ەلباسى ن.ءا.نازاربايەۆ «100 ناقتى قادام» ۇلت جوسپارىندا ەت ءوندىرىسى مەن وڭدەۋدى دامىتۋدى مىندەتتەدى. بۇل ەلىمىزدەگى اگروونەركاسىپتىك كەشەننىڭ دامۋىنداعى بىرەگەي باعىتتاردىڭ ءبىرى – ەكسپورتقا ەت پەن ەت ونىمدەرىن شىعارۋعا مول مۇمكىندىك بەرەدى.

            مالدىڭ وسىپ-جەتىلۋى جانە ودان ساپالى ءونىم الۋ ءۇشىن قۇنارلى ازىقپەن قاجەتتى مولشەردە قامتاماسىز ەتۋ ءتيىمدى. سوندىقتان مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋ ءۇشىن بەرىك جەم-شوپ قورىن جاساۋ، ازىقتاندىرۋ ماسەلەلەرىن عىلىمي نەگىزدە ۇيىمداستىرعان ءجون. بۇل تۋرالى «سىر مارجانى» سەرىكتەستىگىندە وتكەن «مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋداعى جاڭا يننوۆاسيالىق تەحنولوگيالار» تاقىرىبىنداعى سەميناردا جان-جاقتى ايتىلدى.

اقتان باتىر اۋىلىنداعى «سىر مارجانى» جاۋاپكەرشىلىگى شەك­تەۋلى سەرىكتەستىگىنىڭ 500 باسقا ارنال­عان مال بورداقىلاۋ الاڭىنىڭ جۇمىسىن باستاعانىنا دا ءبىرشاما ۋاقىت بولدى. جالپى قازاقستاندا وندىرىلەتىن بارلىق ەتتىڭ جارتىسىنا جۋىعىن ءىرى قارا ەتى قۇرايدى. وندىرىلەتىن وسى ەتتىڭ ۇشتەن ءبىرى ەت باعىتىنداعى مالدان الىنادى. وسى ورايدا اۋدانىمىزداعى «سىر مارجانى» مال بورداقىلاۋ كەشەنى اۋىل شارۋاشىلىعى قۇرىلىمدارى مەن جەكە تۇرعىنداردان ءىرى قارا مالىن ساتىپ الىپ، سەمىرتىپ، تابيعي تازا ەت ونىمدەرىن ساتۋدا. بۇنداعى باعىمعا قويىلعان قاجەتتى ازىقپەن قامتىلعان مال تاۋلىگىنە 1100-1200 گرامعا دەيىن سالماق قوسادى. جاسى مەن تۇقىمىنا بايلانىستى 3 اي كولەمىندە باعىلادى. بولاشاقتا الاڭنىڭ قۋاتىن 3000 باسقا ۇلعايتۋ جوسپارلانعان.

سەمينارعا ارنايى كەلگەن جاڭگىر حان اتىنداعى باتىس قازاقستان اگرارلىق-تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى رەكتورىنىڭ كەڭەس­ءشىسى قازىباي بوزىموۆ ««سىر مارجانى» ج ش س جاعدايىنداعى سيىر ەتىن ءوندىرۋ تەحنولوگياسىنا يننوۆاسيالىق ءادىس­تەردى ەنگىزۋ» اتتى بايانداماسىندا مال شارۋاشىلىعىن قارقىندى دامىتۋدىڭ قولايلى جولدارىن  ايتتى.

ونىڭ ايتۋىنشا، ەت ءوندىرىسىن ارتتىرۋدا مالداردى بورداقىلاۋ ەرەكشە ورىن الادى. ءىس دۇرىس ۇيىمداستىرىلعان جاعدايدا ەتتىڭ وزىندىك قۇنى تومەندەمەي، ەتتى مال شارۋاشىلىعى ەڭ پايدالى سالاعا اينالادى. بورداقىلاۋدىڭ ءساتتى جۇزەگە اسۋى، ونىڭ دەڭگەيىنە، تۇرىنە جانە ازىقتاندىرۋ ساپاسىنا، تۇقىمدىق ەرەكشەلىكتەرىنە، جاسىنا، تەز جەتىلگىشتىگىنە بايلانىستى. ايتا كەتەرلىك ءبىر جايت، جاستاي دامىپ كەلە جاتقان مالداردى بورداقىلاعاندا بۇلشىق ەت ۇلپاسى ماي ۇلپاسىنا قاراعاندا تەزىرەك وسەدى ەكەن.

