پوۆەست

"التاي وڭىرىنە الپىس جىلدان بەرى ءدال وسىنداي قالىڭ قار جاۋعانىن كورگەن جوقپىز"، – دەسەدى قاريالار.

راسىندا دا، باس كوتەرتپەي جاۋعانى سونشاما، ەسىكتىڭ الدى، قورانىڭ ماڭىنداعى قاردى تازالاپ ۇلگەرە المايسىڭ، ءاۋىل-ۇيدىڭ اراسىنا كۇرەپ جالعىز اياق جول سالۋدىڭ ءوزى ازابى مول جۇمىس. كەيبىر سالاق كىسىلەردىڭ بەل اعاشى بورسىعان مال قامايتىن قورالارى سىر بەرىپ الدى – توپ ەتىپ توبەسى ويىلىپ ءتۇسىپ جاتىر. كۇننىڭ كوزى جىلت ەتىپ اشىلا قالسا، اپپاق قاردىڭ استىندا بۇك ءتۇسىپ، قازدىڭ جۇمىرتقاسىڭداي تومپايىپ-تومپايىپ ءتىلسىز جاتقان ۇيلەردى، سول ۇيلەردىڭ قار كەپتەلگەن مۇرجاسىنان جۇلىنداي كوتەرىلىپ، جۋاستاۋ بۋداقتاعان ءتۇتىندى كورىپ، بۇل اۋىلدىڭ ادامدارى قارعا تۇنشىعىپ ءولىپ قالماعانىنا ءتاۋبا جاسايسىز.

ءتورت تۇلىك تەبىن جوق، ومالىپ قورادا تۇر. تەبىنگە شىعارعاندى قويىپ، سۋاتقا اپارا الماي اۋرە-سارساڭدا ءجۇر.

مىنە، ۇرلانىپ باستالىپ جاپالاقتاي جاۋعان قار ماڭگىلىك سابىرمەن اسپان استىن تۇگەل جاۋلاپ العان. اسپان دەپ، باياعى ۇعىممەن ايتامىز، ايتپەسە اسپان جوق، مىڭ-ميلليون — سانسىز قار كوبەلەكتەر عانا ءبىر-بىرىن قۋا جارىسىپ، ويىنا كەلگەنىن ىستەيدى. وسىنشالىق عاجاپ، قۇلاققا قورعاسىن قۇيعانداي تىنىشتىقتى نۇرجان بۇرىن كورمەپ ەدى. „دۇنيەدە قار جاۋعان ساتتەگىدەي بەيبىت تە تىنىش ءومىر بار ما ەكەن،— دەپ ويلادى ءجۇزىن اسپانعا قاراتا. جىبىر-جىبىر قالىقتاعان قار جاپالاقتار بەتىنە اسىقپاي كەلىپ قونىپ، جىلبىسقالانا ەرىپ، سۋعا اينالىپ بەتىن ايعىزداپ اعا جونەلەدى. ەپتەپ قىتىقتاي ما-اۋ...

ءور التايدى جايلاعان ءۇش جىلعى قۇرعاقشىلىقتىڭ ەسەسىن وسىناۋ ەس جيدىرماي جاۋعان قار قايتاراتىنداي. توپەلەپ جاۋعان قار العاشىندا، قىزىق ءارى ادەمى بولىپ كورىنگەن. اققالا جاساپ، اسىر سالىپ ويناعان بالالار، ۇلپا مامىققا اۋناپ جەتىسكەن اۋىلدىڭ قايقى قۇيرىق يتتەرى اسىرەسە ءماز ەدى. ۇلكەندەر جاعى دا كەلەسى جازدىڭ جاڭبىرلى، رىستى جىل بولارىن ساۋەگەيلەپ، اسا ريزا پەيىلدە-تىن. امال نە، ساعىنىپ كورىسكەن قاردىڭ اياعى، ۇلكەن جۇتقا اينالماسا نەعىلسىن: ەلدى دە، جان-جانۋاردى دا ابدەن زىقىسىن شىعارىپ، مەزى ەتكەنى راس ەدى. بوراپ، ۇيتقىپ سوعار تەنتەك مىنەز دە تانىتپاي، ءۇن-تۇنسىز جاۋىپ العانى اۋىر ەكەن: بىردە ۇيقىڭ كەلەدى، بىردە وز-وزىڭنەن جەر تەپكىلەپ ايعايلاعىڭ كەلەدى — سەزىمىڭ سەلت ەتپەيتىن سەرگەلدەڭ كۇي كەشەسىڭ، ايتەۋىر، باسىنان كەنە شاققان ادامداي مەڭ-زەڭ، ءوز الدىنا لاعىپ، بۇيىعى تارتقان بىرەۋلەر.

