جالپى قوعامنىڭ باستى بايلىعى ادام بولسا، پاراساتتى دا تاربيەلى قىزدار – قوعامنىڭ ورتايمايتىن ەڭ قۇندى قازىناسى. «قوعامدى تاربيەلەيمىن دەسەڭ، قىزىڭدى تاربيەلە» دەگەن قاعيدانىڭ ءمانى قانشالىقتى تەرەڭ بولسا، مازمۇنى سونشالىقتى سالماقتى.
«قىز، ايەل، انا» – قاسيەتتى ۇعىمدار، ويتكەنى ولار – ءومىردىڭ ۇرپاق وربىتەتىن باستاۋ-بۇلاعى. ۇلتتىڭ بار بولمىسىن – ءتىلى مەن ءدىنىن، ادەت-عۇرپى مەن ءسالت-داستۇرىن – ۇرپاقتان-ۇرپاققا جەتكىزىپ، بويىنا دارىتاتىن ايەل-انا. سوندىقتان ەرتەڭگى انا، بۇگىنگى قىزدارىمىزدى داستۇرگە سۇيەنىپ، ۋاقىت تالابىنا ساي تاربيەلەۋ – اتا-انانىڭ عانا ەمەس، بۇكىل قوعامنىڭ مىندەتى. قازاق حالقى «قىز» دەگەن ءسوزدى ادەمىلىكتىڭ، ادەپتىلىكتىڭ، جيناقىلىقتىڭ ۇلگىسى دەپ تانىعاندىقتان، «قىزدىڭ جيعان جۇگىندەي»، «مىنەزى قىزداي»، «قىز قىلىقتى» دەپ جاقسى نارسەنى قىزبەن بايلانىستىرعان.
اتا-بابالارىمىز اڭساعان تاۋەلسىزدىگىمىزگە شيرەك عاسىر تولىپ، قازاق دەگەن حالىقتىڭ قانداي ەكەنىن الەمدىك قاۋىمداستىققا جان-جاقتى تانىتاتىن كەزەڭدە وزگەنىڭ قاڭسىعىنا وزەۋرەمەي، حالقىمىزعا ءتان قۇندىلىقتاردى جاڭعىرتساق نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. وكىنىشكە وراي، ءقازىر اسىلى مەن جاسىعى ارالاسىپ، سەل بولىپ جاتقان اقپاراتتار اعىنى ۇرپاقتى باۋراپ، «تاربيەلەيتىن» قۇرالعا اينالعانى ەشكىمگە قۇپيا ەمەس. قىز بالانىڭ تاربيەسىن قوعام بولىپ قولعا الماساق، كەلەشەگىمىزدىڭ كەمەل، بولاشاعىمىزدىڭ جارقىن بولارى ەكىۇداي...
حالقىنىڭ داستۇرىنەن قول ءۇزىپ، رۋحاني قۇندىلىقتارىن مانسۇقتايتىن، ساناسىنا سەلكەۋ تۇسىرگەن جاستار جالاڭ ۇراندارعا ەلىكتەيدى. بۇل – رۋحاني تۇرعىدان السىرەتىپ، ءداستۇرلى ۇستانىمنان الىستاتاتىن ءقاۋىپتى قۇبىلىس.
اناسىنىڭ بويىنداعى جاقسىلى-جاماندى قاسيەت پەن تاربيە بالاعا قۇرساقتان باستاپ بەرىلەتىندىكتەن، ۇلتىنىڭ سالت-داستۇرىنەن حابارسىز، انا ءتىلىن بىلمەيتىن ايەل ۇلتجاندى ۇرپاقتى ومىرگە اكەلە المايتىنى ءمالىم. ۇلتتى قالىپتاستىرىپ، ەلدى ەل ەتكەن قۇندىلىقتاردى قىزداردىڭ ساناسىنا ءسىڭىرىپ، ءداستۇرلى رۋحتا تاربيەلەۋ – ەلدىڭ ەرتەڭىنە قىزمەت ەتەتىن، مەملەكەتتىڭ كەمەل كەلەشەگىن ويلايتىن ەلجاندى ۇرپاقتى جەتىلدىرۋ دەگەن ءسوز.
