ەرتەدە تاعى دا قازاق اراسىندا قالىش اتتى انامىز بولعان ەكەن. ىلە وزەنى بويىندا 114 جاس جاساپ اتى اڭىزعا اينالعان باتىر قىز – بالۋان انامىزدى بىرەۋ بىلسە دە، بىرەۋ بىلمەسە كەرەك...

قالىش انامىز باياعىدا قازاقستان جەرىندە تۋىلىپ، 14 جاسىندا اتقا قونىپ، ەرلەرشە سوعىسىپ، قالماقتاردى جەڭىپ، ىلە وزەنىنە كەلىپ، قونىستانىپ، دۇنيەدەن وتكەن دەسەدى. اڭىزدا ايتىلۋىنا قاراعاندا قانىشتىڭ اناسى ەكىقابات كەزىندە بۋرانىڭ ەتىنە جەرىك بولادى. قازاق ىرىمىندا اتالىق مال بۋرانى قالجاعا شالمايدى. ءبىراق ءزارۋ ەتىم بولعاندا جەرىك اس ءۇشىن بۋرانى دا شالعان كورىنەدى. قالىشتىڭ اناسى جەرىگى ۇستاعاندا جاراپ تۇرعان بۋرانى دا قۋعان. ءتىرى تۇيەنىڭ ۇستىندەگى شۋداسىن دا اۋزىنا سالىپ شايناپ، ءيىسىن يىسكەپ، تۇيە جاتقان جەرگە اۋناپ، تۇيە ىشىنە قونىپ، ۇيگە دە ورالماي قويعان دەسەدى. ءبىر بۋرانىڭ ەتىنىڭ جارتىسىن جەپ، جەرىگى قانعان قالىشتىڭ اناسى توعىز اي، توعىز كۇندە بۋرانىڭ جاراعان كەزىندە، اقپان ايىندا قالىشتى بوسانعان ەكەن. ءبىر قىزىعى، قالىشتىڭ اناسى ءبىر ۇيدە جالعىز بوسانىپتى. قۇدايدىڭ قۇدىرەتىنشە باسقا ەلدەر سىرتقا شىعىپ كەتكەن كەزدە، تولعاعى قىسىپتى. سول كەزدە كۇركىرەپ جاراعان كوكباس بۋرا تولعاق قىسىپ جاتقان ايەلدىڭ ءۇيىنىڭ ەسىك الدىنا شوگىپ، جاتىپ الىپ سىرتتان جاردەمگە كەلەتىن «تۋىت انالاردى» بوسانعالى جاتقان ايەلگە كىرگىزبەي قويادى. ءبىر زاماندا ءسابيدىڭ شىرىلداعان داۋىسى ەستىلگەندە، الگى كوكباس بۋرا ءۇي ەسىگىن سۇزە-مۇزە باسىن سۇعىپ، موينىن جان-جاعىنا سوزىپ-سوزىپ بۇلعايدى دا، كوبىگىن شاشىپ جىبەرىپ، سىرتقا شەگىنىپ شىعىپ، قىرداعى جايىلىپ جۇرگەن تۇيە تابىنىنا قاراي تايراڭداپ جورتا جونەلەدى. سودان سوڭ بارىپ، دالادا كۇتىپ تۇرعان تۋىت انالار ۇيگە كىرەدى...

بۇل قىز بالا تۇيە ەتىنىڭ جەرىگىن كوكسەپ تۋىلدى. اناسىنىڭ تولعاعىن كوكباس بۋرا كۇزەتتى. دۇنيەگە كەلە سالا بۋرا كوبىگىن شاشتى. بۋرا سول كەزدە «قالش-قالش» ەتىپ جاراپ تۇردى. بۇل تەگىن ءىس ەمەس. جاي وقيعا ەمەس، قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن بولعان اشىق ايان بولسا كەرەك. قىزدىڭ اتىن – تۇيە نەمەسە بۋرا دەپ قويسا وعاش بولار. بۋرانىڭ ءبىر بەلگىسىن الىپ، جاراعان كەزىندەگى ەڭ ۇلكەن ايبارى – «قالشىلداۋ». سول ايبار، كيەسى دارىسىن. سوندىقتان قىزىمىزدىڭ اتىن قالىش دەپ قويايىق دەپ تۋىت انالار تالاسپاي-اق بەكىتتى...