جاپالاقتاپ جاۋعان قاردان قورعالاپ ۇيىندە وتىرا بەرسە دە بولۋشى ەدى، وعان ءداتى شىدامادى بىلەم. ەسىكتەن شىعا دەلديىپ كوككە قاراعان نۇرجان، تىزەدەن اسقان قاردى ومبىلاپ، كەڭسەگە قاراي تۇڭعىش رەت ءىز سالدى. وزىنەن باسقانىڭ ءبارى قىرىلىپ قالعانداي بولىپ سەزىلگەن، سويتسە سوۆحوزدىڭ كەڭسەسى بوس ەمەس. ۋپراي باستاعان ءۇش-تورت ادام كارتا ويناپ وتىر ەكەن. قۋانىپ قالدى.

— حال قالاي، بالا؟— دەدى ەزۋىندەگى تەمەكىنىڭ ساباق جاعىن ءۇزىپ الىپ، تۇكىرىپ تاستاعان باستىق.

— دالادا قار جاۋىپ تۇر،— دەدى نۇرجان.

— قار بەس كۇننەن بەرى جاۋىپ تۇر.— ۋپراي قولىنداعى قارعانىڭ ماتكەسىن بىلعارىسى جىلتىراعان ستولدىڭ ۇستىنە پەرىپ قالدى.— قانە سەن دە ءبىر كارتاڭدى اش،— دەدى سودان سوڭ، قارسى الدىنداعى قارا جىگىتكە. ول وسى اۋىلدىڭ اقشاسىن ەسەپتەيتىن بۋحگالتەر ەدى.

— مىنەكەيىڭىز، باسەكە، بىزدىكى ۆالەت.

— تۇسىنىكتى. ار جاعىن اشپاي-اق قوي، جارقىنىم. كوپ بولسا تاعى ەكى ۆالەتىڭ بار شىعار. بىزدىكى — ءۇش داما. ترينكا زاڭىندا ءۇش ەركەكتى ءارقاشاندا ءۇش قاتىن جەڭەدى،— دەپ توزىعى جەتكەن ستولدىڭ ۇستىندەگى اقشانى سىپىرىپ، قالتاسىنا سالدى.— ءجۇر، بالا، سەندە جۇمىس بار.

نۇرجان بولىمشە مەڭگەرۋشىسىنە ەرىپ قارسىداعى كابينەتكە كىرگەن. ۋپراي توردەگى مەنشىكتى ورنىنا نىعىزدانا وتىردى دا:— ومىردە دە سولاي،— دەدى.

— تۇسىنبەدىم،— دەدى نۇرجان قابىرعاعا قاتارلاي تىزگەن ماي-ماي كىر ورىندىقتىڭ بىرىنە سىقىرلاتا جايعاسىپ.

— ءۇش ۆالەتتى ءۇش داما ءارقاشاندا، ءتىپتى ۇيدە دە جەڭە بەرەتىنىن ايتامىن دا.

— ونىڭىز راس.

— ونى قايدان بىلەسىڭ؟ ءالى قاتىن العان جوقسىڭ.

— سىزدەردى كورىپ تە...

— ءجا، شارۋاعا كوشەلىك،— دەپ، جىگىتتىڭ ءسوزىن اياقتاتپادى.— ال، بالا، جولعا جينال. سەن باراتىن بولدىڭ.— تەمەكىسىن تۇتاتتى دا، شىرپىسىن سوندىرمەستەن شەرتىپ جىبەرگەن. مۇنشاما ءدال بولار ما، قاعاز قوقىم سالاتىن شەلەكتىڭ ىشىنە سونبەي ءتۇسىپ، لاپ ەتىپ جانا باستادى. نۇرجان سوندىرمەككە تۇرا ۇمتىلىپ ەدى:— تيمە،— دەدى ۋپراي ماڭعاز ۇنمەن.— جانا بەرسىن.

— ورتەنىپ كەتەرمىز، اعا.

— ورتەنىپ كەتسەك ارمان نە... كەڭىردەكتەن جاۋعان قاردىڭ ورتاسىنان ءورت شىقسا، الەمگە ايگىلى جاڭالىق بولماس پا ەدى... سونىمەن...

— سونىمەن، اعا...

— جانىڭا تاعى دا ەكى جىگىتتى تانداپ ال دا، ەرتەڭ ەرتە اتتانىپ كەت. ءوزىڭ قالدىرىپ كەتكەن سىباعا عوي، ەندى ءوزىڭ الىپ كەل.