اتا-بابالارىمىز «قىز – قوناق» دەپ تورىنەن ورىن بەرىپ، بارىنشا ايالاپ، ونىڭ سىپايى، ادال، مەيىرىمدى بولىپ بويجەتكەنىن قالاعان. مۇقتاجدىق كورمەي، بۇلا بولىپ ءوسۋى ءۇشىن بارلىق جاعدايىن جاساعان، ەركىن ۇستاعان. ەركىندىك دەگەن ەسەرلىك ەمەس، ادامنىڭ تۇلعا بولىپ قالىپتاسۋىنا قاجەتتى مۇمكىندىكتىڭ ءبىرى ەكەنىن بىلەتىن دانا حالقىمىز قىزدى ەركەلەتكەن، ءبىراق بەتىمەن جىبەرمەگەن. «قىزدى قىمتاپ ۇستاعان ۇياتقا قالمايدى» دەپ ولاردى قاناتتىعا قاقتىرماي، تۇمسىقتىعا شوقىتتىرماي وسىرگەن قازاق «قىزعا قىرىق ۇيدەن تىيىم، قالا بەرسە قارا كۇڭنەن تىيىم» دەگەندە، قىز بالانىڭ تاربيەسىنە اتا-اناسى عانا ەمەس، بۇكىل ەل جاۋاپتى ەكەنىن اڭعارتادى.
جاڭا عاسىرداعى جاڭالىقتى قابىلداۋ كەرەك دەپ، شەتەلدەن نەمەسە عالامتوردان كورگەننىڭ ءبارىن تالعاۋسىز قابىلداعاننان ۇرپاق ۇتىلادى، ۇلت السىرەيدى. كورگەننىڭ كوزىن سۇرىندىرەتىن اشىق-شاشىق كيىنۋدەن اۋلاق، زامان اعىمىنا لايىق جاراسىمدى كيىنىپ، ءوز تىلىندە سويلەپ، ءداستۇردى سىيلاپ، يبالىعىن ساقتاعاننان قىزدارىمىزدىڭ ءقادىرى ارتا تۇسپەسە كەمىمەيدى. «قىز – ءورىسىڭ، ۇل – قونىسىڭ» دەپ بىلگەن قازاق ءورىسىن كەڭەيتەتىن قىز بالاعا ايرىقشا كوڭىل بولگەن. «قىزىڭ مىنەزدى بولسىن، ۇلىڭ ونەرلى بولسىن» دەيتىن حالىق «قىزدى كۇتە الماعان كۇڭ ەتەدى، جىبەكتى تۇتە الماعان ءجۇن ەتەدى» دەپ، قىزدى ءۇي شارۋاسىنا ۇيرەتكەنمەن، ونى كۇڭشە قاجىتپاعان.
«شەشەسىن كورىپ قىزىن ال، اياعىن كورىپ اسىن ءىش» دەيتىن قازاق قىزدىڭ جاقسى بولماعى اناسىنان ەكەنىنە باسا ءمان بەرگەندىكتەن، «شەشەسى وتىرىپ، قىزى سويلەگەننەن بەز» دەپ قىزدىڭ ادەپتىسىن ىزدەيدى. «اقىلدى قىز بىلىمگە جۇگىنەر، اقىلسىز قىز سوزگە ىلىگەر» دەپ بىلەتىن قازاق «قىزى ۇيدە بولعانمەن، قىلىعى تۇزدە» ەكەنىن دە نازاردان تىس قالدىرماعان.
«...قىز بوي جەتسە، ۇزاتۋعا اسىق» دەگەن حالىق قىزىنىڭ بارعان جەرىنە تاستاي باتىپ، سۋداي ءسىڭۋىن تىلەيدى، ويتكەنى «قايتا شاپقان جاۋ جامان، قايتىپ كەلگەن قىز جامان» دەپ ەسەپتەيدى. قازاقتىڭ ارداقتى ۇلى ب.مومىش ۇلىنىڭ كەلىنى ز.احمەتوۆا «قىز بالانىڭ مىنا ومىردەگى مىندەت-پارىزىنىڭ جۇگى اۋىر، ءارى ارداقتى. ول – ادامزات ۇرپاعىن ومىرگە اكەلەتىن بولاشاق انا، ءۇي ۇستاپ، جار كۇتەتىن ادال جار، اتا-ەنە سىيلاپ، يىلەتىن قامقور كەلىن. ول وسىنى قالاسىن-قالاماسىن، بۇل – ءومىر زاڭى» دەيدى.
قىزدىڭ تاربيەسىندە جەڭگەنىڭ ورنى بولەك، بۇل – ءوز الدىنا ءبىر مەكتەپ. قىزدىڭ بالعىن ءبولمىس-بىتىمى مەن تاربيەسىنىڭ باسى-قاسىندا اياۋلى جەڭگەلەر جۇرەدى. كورگەندى جەڭگە ءقايىنسىڭىلىسىن بولاشاق ومىرگە دايىنداپ، بىلگەنىن ۇيرەتىپ تاربيەلەگەن. قىز وڭ جاقتا وتىرىپ قالسا، جەڭگەلەرىنە سىن بولعان. «كۇيەۋ جامان بولسا قىزىڭنان» دەپ، ءوزىنىڭ وتباسىندا جاقسى تاربيە العان قىز قىلىقتى، پاراساتتى دا پايىمدى بولسا، «جاقسى ايەلدىڭ جامان ەركەكتى حان قىلاتىنىنا...» سەنگەن. دەگەنمەن، «سان ايتسا دا تۇزەلمەيتىن ساناسىز» ەركەكتەن ساقتاسىن...