قالىش اي دەسە اۋزى، كۇن دەسە كوزى بار سۇلۋ قىز بولىپ، بوي جەتىپ كەلە جاتتى. تەز ءوستى. بويشاڭ بولدى. قارۋلى بولدى. اقىلى مەن ارى اجارىنا ساي بولدى.  قالىش ون ءتورت جاسقا تولعان جىلى اۋىلداعى ەركەك كىندىكتى تۇگەل سوعىسقا اتتاندى. ۇيدە جامان قاتىن، جاس بالالار قالدى. الدەن ۋاقىتتا: «ازاماتتارىمىز جاۋدان جەڭىلدى. كۇننىڭ كوزىن، جەردىڭ ءجۇزىن كورسەتپەي، قاپتاعان جاۋ كەلە جاتىر، اۋىلدى تاستاپ قاشىڭدار»، - دەگەن حابار دا جەتتى. وسى كەزدە اشۋعا مىنگەن قالىش شاشىن جەلكەسىنە ءتۇيدى. ەر ادامشا جاساندى. قولىنا كوك سۇڭگى ۇستادى، موينىنا ساداق استى. ءبىر تۇيەنى ءمىندى دە، اۋىلىنداعى سەكسەن ءۇيلى قاتىن-بالانى الدىنا سالىپ، ىلە وڭىرىنە قاراي كوش باستادى. كوش ارتىنان قۋالاپ جاۋ دا جەتىپ قالدى...

قارا قۇمىرسقاداي قاپتاپ، قاپتالداي شاۋىپ كەلە جاتقان جاۋدى كورگەندە قالىش قىز باعاناعى كوك بۋرانىڭ كۇيىنە كەلىپ قالش-قالش ەتىپ جارادى، ءتىسىن قايرادى. بۋرا مىنەزى كورىندى. ىزالى، دولى كۇيگە كەلدى. كوك سۇڭگىنى سەرت ۇستاپ، باسقالارعا «توقتاماي، العا قاراي كوشە بەرىڭدەر»، - دەپ جاۋدىڭ الدىن جالعىز توستى.  الىستاپ كەلگەن جاۋدى قۇرىقپەن ۇرىپ قۇلاتتى. جاقىنداپ كەلگەنىن قىلىشپەن شاۋىپ سۇلاتتى. قارسىدان كەلگەنىن قاق ايىردى. قىرىنان كەلگەنىن قىرعيداي تۇيرەدى. جالعىز كەلگەنىن جامباستان ۇردى. توبىمەن كەلگەنىن توپىرلاتىپ ءتۇسىردى. ءبارىن ەلەڭ قۇرلى كورمەدى. قارا بورانداي ۇيىتقىپ، قۇجىناعان جاۋدى توپانداي ۇشىردى. ءسويتىپ جاۋدىڭ بەتىن جالعىز قايتارىپ، قاراسى ازايعان جاۋدى قىرقا اسىرىپ قۋىپ جىبەردى.

قالىشتىڭ بۋراداي بۇرقىراعان كۇشى، ايبارلى مىنەزى جاۋعا توتەپ بەرىپ، ەلىن امان ساقتاپ قالدى.

ءيا، وسىدان كەيىن ەل ەسىن جيدى. بەيبىت ءومىر باستالدى. تاماشا تىنىش كۇندەر، تىمىق تۇندەر جەتتى. وسىنداي بەيبىت كۇندەردىڭ بىرىندە قىزاي ەلى اتاقتى ساسان بولىسقا اس بەردى. تۇتاس بەيبىت جاتقان قازاق ەلىنە ساۋىن ايتتى. التاي، تارباعاتاي، ىلە، باسقا دا ايماقتى ەلدى مەكەندەردەن اقىن-جىرشى، باتىر، بالۋان، شەشەن، شەجىرە، سايگۇلىك، جۇيرىك جورعا الدىردى. جارىس باستالدى. استىڭ قۇرمەتىنە نەبىر شونجار بايلار مال اتادى. التىن-كۇمىستەردى ءۇيىپ توكتى. تاي-تۇياق، جامبىلار سىيلادى. اس-ساقانالارىن  اسەمدەپ اشەكەيلەپ، ويۋلاپ، ورنەكتەپ، ءسان سالتانات پەن بەدەرگە كەلتىردى...