— ايىرتاۋ مەنەن باسقا جۇرتتى قابىلداماي ما ەكەن... كۇزدىڭ سىلبىراڭىندا تابانىمنان تاۋسىلعانىم دا جەتەر، كەلىسىمىمدى بەرە المايمىن.

— ول جاعىن ءبىز... سىزدەن سۇرامايمىز دا، شىراق... داۆاي، ءتىلىڭ مەن جاعىڭا سۇيەنە بەرمەي ساپارعا دايىندال. ءوز تراكتورىڭا كوڭىلىڭ كونشىمەسە، وسى اۋىلداعى ون دت-نىڭ كوڭىلگە جاققانىن تاڭداپ ال، پوجالىستا، قولىڭنان قاقپايمىز.— بۇدان سوڭ ءوزى ۇزاق بۋلىعىپ جوتەلدى.— اپىراي، وسى ءبىر كوكساۋلىق يتشە ەرىپ ارىلمادى-اۋ. تاماعىمدى جىبىرلاتادى دا تۇرادى.

— ماي ەرىتىپ ءىشىڭىز،— دەدى نۇرجان.

— ەندەشە، سول جەڭەشەڭنىڭ ەرىتىپ قويعان مايى سۋىپ قالار، مەن كەتتىم، جولدارىڭ بولسىن.

ورنىنان اسىعا تۇرىپ ەسىككە بەتتەي بەرگەندە، الگىندە عانا كاپەرسىز وتىرعان جاس جىگىتتىڭ جان داۋسى شىقتى:— اعاسى، وۋ، اعاسى! ءبىر مينۋت ايالداي تۇرىڭىزشى!

ۋپراي قول ساعاتىنا شاپشاڭ قارادى دا:

— تاعى نە؟— دەپ سۇرادى شارشاڭقى ۇنمەن.— ۇزدىك-سوزدىق قىلماي ايتارىڭدى سرازى ايت، اكري.

— مەن بارمايمىن،— ۋپراي تۇسىنبەي قالدى ما:

— قايدا؟— دەدى.

— ايىرتاۋعا ءشوپ اكەلۋگە... باسقالاردى جىبەرىڭىز. جورعانىڭ ارقاسى قۇرعامايدى دەپ، نەمەنە وسى قىمس ەتسە مەنەن كورە قالاسىزدار. بۇل اۋىلداعى تراكتوريست جالعىز مەنى بە ەكەنمىن، ءقازىر ەكىنىڭ ءبىرى مىنە شابادى.

— ونداي بولسا، جاقسى.— باسىن ۇستاپ ءسال ويلانىپ تۇردى دا اسىقپاي بارىپ „تاعىنا" وتىردى. اسا سابىرلىلىقپەن جان قالتاسىنا قول سالدى، شىلىم الىپ تۇتاتتى. لاپىلداپ جانعان سىرىڭكە ءشيىن ارى-بەرى اۋناتىپ وتىردى دا، ادەتىنشە شەرتىپ قالدى. ءبىراق وسى رەتتە بۇرىشتاعى شەلەككە جەتپەي-اق ءسونىپ قالعان. سودان سوڭ تەمەكىسىن راقاتتانا سوردى، ءتۇتىنىن مۇلدەم جۇتىپ قويدى دا، قايتارا شىعارماعان قالپى ستولدى الاقانىمەن سالىپ قالىپ، ايعايدى سالا ۇشىپ تۇردى. تەك وسى ساتتە عانا اپانداي اۋزىنان ءتۇتىن بۇرق ەتىپ اتىلدى.

— ويباي-اۋ، مىناۋ نە دەگەن مىلجىڭ ەدى-اي، اكري... دۇزگە وتىرىپ-وتىرىپ، اياقتاماي اينىپ تۇرىپ كەتەر بادىك ەكەن-اۋ. سەن ەكىنىڭ ءبىر ەمەسسىڭ، شىراق. سەن... مۇقىم اۋداننىڭ ماڭداي الدى مەحانيزاتورىسىڭ، ءبىلدىڭ بە؟!

— ءبىلدىم، اعاسى، ءبىلدىم. ءبىراق...

— ءبىراقتى قويا تۇر، شىراق. نەنى ءبىلدىڭ؟..

— ايىرتاۋعا مەنى جىبەرمەيتىنىڭىزدى. ويتكەنى ونداي ءقاۋىپتى جەرگە „ماڭداي الدى" ادامدى ايدامايدى.