قازاق حالقى قىزدىڭ ءوز جۇرتىمەن بىرگە قايىن جۇرتىنىڭ دا تاربيەگە جاۋاپتى ەكەنىن «جاقسى ەلگە تۇسكەن كەلىن – كەلىن، جامان ەلگە تۇسكەن كەلىن – كەلساپ» دەپ تۇجىرىمداعان. شىنىندا، كورگەندى ەلدەن شىققان قىز كوسەگەلى ەلگە تاپ بولسا، باعىنىڭ اشىلىپ، باقىتىنىڭ جانعانى.
بۇگىنگى بويجەتكەن ەرتەڭ جار، ۇرپاقتىڭ اناسى، تاربيەنىڭ باستاۋ بۇلاعى، ۇلاعاتتىڭ قاينار كوزى بولاتىندىقتان، قىزدار تۇزەلمەي، قوعام تۇزەلمەيدى. ول ءۇشىن ءاربىر ەر ازامات قىزعا ءوز قارىنداسىنداي قاراپ، ءار ايەلدى اناسىنداي قادىرلەۋ كەرەك. قازاقتىڭ نامىستى جىگىتتەرى كوبەيسە، ارلى قىزدارى ارتا تۇسەتىنىنە كۇمانىم جوق. سوندىقتان، جاھاندانۋدىڭ الىپ تەگەرشىگىندە ۇساقتالىپ كەتپەۋ ءۇشىن ءداستۇرلى قۇندىلىقتارىمىز بەن ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىمىزدى ارداقتاپ، ۇياتتى ۇل، قىلىقتى قىز تاربيەلەۋگە ەلدىڭ كەلەشەگىن ويلايتىن ءاربىر ادامنىڭ اتسالىسۋى – ازاماتتىق پارىز.
وتباسى قوعامنىڭ ءبىر بولشەگى بولسا، ايەل – وتباسىنىڭ التىن قازىعى. حالقىمىزدىڭ ۇلكەندى سىيلاۋ، كىشىگە ىزەت كورسەتۋ، ەر-ازاماتتى قادىرلەۋ سەكىلدى قۇندىلىقتارىن ارداقتايتىن قاراپايىم، سىپايى قازاقتىڭ يبالى قىزدارىنان يماندى ۇرپاق ءوربيدى. اۋلەتتەگى كەلىندەردىڭ ىنتىماقشىل بولعانىن قالايتىن حالقىمىز «اعايىن تاتۋ بولسا ات كوپ، ابىسىن تاتۋ بولسا، اس كوپ» دەگەن، ويتكەنى جاقسى ايەلدەر اعايىن اراسىن جاقىنداتىپ، بىر-بىرىنە مەيىربان باۋىرلار تاربيەلەيتىنى ءمالىم.
قازىرگى وتباسىلاردىڭ باسىم كوپشىلىگىندە 1-2 عانا بالا بولعاندىقتان، كەيبىر اتا-انالار بالانى ماتەريالدىق تۇرعىدان «تويىندىرىپ»، توعىشار ۇرپاق تاربيەلەپ جاتقانىنا ءماز... «ءبىر بالاسى باردىڭ شىعار-شىقپاس جانى بار» ەكەنى ءمالىم، سوندىقتان اتا-انا سول جالعىزدىڭ استى-ۇستىنە ءتۇسىپ، قالاعانىن اپەرىپ، دەگەنىن ورىنداپ وتىرادى. اتا-بابالارىمىز بۇنىڭ جاۋابىن «بالام جالعىز دەپ اسقا ۇيرەتپە، بوتام جالعىز دەپ وتقا ۇيرەتپە»، ياعني دۇرىس تاربيە بەر دەپ ايتىپ كەتكەن.
«الىپ انادان» دەگەن ناقىلدىڭ تامىرى تەرەڭدە جاتىر، قىزدارىمىز سانالى بولماي، ۇرپاعىمىز ساپالى بولمايدى. بۇگىنگى بويجەتكەن، كەلەشەك انا قوعامنان ءوز ورنىن تاۋىپ، وتباسىنىڭ قۇت-بەرەكەسىن كىرگىزەتىن اياۋلى جار بولۋى ءۇشىن يماندىلىققا باۋلىپ، ءداستۇرلى تاربيە بەرۋ – اتا-انانىڭ پارىزى، قوعامنىڭ مىندەتى.