سونداي-اق، انالىق ءتولدىڭ بەدەۋ­لىگى، قىسىر قالۋى جانە اكۋشەرلىك-گينەكولوگيالىق اۋرۋلارعا ۇشىراۋى – مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋعا وراسان زور كەدەرگى اكەلەدى. وسى ورايدا مالدا كەزدەسەتىن جىنىستىق اۋرۋلاردى انىقتاپ، الدىن الۋ ولاردى ەمدەۋ ءۇشىن ۋلترادىبىستىق دياگنوستيكالىق اپپاراتتى قولدانۋ تاسىلدەرى وندىرىستىك ءتاجىري­بە جۇزىندە كورسەتىلدى. بۇل – يننو­ۆاسيالىق تەحنولوگيانىڭ ءبىر ءتۇرى. اپپاراتتىڭ كومەگىمەن انالىق سيىردىڭ بۋازدىعى، قىسىرلى­عى جانە قانداي اۋرۋمەن اۋىراتىن­دىعى انىقتالادى. ءتىپتى، بۋاز سيىردىڭ ىشىندەگى ءتولدىڭ نەشە ايلىق ەكەندىگى دە ەكران ارقىلى كورىنىپ تۇرادى. گينەكولوگيالىق اۋرۋلاردى ەرتە بايقاپ، الدىن الۋ سيىرلاردىڭ ۇدايى ءوسىپ، دەنى ساۋ ءتول تولدەۋىنە سەبەپ بو­لادى.

اپپاراتتىڭ قولدانۋ بارىسىن كورسەتكەن جاڭگىر حان اتىنداعى باتىس قازاقستان اگرارلىق-تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ بيو­تەحنولگيالىق زەرتحانا ديرەكتورى اسەل قۇتتىباي قىزى: «اپپارات ارقىلى بۋاز­دىقتى ءدال ۋاقىتىندا انىقتاعاندا ءىرى قارا تابىنىنىڭ ءوسۋى جاقسارادى. بۋازدىقتى دياگنوستيكالاۋدىڭ ۋلترادىبىستىق سكانەر­لەنۋىن قولدانۋ ارقىلى قاشىرۋ ناتيجەسىن ءبىر ايعا ەرتە انىقتاۋعا بولادى. ناتيجە وڭدى بولماعان جاعدايدا قايتا قاشىرۋعا نەمەسە مالدى جارامسىزدىققا شىعارۋعا مۇمكىندىك بەرەدى»، – دەدى.

بۇدان كەيىن، «مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋداعى وتاندىق بيولوگيالىق پرە­پاراتتاردىڭ ءرولى» تۋرالى «ميكروبيولوگيا جانە ۆيرۋسولوگيا ينستيتۋتى» رمك «قولدانبالى ميكروبيولوگيا» فيليالىنىڭ ديرەكتورى ەرىك شورابايەۆ ايتىپ بەردى.

قىزىلوردا وبلىستىق «يننوۆاسيالىق تاجىريبەنى تاراتۋ جانە ەنگىزۋ جونىندەگى ءىس-شارالاردى جۇرگىزۋ» 019 بيۋدجەتتىك باعدارلاماسى اياسىندا 2011 جىلعى 22 جەلتوقساندا قىزىلوردا قالاسىندا – وسى وڭىردە عىلىمي جوبالاردى ورىنداۋمەن قاتار، ەكولوگيا جانە اۋىل شارۋاشىلىعىنا قاجەتتى وتاندىق بيوتىڭايتقىشتار مەن بيوپرەپاراتتاردى وندىرىسكە ەندىرۋ باعىتىندا «قولدانبالى ميكروبيولوگيا» فيليالى اشىلدى. اتالعان بيۋدجەتتىك باعدارلاما نەگىزىندەگى اتقارىلعان اۋقىمدى ىستەر جەتەرلىك. بۇگىن سولاردىڭ ءبىر پاراسى – بيولوگيالىق پرەپاراتتار تانىستىرىلدى. قىزىلوردا وبلىسى جاعدايىندا وتاندىق «بەنتوباك» بيولوگيالىق پرەپاراتىنىڭ كومەگىمەن مال بورداقىلاۋدىڭ تيىمدىلىگى جانە ەت ساپاسىن ارتتىرۋ جاعدايى ورتاعا سالىندى. بۇل مالازىقتىق قوسپا – ءىرى ازىقتاردىڭ جاقسى سىڭىرىلۋىنە، مالداردا كەتوزا جانە اسيدوزا اۋرۋلارىنىڭ ءقاۋپىن تومەندەتۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن بەنتونيتتە ادسوربيرلەنگەن، پروپيون قىشقىلدى جانە سەلليۋلوليتيكالىق باكتەريالار نەگىزىندە جاسالعان. ونى ۋلى حيميكاتتاردان بولەك 0-گرادۋس 8 تەمپەراتۋرا ارالىعىندا ساقتايدى. قۇرعاق پرەپاراتتىڭ ساقتاۋ مەرزىمى دايىندالعان كۇننەن باستاپ 12 اي. ارتىقشىلىعى قويلاردىڭ ءتىرى سالماعىن تاۋلىگىنە قوسىمشا 120 گرامم ارتتىرادى، ياعني 100 كۇن ازىقتاندىرىلعاندا ءبىر باس مالدىڭ سالماعى 12 كەلىگە، قۇستاردىڭ ءتىرى سالماعى 12 پايىزعا ارتادى. مال ازىعىنىڭ شىعىنى 2،5-4 پايىزعا كەميدى. تازا ەكولوگيالىق ءونىم ءىرى ازىقتاردىڭ قورىتىلۋ ءۇردىسىن جاقسارتادى. بەنتوباك مال ازىعىنا مالدىڭ ءبىر كەلى سالماعىنا 1،5 گرامم ەسەپپەن قوسىلادى. مىسالى، ءىرى قارانىڭ سالماعى 200 كەلى بولسا، ونىڭ جەمىنە 300 گرامم بەنتوباك ارالاستىرىلىپ بەرىلەدى. بۇل پرەاپارتتى «سىر مارجانى» قولدانىپ وتىر.