— تفۋ، ەنەڭدى... نە دەگەن كوك مي ەدىڭ.— ەرنىندەگى تەمەكىنىڭ ساباعىن تىستەپ، ءۇزىپ الدى دا تۇكىرىپ تاستادى. بۇل — بولىمشە باسقارۋشىسىنىڭ اشۋلانعانداعى ادەتى ەدى. ماڭايىندا اق جوڭقاسى شىعىپ جاتقان پاپيروستىڭ تۇكىرىندىلەرىنە قاراپ، ۋپرايدىڭ ءبىر كۇندە نەشە رەت اشۋلانعانىن ساناپ الۋعا بولۋشى ەدى. الا كولەڭكەلەۋ بولمەدە ەكەۋى دە ءبىراز ءۇنسىز، تىم-تىرىس وتىرىپ قالدى. اياداي تەرەزەدەن سىرتقا ۇڭىلسەڭىز، جاپالاقتاپ جاۋعان قاردى عانا كورەسىز. باسقا دۇنيە — قاراڭ، اندا-ساندا قارسىداعى بۋحگالتەريا بولمەسىنەن اۋىل ازاماتتارىنىڭ الدەنەگە ءماز، قارقىلداپ كۇلگەنى ەستىلەدى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ۋپراي اياق استىنانجۋاسي قالدى. نۇرجان وسى كىسىنىڭ قىلتقىپ، قىسقا كۇندە قىرىق رەت وزگەرەر مىنەزىنە تاڭ.

— اعا،— دەدى نۇرجان قوڭىر داۋىسپەن.— ءسىز ءبىر نارسەنى بايقايسىز با؟ ماسەلەن، فيزيكادا مىناداي زاڭ بار.— ۋپرايدىڭ الدىنان ءبىر بەت اق قاعاز جانە قىزىل قارىنداش الىپ جازا باستا-دى.— ياعني زاتتىڭ ەركىن ءتۇسۋ ۇدەۋى ونىڭ ماسساسىنا ءتىپتى دە بايلانىستى ەمەس. مىنەكي، فورمۋلاسى. قاراڭىز.

ع-ا

— ونى نەسىنە ارام تەر بولىپ ايتاسىڭ. ەندى ەلۋدەن اسقاندا وقۋ قونبايدى ماعان. مەنىڭ ءومىر تۋرالى ءوز فورمۋلام بار. ول — ادامنىڭ قىزمەت ىستەپ ءوسۋى، ءتىپتى دە ونىڭ قابىلەتىنە بايلانىستى ەمەس. مىنە، فورمۋلاسى.— نۇرجان ۇسىنعان قاعازعا ول دا جازدى.— ياعني ۋپراۆليايۋششيي تەڭ — بۇكىل اۋىلعا...

ۋ-ا

نۇرجان ەرىكسىز كۇلىپ جىبەردى. كۇلىپ جىبەردى دە:— دەمەك، اعاسى، ساۋ جەلىپ تۇرعان تەحنيكامەن ايىرتاۋدان پىشەن الىپ كەلۋ، ءتىپتى دە تراكتوريستەردىڭ „ماڭداي الدى" مەحانيزاتورلىعىنا بايلانىستى ەمەس. كەز كەلگەنىنىڭ قولىنان كەلەر شارۋا بۇل.

— سەن وسى، كىمنەن تۋدىڭ، اكري؟

— سىزدەن ەمەس، ارينە.

— ونى ءوزىم دە بىلەمىن... داۆاي سىڭار ەزۋلەمەي جول قامىنا كىرىس. اتاڭ قازاقتا „كوپ ءسوز — بوق ءسوز" دەگەن ماتەل بارىن بىلەسىڭ.

— اتامىز قازاقتا „اقىل ادامعا جاس كەزىندە ەمەس، قارتايعاندا كەرەك" دەگەن ءسوز جانە بار.

— اتامىز قازاق تىلىمەن وراق ورعان ەل عوي، ايتسا — ايتقان دا شىعار.— ورنىنان تۇرىپ كەتۋگە ىڭعايلانىپ ەدى.

— وۋ، اعاسى،— دەپ نۇرجان قوسا قيمىلدادى.

— نە بولدى؟ ەسىڭە تاعى ءبىر فورمۋلا ءتۇستى مە؟

— ەگەر ءبىر دەنە ەكىنشى دەنەگە قانداي كۇشپەن اسەر ەتسە... ءجا، قويشى، ءبارىبىر ۇقپايسىز. ايىرتاۋعا مەنەن باسقا بىرەۋدى جىبەرىڭىز.

