قازاق انا قوي ەتىنە جەرىك بولسا، كەيىن تۋىلعان بالاسى قويداي قوڭىر مىنەزدى، قوزىداي موماقان، جۋاس بولادى، جىبەك ءسوزدى، قوي كوزدى، جۇقا ءجۇزدى، مارجان ءتىستى، شەبەر ءىستى، ءمولدىر سەزىمدى، يماننان ۇيات، اقىلىنان قۋات توگىلىپ تۇراتىن، جۇرەگى نۇرلى ادام بولادى دەپ ىرىم ەتەدى. ويتكەنى، «قوي مەككەدەن جارالعان»، «قوي ءپىرى – شوپان اتا» دەپ ۇيعارادى.
مۇنداي ادام جان بالاسىنا قاس قىلمايدى. جاماندىق ويلامايدى. جادىلىق ىستەمەيدى. بارىنە قارايلاسىپ، قامقورشى بولىپ جۇرەدى. جۇرەگى جىلى، سەزىمى ىستىق كەلەدى. سويلەسە، بۇلبۇلداي سايراپ كەتەدى. ءسوز ماعىناسى شەكەردەي ءتاتتى، بالداي ءدامدى بولادى. ءدۇيىم جۇرتتى، ءبىر تايپا ەلدى اۋزىنا قاراتادى. كورەگەن كوزدى، شەشەن ءسوزدى، يماندى بولادى. جانى جاقسىلىقتان نۇر توگىپ تۇرادى. سوسىن بايىزدى بولادى. الدەبىرەۋلەر سياقتى سىزداپ، شيقانداي قىزارىپ تۇرمايدى. ىشىمدەگىنى تاپ دەپ تومىرىقتانبايدى. بۇلتسىز، ءمولدىر اسپانداي كوڭىلمەن، تاس جارىپ اققان تاس بۇلاقتاي تازا سەزىممەن جايناپ جادىراپ، مۇڭسىز كوزبەن الدىڭدا تۇرادى.
مۇنداي بالا ونەرلى، شەبەر، ىسكەر كەلەدى. ءوزىنىڭ قىزىققان نارسەسىن ىسكە اسىرماي تىنبايدى. ەڭبەكقور، بەينەتقور، كونبىس مىنەزدى بولىپ كەلەدى.
قازاق انا ەشكى ەتىنە جەرىك بولسا، كەيىن تۋىلعان بالاسى ەشكىدەي باقىرىپ جىلاپ تۋىلادى. ەسەيگەندە زارجاق ولەڭشى بولادى. مىنەزى ۇشقالاق كەلەدى. سابىرسىز، ساسقالاق، ۇشىپ-قونعان، ءبىر جەرگە تۇرمايتىن، ءورلى-قۇرلى، جوعارى-تومەن شاۋىپ جۇرەتىن، ءبىر ەسىكتەن ءبىر ەسىككە كىرىپ، قىدىرىپ جۇرەتىن، سىيداڭ اياق، قۋ مىنەزدى بولادى. ارەكەتى تەز بولادى. دەنەسى نازىك كەلەدى. دۇنيەقۇمار، قىزعانشاق، بۇلدانشاق، شامدانشاق بولادى. اينالاسىن-داعىلارمەن ءقازىر ۇرسىسىپ، ءقازىر شىعىسىپ جۇرەدى.
مۇنداي ەشكى ەتىنىڭ جەرىگىن كوكسەپ تۋىلعان ۇل نە قىز بولسىن سۇلۋ شىرايلى بولادى. قىز بولسا، كوزى ايناداي جارقىراپ جانىپ تۇرادى. اقشا ءجۇزدى، الما بەتتى، قىر مۇرىندى، قىپشا بەلدى، نازىك جاندى، قايماق ەرىندى، ويناقى سەزىمدى، وت مىنەزدى، سەتەر كەلەدى. جاڭالىقتارعا بوي ۇرىپ، ەلەڭ قاعىپ ەلدىڭ الدىندا جۇرەدى. قۇلاعىن ءتۇرىپ تۇرادى. توپ جينالعان جەردەن قالمايدى. ساۋىق-سايرانعا كەلگەندە الدىنا جان سالمايدى.
ال ەر ادام بولسا سىعىر كوزدى، سىبىر ءسوزدى، قابا ساقالدى، قىڭىر ماقالدى، قۋشىق دەنەلى، شور شەكەلى، قىلجاق مىنەزدى كەلەدى. اينالاداعىلارىن مازاقتاپ، مىسقىلعا قوسىپ، تۇيرەپ سويلەپ تۇرادى. سابىرسىز، ساسقالاق، وكپەلەگىش، اشۋشاڭ كەلەدى. سىن كوتەرمەيدى، ماقتاۋ سۇيەدى. تيتتەي كەمشىلىگىن ايتساڭ، ول ساعان جاۋ بولىپ شىعا كەلەدى. كوڭىلى بوس، جىلاۋىق كەلەدى. ونەرگە كەلگەندە الدىنا جان سالمايدى. ءدۇيىم جۇرتتى وزىنە باعىندىرىپ، ەل اۋزىنا تەز ىلىنەدى. توپىراعى جەڭىل بولادى.
قازاقتىڭ ادەبي ءتىل ونەرىندە قوي مەن ەشكىگە قاتىستى ماقال-ماتەل، بەينەلى ءسوز تىركەستەرى بار. «قويدىڭ ءسۇتى – قورعاسىن، قويدى قىرعان وڭباسىن»، «قوي مەككەدە جارالعان»، «اقسارباس قويدىڭ ساداقاسى ادامدى اجالدان اپ قالادى»، «ەكى قوشقاردىڭ باسى ءبىر قازانعا سىيمايدى»، «قويلى اۋىلدا قۇت بار»، «سەمىزدىكتى قوي كوتەرەدى، قويدان باسقا نە كوتەرەدى»، «قويدان قوڭىر، جىلقىدان تورى»، «قوي كوزدى»، «قوزى قۇيرىق»، «قوشقار تۇمسىق»، «قوشقارداي ءسۇزىستى»، «قويداي ماڭىراپ»، «قوي ءتىستى»، «قوي مويىن»، «قوي باستى»، «قوزى ەرىن»، «قوزى مۇرىن»، ت.ب. تولىپ جاتقان بەينەلى ءسوز تىركەستەرى بار. وسى سوزدەردىڭ كەيبىرەۋلەرى مالدىڭ اجارىن اشسا، كەيبىرەۋلەرى ادامنىڭ مىنەزىنە قاتىستى ايتىلادى. سىمبات كوركىن بىلدىرەدى...
ال «ەشكى ءسۇتى - ەمگە، ەتى – جەلگە تيەدى»، «ەشكىلى باي – كوشپەندى باي»، «ەشكى باققان جىلاپ باعار»، «ەشكىلى قوي ورەگەن، قىزدى اۋىل وسەگەن»، «اتان سەركە جول باستار، اتپال ازامات قول باستار»، «قورىققان قاسقىر ەشكىنى اپا دەيدى»، «تەكەدەي باق-باق ەتەدى»، «ەشكىنىڭ قۇيرىعىنداي شوشاڭ-شوشاڭ ەتەدى»، «تەكە ءمۇيىزىن كورسەتتى»، «ەشكى ەتى ەرمەندەي، جەردەن شيپا تەرگەندەي»، «سەركە مۇيىزىندەي»، ت.ب. تەڭەۋ سوزدەر مەن ماقال-ماتەلدەر تاعى دا ادام مىنەزىن اشا تۇسەدى.
بولات بوپاي ۇلى جوتا قاجى