ءداستۇردىڭ ءبىرازى ۇمىتىلىپ، ونى قادىرلەيتىندەر مەن تۇسىندىرەتىندەر ازايىپ بارا جاتقان قازىرگى كەزەڭدە پەداگوگيكا جانە مەديسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور س.عابباسوۆتىڭ «ۇرپاق تاربيەسىنىڭ جاڭا ءىلىمى» اتتى كىتابىنىڭ (الماتى، 2012 ج.) ماڭىزى ۇشان-تەڭىز. وندا ءتانى قالىپتاسىپ، جان كىرگەن بالاعا رۋحاني تاربيە بەرۋدى قۇرساقتان باستاۋ كەرەك دەگەن وتە قۇندى وي ايتىلعان. جاس ۇرپاقتى ۇلتتىق رۋحتا تاربيەلەۋدىڭ ۇتىمدى مۇمكىندىگىن جىبەرىپ الماي، ءتورت ايدان بىلاي قاراي (جان كىرگەننەن باستاپ) جۇرەك تاربيەسى مەن اقىل تاربيەسىن باستاۋ قاجەتتىگى تۋرالى ويلارىن عالىم حالىقتىق پەداگوگيكامەن بايلانىستىرا، عىلىمي تۇرعىدان دايەكتەپ، تاجىريبەمەن ۇشتاستىرا دالەلدەگەن. ۇرپاقتىڭ بويىنا ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى دارىتىپ، بابالار سالعان سارا جولدىڭ قاسيەتىن ساناسىنا ءسىڭىرۋ قاي كەزدەگىدەن دە ءزارۋ، وتكىر، كەزەك كۇتتىرمەيتىن مىندەت بولىپ تۇرعان قازىرگى ساتتە وسى قۇندى ەڭبەكتى كادەگە اسىرساق، ۇتارىمىز كوپ.
انانىڭ قۇرساعىندا دامىپ، ءنارلى سۇتىمەن بويىنا دارىپ، جانعا جايلى ۇنىمەن سۇيەگىنە سىڭەتىن قاسيەتتەر بالانىڭ ومىرلىك ۇستانىمىنا اينالاتىنى ءسوزسىز، سوندىقتان بالاسىنىڭ جاقسى بولعانىن قالايتىن انانىڭ دەنى ساۋ، ءتانى تازا، ءوزى پاراساتتى بولعانى ءجون. اعايىننىڭ اراسىن جاقىنداتىپ، ەرىنىڭ مەرەيىن ۇستەم ەتەتىن ايەلدەر ۇيالمايتىن ۇرپاق تاربيەلەپ، ەل دامۋىنا ەلەۋلى ۇلەس قوسادى.
اكەنىڭ ورنىن جوققا شىعارۋدان اۋلاقپىن، دەگەنمەن كەمشىلىگى بار اكەسىنىڭ دە جامانىن جاسىرىپ، جاقسىسىن اسىرىپ، ونى بالالارىنىڭ ساناسىندا بىرەگەي تۇلعا ەتىپ قالىپتاستىراتىن – اقىلدى ايەل. بالا ەستيار بولعاندا اكەسىنىڭ كەمشىلىگىن بىلگەنمەن، ساناسىندا تۇلعا بولىپ ۇيالاعان ادام تۋرالى جامان ويلامايدى. بۇدان اكە دە، انا دا، بالا دا زيان كورمەيتىنى انىق.
«ۇلتىڭدى تاربيەلەيمىن دەسەڭ ۇلىڭدى تاربيەلە، قوعامدى تاربيەلەيمىن دەسەڭ قىزىڭدى تاربيەلە» دەپ، از ءسوزدىڭ اياسىنا ءمانى زور سالماقتى ويدى سىيعىزعان حالقىمىزدىڭ دانا داستۇرىمەن بۇگىنگى قوعامنىڭ زاماناۋي جاستارىن تاربيەلەي الساق قوي...
جوعارىدا كەلتىرىلگەن حالىق ناقىلدارىنىڭ ءمانى جوعالىپ، ماڭىزى تومەندەگەن جوق، كەرىسىنشە، سونى ءبىلىپ، كادەگە اسىراتىن، ءسوزدىڭ سالماعىن تۇسىنەتىن ادام ازايىپ بارا ما دەگەن كۇدىگىم باسىم.
C.دۋانايەۆا، ف.ع.ك.،
ءدىن ماسەلەلەرى جونىندەگى عىلىمي-زەرتتەۋ
جانە تالداۋ ورتالىعىنىڭ عىلىمي حاتشىسى