— سەن دە سونداي كەرى كۇشپەن اسەر ەتىپ وتىر ەكەنسىڭ عوي! ون جىلدىق ءبىلىمىڭ بار، ءوزىڭ اۋىلعا ەسەپشىلىككە دە جاراماي ءجۇرسىڭ. ال مەن بولسام حالقىمدى جيىرما جىلدان بەرى بەس-اق كلاسس بىلىممەن باسقارىپ كەلەمىن.

— ال ءسىز،— دەدى نۇرجان جايباراقات جاۋاپ بەرىپ،— گەرون فورمۋلاسىن، نيۋتوننىڭ بۇكىل الەمدىك تارتىلىس زاڭىن، قوس مەكەندىلەر كلاسىن، باقا-شاياننىڭ ءىش قۇرىلىسىن، اباي، جامبىل، مۇحتارلاردىڭ ءومىربايان، ولەڭ-شىعارمالارىن، ۋرۋگۆاي، پاراگۆاي دەگەن ەلدەردىڭ قاي جەردە ورنالاسقانىن، ءتىپتى جەر شارىندا نەشە مۇحيت، نەشە قۇرلىق بارىن...

— جەتتى، جەتتى...— دەپ ەكى قۇلاعىن باستى ۋپراي.— نيۋتون دەگەن شالدىڭ باسىنا الما قۇلاپ، شوشىپ ويانعانىن بىلمەيدى دەيسىڭ بە؟ بۇرۇندايدا ۇلكەن قىزىم تۋرادى، الدىڭعى جىلى بارىپ قايتقانمىن.

نۇرجان ىشەگىن باسىپ ۇزاق كۇلدى. قار تىنىمسىز جاۋىپ تۇر. قارسى بولمە — قارق-قارق كۇلىپ جاتىر.

ۋپراي بۇدان سوڭ كۇلكىسىن تىيا الماي وتىرعان نۇرجانعا اقىل ۇيرەتە باستادى.— داۆاي، سەن، شىراق، كۇلكىنى دوعار، اكري. زاتو، مەن شارۋاشىلىقتى بىلەمىن، سوعىسقا بارىپ سەندەي ساۋدايىلاردى قورعاعانىمدى بىلەمىن، قىسقاسى — سەنىڭ ايىرتاۋعا اتتانىپ، كۇزدەن قالعان ءشوپتى الىپ كەلەرىڭدى بىلەمىن!

— سوعىستا مەن دە بولعانمىن، اعا،— دەدى نۇرجان.

— كەپكەنىڭنىڭ باسى.

— ءيا، راس ايتامىن. شەكارادا سلۋجيت ەتتىم. سوعىستان ايىرماشىلىعى — اتىسپاعانىمىز، اتىسۋعا جىبەرمەگەنىمىز عانا... وتاندى وق اتپاي كۇزەتۋ، اناۋ-مىناۋ سوعىستان الدەقايدا قيىن. ويتكەنى جاۋ كوزگە كورىنىپ تۇرعان جوق. سىزدەر سەكىلدى „ۋرالاپ"، تيسە تەرەككە، تيمەسە بۇتاققا دەپ، تەرىس قاراپ، كوزدى جۇمىپ وق جاۋدىرا بەرگەن جوقپىز...

— وسى كۇنگى جاستار ناشارلاپ، تۇقىمىمىز ازىپ بارادى،— دەپ قولىن ءبىر-اق سىلتەدى ۋپراي.

— تۇقىمنىڭ ازۋى سورتىنا بايلانىستى عوي، اعا...

سوزدەن توسىلدى ما، الدەبىر نارسە ويىنا ءتۇستى مە، باسقارۋشى تەرەزەدەن تىسقا كوز سالىپ، ويلانىپ وتىرىپ قالدى. قار ءتىپتى ۇدەي تۇسكەن سەكىلدى. ادامدى جىنداندىرىپ جىبەرەتىندەي تىنىشتىق ورناپ ەدى، ونىڭ ءوزى ۇزاققا بارمادى.

— ءيا-ا، ءبىز نە كورمەدىك،— دەدى اۋىل اعاسى تەرەڭ كۇرسىنىپ. قارا كولەڭكەلەۋ بولمەدە قارا تورى ءجۇزى ودان ءارى قابارىپ، تۇتىگىپ وتىرعانداي.— نە كورمەدىك. ەندى مىنە، ساۋدىڭ تاماعىن ءىشىپ، اۋرۋدىڭ ءسوزىن سويلەگەن ۇرپاقپەن ۇرىسسىپ، ءجۇز جىلعا ءبىر-اق قارتايعانىمىز. ىشكەندەرى — الدىندا، ىشپەگەندەرى — ارتىندا، كويلەك — كوك، تاماق — توق.