فيليال ديرەكتورى بۇدان وزگە، اۋىلشارۋاشىلىق مالدارى مەن قۇستاردىڭ جاس تولدەرىندە كەزدەسەتىن ارالاس ىشەك اۋرۋلارىنىڭ الدىن الۋ جانە ەمدەۋ شارالارىنا ارنالعان پوليلاكتوۆيت، قيىن جانە جەڭىل سۇرلەنەتىن، سۇرلەنبەيتىن داقىلداردى سۇرلەۋگە ارنالعان كازبيوسيل بيولوگيالىق پرەپاراتتارى تۋرالى دا تولىق ماعلۇمات بەردى.

وڭتۇستىك قازاقستان وسىمدىك شارۋا­شىلىعى جانە مال شارۋاشىلىعى عىلىمي ينستيتۋتىنىڭ اتىراۋ فيليالىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى، اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىمدارىنىڭ دوكتورى بولات مۇحامبەتوۆتىڭ ايتۋىنشا، «قىزىلوردا وبلىسىنىڭ تۇزدانعان توپىراعىن تۇيەجوڭىشقا داقىلى كومەگىمەن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ جانە قۇنارلىعىن ارتتىرۋ» جوباسىن وندىرىسكە ەندىرۋ ناتيجەسىندە شارۋالار جوعارى ساپالى كۋمارينى وتە تومەن كوك بالاۋسادان مول ءونىم الۋعا قول جەتكىزگەن. تۇيەجوڭىشقا داقىلى كۇرىش اۋىسپالى ەگىستىگىنىڭ اينالىمىندا ەكى جىل ەگىلەدى. سونىمەن قاتار، فيتومەليورانتتىق قىزمەت اتقارادى جانە توپىراقتى وسىمدىككە ءسىڭىمدى بيولوگيالىق ازوتپەن بايىتادى. اق تۇيەجوڭىشقانىڭ «اركاس» جانە «سارايشىق» دەگەن سورتتارى بار. بۇگىنگە دەيىن وبلىستىڭ جاڭاقورعان اۋدانىنداعى «قوجاحان اتا» شارۋا قوجالىعىندا جانە قازالىداعى «رزا-اگرو»، سىردارياداعى «ماعجان ي ك» سەرىكتەستىكتەرىندە تۇيەجوڭىشقانىڭ «اركاس» سورتى ەگىلىپ، مول ءونىم الىنعان.

سەمينار بارىسىندا ءسوز العان «سىر مارجانى» سەرىكتەستىگىنىڭ ديرەكتورى مناجادين وتەيەۆ كاسىپكەرلىك سالاسىنا قالاي كەلگەندىگى مەن مال بورداقىلاۋ الاڭىن كەڭەيتۋ جانە كونسەرۆىلەنگەن ونىمدەر شىعارۋ جوباسىمەن ءبولىستى. كورشىلەس اۋدانداردان كەلگەن شارۋا قوجالىق يەلەرى دە جوعارىدا ايتىلعان باياندامالارعا قاتىستى ۇسىنىس-پىكىرلەرىن ءبىلدىرىپ، تاجىريبە الماستى.

مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسىپ، كاسىپ كوكجيەگىن كەڭەيتسەم دەگەن ارال اۋدانىنداعى «بەرەكەت» شارۋا قوجالىعىنىڭ زووتەحنيگى، جاس مامان نارتاي جاينازاروۆتىڭ تىندىرىمدى ىستەرى مەن العا قويعان ماقساتىنا كوپشىلىك ءسۇيسىنىپ، ەلدىڭ كەلەشەگى جالىندى جاستاردىڭ قارىمدى ىستەرى ارقاسىندا كەمەلدەنەتىندىگىنە سەنىم ءبىلدىردى.

جالپى يننوۆاسيالىق تەحنولوگيالاردى پايدالانۋ ارقىلى حالىقارالىق دەڭگەيدە ەكسپورتقا ەت جانە ەت ونىمدەرىن شىعارۋ ماقساتىندا وتكەن سەميناردا كەلەلى ويلار، تىڭ مالىمەتتەر ايتىلدى. سەمينارعا جينالعانداردىڭ كوكەيىندە «كاسىپكەرگە مول تابىس، سەرىكتەستىككە تانىمالدىلىق اكەلەتىن ەكسپورتتاۋ جۇمىسى جاندانسا، كەلەشەكتە قىزىلوردانىڭ ەتىن جۇڭگو، جاپونيا، تۇركيا ەلدەرى تامسانىپ جەيتىن حالگە جەتەمىز» دەگەن ارمان-نيەت تۇردى.

ۇلبولسىن تالاپبايەۆا