتا-اناسى مەن اتا-ەنەسى قۇيرىق-باۋىر جەسكەن سوڭ، ءشايى ءوزىن تازابەكتىڭ زاڭدى قالىڭدىعى ساناعان جانە ونىڭ ەندى ۇرىن كەلۋگە دە قاقىسى بارىن بىلەتىن، سوندىقتان ءسوزىن جىقپاي، سونشالىق قۋانتقانىنا ءوزى دە مارقايىپ قالدى.

تازابەك كەتكەن سوڭ اعىنتاي اكەسىنە كەلىپ:

– جاكە، ەرتەڭ مەن-اق بارىپ قايتايىن دا. شوقپار مەن سويىلدان باسقا قارۋى جوق قازاق مىلتىقتى ورىسقا نە ىستەي الامىز؟ – دەدى تەكەمەتتىڭ شەتىنە وتىرىپ جاتىپ. – قارتايعاندا بىردەمەگە ۇشىراپ قاپ جۇرەرسىڭ.

ءشايى اكەسىنىڭ جاۋابىن دەمىن ىشىنە تارتىپ كۇتتى. «بارماي قالسا، قايمىققانى»، – دەپ ويلادى.

– بالام، – دەدى تىلەۋلى بالاسىنىڭ بەتىنە قىرىن قاراپ وتىرعان قالپىن بۇزباي. – سەنى امان ساقتاۋ ءۇشىن مەن ولسەم، شەيىتپىن. اتا-بابامىز ەجەلدەن ۇرپاعى ءۇشىن ءوزىن قۇرباندىققا بايلاعان. ول ءداستۇردى بۇزىپ، قارابەت بولار ءجايىم جوق. ال سەن بەرىدە اكە-شەشەڭ مەن بالا-شاعاڭدى، ارىدە ەلىڭدى قورعاۋعا مىندەتتىسىڭ. سوندىقتان ءسوزدى قوي دا، قايىڭنان كەسىپ ەكەۋمىزگە ەكى بوس مويىن شوقپار جاسا. نە كورسەك تە ەلمەن بىرگە كورەمىز. ويتپەسەك، انت ۇرادى، بالام. ايتقان جوق پا ومەكەڭ تۇنەۋگۇنى البان باسشىلارىنىڭ قالاي انت ەتكەنىن؟!

بۇل سوزدەن سوعىسقا دايىندىقتى سەزگەن ءشايى شەشەسىنە ۇرەيلەنە قارادى، ءبىراق شەشەسى ۇندەمەدى. ويتكەنى ءدال ءقازىر ەركەكتەردى بۇل جولدان اينىتۋ «قىرىلسا، حالىق قىرىلا بەرسىن، وزدەرىڭ امان بول» دەگەنمەن بارابار-دى.

اكەسى مەن بالاسى ءالى كەپپەگەن بوس مويىن شوقپاردى تاقىمدارىنا قىسىپ، تاڭەرتەڭ قارقاراعا اتتاندى. سول كەتكەننەن ەكەۋى ءتۇن اۋعانشا ورالمادى. ءۇي ءىشىن ۇرەي بيلەدى. اركىم ويىمەن ءار كۇدىكتى قۋالاپ، ءبىراق ونى بىر-بىرىنە ايتپاي كۇرسىنەدى. ءۇشىنشى كۇنى تاڭ اتا اعىنتايدىڭ جالعىز ءوزى كەلىپ اتتان ءتۇسىپ جاتقانىن اۋەلى ءشايى كوردى دە، تىرپ ەتە الماي تۇرىپ قالدى، ال اجىكەن كورگەن زامات داۋىس ساپ قويا بەردى:

– قۇلىنىم-وۋ، اكەڭدى قايدا تاستاپ كەلدىڭ؟ – دەپ، سۇرىنە-قابىنا ۇلىنا قاراي ۇمتىلدى.

– اپا، جاكەم امان، – دەدى اعىنتاي تورگە وتىرىپ جاتىپ.

الاكولەڭكەدە اعاسىنىڭ كوزى شايىگە ىسىڭكى كورىندى. جىلاعانى انىق. بىردەن ايتا سالماي، الداپ وتىر دەپ ويلادى.

– امان بولسا، قايدا ەندى اكەم؟

– تازابەكتەردىكىندە.

– جارالانىپ قالدى ما؟ – دەدى شەشەسى شوشىنا جورامالداپ.

– ومەكەڭ وققا ۇشتى، اپا.

– «وققا ۇشقانى» قالاي؟ امان با؟

اعىنتاي باسىن شايقادى.

– جارمەڭكەگە قاراي قوزعالا بەرگەنىمىزدە، قارسى الدىمىزدان تارس-تۇرس مىلتىق اتىلدى. اكەم، مەن، تازابەك پەن ومەكەڭ – ءبارىمىز قاتار كەلە جاتقامىز. ومەكەڭ اتتىڭ جالىن قۇشا جىعىلدى. تازابەك ەكەۋمىز ەكى جاقتاپ سۇيەمەلدەپ ۇلگەردىك. ءبىراق بىلاي الىپ شىققان سوڭ قاراساق، وق ومىراۋىنان ءتيىپتى.

– الدا قۇداي-اي، ەندى كايتتىك؟! – دەدى اجىكەن شوشىنا ساسىپ.

«ەندى كايتتىم؟» دەگەن ساۋال ءشايىنى دە قيناپ تۇر ەدى.