— تاۋسىلماڭىزشى، اعا، مەن-اق بارايىن.

— ە، باسە،— دەپ قارق ەتە قالدى ۋپراي.—"ابىرويلى كومسومول" دەپ اۋداندىق گازەتكە بەكەر جازباعان ەكەن. العاشىندا وسى قيقار جىگىتتىڭ قاي جەرى ابىرويلى، دەپ ناۋمەزدەنىپ ءجۇر ەدىم، ول ويىم بەكەر بولىپ شىقتى.

— ودان دا سول گازەتىڭىزدىڭ جازباي-اق قويعانى جاقسى ەدى. مەنىڭ فاميليامدى جازىپ، قىزدىڭ سۋرەتىن باسىپ قۇداي ۇرىپتى.

— مەن ءوزىڭنىڭ سۋرەتىڭ شىعار-اۋ دەگەنمىن. وسى كۇنى قىز بەن جىگىتتى ايىرۋ قيىن بولىپ كەتتى عوي. شاشتارى جەلكەسىن جاۋىپ، شالبار كيگەن الباستىلار.— بۋلىعىپ كەلگەن جوتەلىن تاماعىن كەنەپ باستى.

— جەڭەشەمنىڭ ەرىتىپ قويعان مايى سۋىپ قالار، توق ەتەرىنە كوشەلىك، اعا. سىزگە قويار ءۇش شارتىم بار.

— ايت، ايتا عوي، شىراق. قاسقالداقتىڭ قانى، ادامنىڭ جانى ەمەس شىعار.— ورنىنان تۇرىپ، نۇرجاننىڭ قاسىنا كەلدى.

— بىرىنشىدەن، كومەكشىلىككە امانجاندى الامىن. ول — وتە سەنىمدى دە مىقتى جىگىت.

— وي، قۇداي-اي،— ۋپراي قارق ەتىپ كۇلىپ جىبەردى. سودان سوڭ نۇرجاننىڭ ارقاسىنان قاقتى.— اكەت، اكەت سول يتاياق اۋىز سويقاندى. ىشكى جاققا ەپتەپ قالدىرىپ كەت ءوزىن... سوڭىنان ىزدەپ بارار ادام دا جوق.

— جوعالساڭ ىزدەر ادامعا قاي قايسىمىز دا ءزارۋمىز-اۋ، اعا. سونىمەن، ەكىنشى كومەكشىلىككە — باقىتجان شىداس بەرەر. تەرىسى قالىڭ، تولىق جىگىت، ارىق-تۇراق بىزدەرگە جىلۋ بەرىپ جۇرەر.

نە دەر ەكەن دەپ باسقارۋشىنىڭ بەتىنە قارايىن دەپ ەدى، ول تەرەزەگە بۇرىلىپ، مىقىنىن تايانا ويلانىپ تۇر ەكەن. ءبىرازعا دەيىن جاۋاپ بولمادى.

— كىمدى دەيسىڭ؟— دەپ قايتا سۇرادى سول تەرىس قاراعان قالپى.

— باقىتجاندى.— قىشىعان جەرىنە تيگەنىن نۇرجان دا ءبىلدى. قاساقانا قاتتىراق ايتتى.

— ول جىگىتتىڭ ءوزى قالاي ەكەن، شارۋاعا قىرى جوق، بوس بەلبەۋ، وراشولاق ەمەس پە... مىناداي جاۋاپكەرشىلىگى ۇلكەن، قيىن ساپارعا جارار ما ەكەن؟..

— ايىرتاۋدان ءشوپ اكەلۋ ساندىبادتىڭ جەتىنشى ساپارى ەمەس شىعار.

— شىراعىم، ساندىبادتىڭ ساندالبايىنان مىڭ ەسە اۋىر ساپار بۇل. جىگىتتىڭ جىگىتى عانا توتەپ بەرە الار. ونىڭ ۇستىنە بيىل قىس قاتتى، قار قالىڭ. „قار قىزى..." دەگەن بالە ويانىپ كەتىپتى دەپ ءجۇر عوي. نە قۇت، نە جۇت...

— ول جاعىن مەن بىلمەيدى ەكەنمىن.

— بىلمەگەنىڭ جاقسى، ءبارىبىر وسى كۇنگى جاستار سەنبەيدى.