تالاي كۇندەر جالعاسقان ارىس ءوتىپ جاتتى. وسىنشا كوپ بالۋاننىڭ ءبارىن جەڭگەن تارباعاتاي ايماعىنىڭ «تۇيە بالۋانى» ەڭ سوڭعى مايداندا تۇيەدەي تايراڭداپ جالعىز كۇرەس مايدانىنا شىقتى. ونىڭ اتى سىدىق ەدى. ەر بولىپ تۋعالى جالپاق ەلدە ەشكىم ونىڭ تىزەسىن جەرگە تيگىزىپ، ءسۇرىندىرىپ كورمەگەن ەدى. تۇيە بالۋان اتالاتىن ءجونى دە بار. شىن ايتقان كىسىگە تۇيەدەي، اسىرىپ ايتقان كىسىگە توبەدەي الىپ جويقىننىڭ ءوزى ەدى. باسقا ايماقتاردان كەلگەن بالۋاندار ول ءداۋدىڭ قاسىندا بەس-التى جاستاعى بالاداي عانا كورىنۋشى ەدى. ەل كۇرەسكەن بىلاي تۇرسىن، الىپتىعىنان دا سەسكەنۋشى ەدى. قاي اسقا، قاي تويعا بارسا دا، كۇرەسپەي-اق بايگەسىن الىپ ۇيرەنگەن ەدى. ءسويتىپ، باس بالۋان دا اتانىپ كەتكەن ەدى. بۇل جولى دا ەسىك پەن توردەي قاراكەر جورعانى ءمىنىپ، مايداندا ارى-بەرى تايراڭداتىپ، «قانە، بايگەمدى شاپپاي بەرىڭدەر، كۇرەسەتىن ەر ازامات بولسا شىقسىن، ومىرتقاسىن ۇزەيىن، بەلىن سىندىرايىن. قول-اياعىن شىرپىداي بىرتىلداتايىن»، - دەپ ايقاي سالدى. اقساقالداردىڭ باسۋىنا دەس بەرمەدى. قىمىز ءىشىپ قىزارىپ، ءبورتىپ العان تۇيە بالۋان، راسىندا، اتتىڭ ۇستىندە توبەدەي بولىپ وتىرعاندا قاراكەر جورعانىڭ بەلى دە مايىسىپ بارا جاتقانداي كورىندى. ەلدىڭ دەسى ءبىر ءسات سۋ سەپكەندەي باسىلدى. ەرلەر كۇرەسكەنگە شىققاندى قويىپ، تاڭىرقاپ-تاڭىرقاپ قاراپ تۇرىستى. «اكە-اۋ، مىناۋ ادام با، ماقۇلىق پا، ادام بالاسىندا دا مۇنداي ءىرى دەنەلى بولادى ەكەن-اۋ»، - دەپ تاڭ قالىستى. وسى توپتىڭ ىشىندە قالىش اپامىز دا بار ەدى. ءبىراق جاسى ءوتىپ، قارۋى قايتىپ، جاسانىپ قالعان كەزى ەدى. ەر نامىسىنا ءتيىپ، جەرگە ءبولىنىپ، تۇيە بالۋان «بايگەمدى اكەل» دەپ ايقۇلاقتانىپ تۇرعانىن كورگەندە، قالىش اپامىزدىڭ بۋرا مىنەزى تاعى ۇستادى. قالشىلداعان كيەسىنە باستى. ول ەرۋ جۇرت اراسىندا ەرشە كيىندى دە، مايدانعا شىقتى. تۇيە بالۋان سىدىق مۇنى ءبىلىپ قويدى دا: «مەن ايەل اداممەن كۇرەسپەيمىن، كۇرەسەتىن بولسا ەركەك كىندىكتىسىنەن شىقسىن مىنا ەلدىڭ»، - دەپ وزىنشە نامىستانىپ قالىش اپامىزدى ات كەۋدەسىمەن سوعىپ قۇلاتىپ كەتپەكشى بولىپ ۇمتىلدى. تەبىنىپ قالىشقا قاراي كەلە جاتقان تۇيە بالۋاندى قالىش اپامىز ات-پاتىمەن ءبىر-اق كوتەردى دە، ارقان بويى جەرگە سىلتەپ، لاقتىرىپ جىبەردى. اتى دا مەرتىگىپ، ءوزىنىڭ بۇعانا سۇيەگى، ءبىر اياعى سىنعاندا بارىپ، الگى تۇيە بالۋان:

• ءيا، اللا، ءيا، اللا، ءيا، قۇداي، ءيا، قۇداي، - دەپ يمان ءۇيىردى، - ايەل ادامعا دا مۇنشا قارۋ-قايرات بەرەدى ەكەن-اۋ، ءيا؟ «الىپ – انادان» دەۋشى ەدى. انادان الىپ قىز دا تۋادى ەكەن عوي. و، جاساعان، ەردەن جىعىلماي، ايەلدەن جىعىلعان مەن – سىدىق قالعان ومىرىمدە ەندى بەلدەسپەسپىن، - دەپ كۇرەسپەي العان بايگەسىن قالىش اپاسىنىڭ قولىنا ۇستاتىپ، جانىنىڭ قالعانىنا تاۋبە دەپ ەلىنە قايتىپتى دەسەدى.

اتام قازاقتا «كۇش اتاسىن تانىمايدى» دەگەن ماقال بار. «كيەلى-يەلى باتىردى جاۋ الا الماس» دەگەن ءتامسىل بار. وسى سوزدەر ءدال قالىشتاي انامىزعا ارناپ ايتىلعان سياقتى.

ءبىز بۇدان نەنى اڭعارامىز؟

اڭعارارىمىز كوپ. بىلەرىمىز جەتكىلىكتى. ءبىز بۇل جەردە ءبىر عانا جەرىك اسى تۋرالى ايتىپ وتىرعاندىقتان، ادام گەنىنە جەرىك اسىنىڭ سونشا ۇلكەن اسەرى بار ەكەنىن بىلگەن ۇستىنە بىلگەنىمىز ءجون بولار. جەرىك اسىندا – جەتەلى سىر بار، تەڭىزدەي تەرەڭ قۇپيا ىرىم بار. ونى دا تانۋ، تابۋ، ءبىلۋ، ءتۇسىنۋ ءبىز ءۇشىن پارىز.

بولات بوپاي ۇلى جوتا قاجى