— ە-ە، ەسىمە جاڭا ءتۇستى... قار قىزى تۋرالى اڭىزدى ايتاسىز عوي. كۇزدە ايىرتاۋعا بارعاندا ەستىگەنمىن. راس بولسا عوي، شىركىن... نۇرجان بۇل ءسوزدى اھ ۇرىپ ارمانمەن تولقىپ ايتتى.

— راس بولسا، سول قىزعا ۇيلەنەيىن دەپ پە ەدىڭ؟ ءجا، بىلجىراقتى قويالىق، ءۇشىنشى شارتىڭدى ايت، شىراق.

— ۇشىنشىدەن، اعاسى، ۇستىڭىزدەگى تونىڭىزدى باسىڭىزداعى قۇندىز قۇلاقشىندى، اياعىڭىزداعى اق پيمانى پروكاتقا بەرە تۇراسىز. امان-ەسەن قايتىپ ورالسام، وزىڭىزگە قايتارامىن...

ۋپراي كەڭك ەتىپ كۇلدى. كۇلدى دە:— مۇمكىن ءىشتانىم مەن ءىش كويلەگىمدى قوسا الارسىڭ...— دەپ مىسقىلداعان.— راسىندا دا، قار قىزىن ايتتىرۋعا باراتىنداي-اق، ۇلدە مەن بۇلدەگە ورانباق-اۋ.

— ۇلدە مەن بۇلدەگە، اعاسى، تەك قانا باستىقتار ورانسىن دەگەن زاڭ قۇرىعالى الپىس جىل بولدى. ال ءىش كيىمدەرىڭىز ماعان كەڭدىك جاسايدى.

— ەندەشە، بارلىعى دا كەڭدەۋ...

وسى كەزدە ەسىك سىڭسىپ اشىلدى دا، باقىتجان سىعالادى. جىپ ەتىپ قايتا جابا بەرىپ ەدى، ارى-بەرى تەڭسەلىپ جۇرگەن ۋپراي:

— بەرى كەل، ەي،— دەل داۋىستاپ شاقىردى. ءبىرىن-بىرى يتەرە تابالدىرىقتان اتتاعاي باقىتجان مەن امانجان، ەسىك كوزىندە قالتيىپ تۇرىپ قالىپ ەدى.— تورگە شىعىڭدار، ۇزىندى-قىسقالى قوقيقازدار،— دەپ ازىلدەگەن بولدى ۋپراي. ەكەۋى بىردەي ادىمداپ كەلىپ، نۇرجاننىڭ جانىنا جايعاستى.

— ۇيىڭىزگە بارساق قوي، ءدال وسىلاي قۇرمەتتەمەس ەدىڭىز،— دەدى امانجان ادەتتەگى شاتاققا قۇمار مورت مىنەزىنە باسىپ. ونىڭ ءسوزىن بولىمشە باسشىسى مۇلدەم ەستىمەگەن.

— ماسەلە بىلاي، جىگىتتەر،— دەپ توتەدەن باستاپ ەدى، باقىتجان دا تىنىش وتىرماي، ءبىر قىسىر ءسوزدى بىقسىتا جونەلدى.

— اعاسى، جاڭا ءسىز ءبىزدى قوقيقاز دەپ وسكاربيت ەتتىڭىز، ونداي قۇس بارىن قايدان بىلەسىز. ايتالىق، مەكتەپتە بيولوگيا، زوولوگيادان مەنەن ارتىق بىلەتىن ءبىر وقۋشى بولماۋشى ەدى. ءالى ەسىمدە...

— ەستەلىگىڭدى تەزدەتىپ ايت، كۇن سۋىق،— دەدى امانجان.

— ... ءالى ەسىمدە، التىنشى كلاستا وقىپ جۇرگەنىمدە „كوشپەلى شەگىرتكە"، „كوكقاسقا شەگىرتكە" دەگەن ەكى سۇراق كەلدى. شەگىرتكە، — دەدى ۋپرايعا باجىرايا قاراپ،— وتە مەشكەي بولادى، اعا.

— سەنەن دە مە؟— دەدى امانجان تەك وتىرماي.

— ءسوزدى بولمە، بۇل ساعان قاتىستى ماسەلە ەمەس. ايتالىق، ءبىر ۇرعاشى شەگىرتكەنىڭ ۇرپاعى وزدەرىنىڭ دامۋ مەرزىمىندە 300 كيلوگرامنان ارتىق جاس وسىمدىكتەردى جەيدى ەكەن. شەگىرتكە، جولداس ۋپراۆليايۋششيي، جەم تالعامايتىن زيانكەس...

— سوندا قالاي؟— ۋپراي الاقانىن جايا سۇرادى. عاجاپ، نە اشۋلانبادى، نە ۇرىسپادى، قۇرداسىمەي قالجىڭداسىپ وتىرعانداي جايباراقات تا مىقتى جاۋاپ قايتاردى.— سەندەر قوقي قاز، مەن — شەگىرتكە بولعانىم با؟ سول سەن ايتقان التىنشى كلاستا مەنىڭ ۇلىم دا وقيدى. كىتاپتى ۇنەمى داۋىستاپ وقيتىن، سودان ەستىپ ەدىم، قوقيقازدار تاماقتانعان كەزدە ءجيى-جيى قارقىلداعان تۇرپايى ءۇن شىعارادى دەگەندى...

— ءبىر دە — نول، اعا، ءسىزدىڭ پايداڭىزعا،— دەدى امانجان.

— ءجا، جىگىتگەر، ويناساق تا ءبىراز جەرگە باردىق،— دەدى ۋپراي،— ماسەلە بىلاي...

— مىقتىلارىم ءسوز ايتسا، باس يزەيمىن شىبىنداپ...

— قاڭتاردىڭ قاقاعان سۋىعىندا شىبىنداماي، سوزگە قوناق بەر،— دەپ باقىتجانعا جەكىپ تاستادى. اناۋ قايتىپ جاعالاسپادى.

— ماسەلە بىلاي...

— اعا،— دەدى باعانادان بەرى ءلام دەمەي وتىرعان نۇرجان.— ساپار ماسەلەسىن ءوزىمىز-اق رەتتەيىك. تەك، جىلى كيىم جاعىن قايتەمىز.

— سەن دە ءبىر قادالعان جەرىڭنەن قان الاتىن بالە ەكەنسىڭ. ءجارايدى، مەنىڭ پيمامدى ال.

ۋپراي اڭگىمە تامام دەگەندەي ورنىنان تۇردى. شاپشاڭ قيمىلداپ ەسىككە بەتتەدى دە، سوڭىنان ىلەسە شىعىپ كەلە جاتقان ءۇش جىگىتكە جالت بۇرىلدى.

— مەن سەندەردى ايايمىن، شىراقتارىم. بۇل ساپار — وتە ءقاۋىپتى ەكەنىن دە بىلەمىن، امالىم قايسى،— دەپ الاقانىن جايا شاراسىزدىق قالىپ تانىتتى.— سوۆحوزدىڭ مالى قىرىلىپ جاتىر. ءتىس شۇقيتىن ءشوپ جوق. ءۇش جىل قاتارىنان بولعان قۇرعاقشىلىق ەسىمىزدى شىعارىپ جىبەردى. ەگەر ءدال وسىلاي تاعى ءبىر جىل كارىن تىكسە سىرتى تۇك، ءىشى بوق حايۋان قالماس. ونداي جاعدايدا ءبىزدىڭ جەر باسىپ ءجۇرۋىمىز ەكىتالاي.

بارلىعى دابىرلاسا تىسقا شىققاندا قاردىڭ باعاناعىدان ارى ۇدەگەنىن بايقادى. قالىڭ جاۋعان كەزىندە توڭىرەك قارا قۇرىقتانا تۇتاسىپ، كورىنبەي كەتەدى ەكەن. اپ-ساتتە-اق قارايعان نارسەنى اق كيىزگە وراپ تاستايدى. ءدال ءقازىر جەر بەتىندە قارا ءتۇر جوق، مۇقىمى — اپپاق. سول اپپاق لايساڭنىڭ ىشىنە ەنگەن كىسى دە تابيعاتتىڭ ازىرگى بوياۋىنا كوشە جونەلدى. العاشقى قار جاپالاعى نۇرجاننىڭ ۇزىن كىرپىگىنە كەلىپ قونا قالىپ ەدى، ەرىگەن جوق، كىرپىگى قيمىلداعان سايىن، قوسا شوشاڭداپ كوبەلەكشە جابىسىپ تۇر.

دۇنيە جىم-جىرت. قار قىلعىتىپ قويعانداي.

— „قار قىزىن" كورسەڭدەر سالەم ايتىڭدار، ءۇش جىل كەنەزەمدى كەپتىرىپ، قاڭسىتقانى دا جەتەر. ءبىر شالعا وكپەلەيمىن دەپ، مۇقىم ەلدى قىرىپ الماسىن،— دەدى بولىمشە باسقارۋشىسى ويىن-شىنى ارالاس. قۇندىز بوركىن باسىنان جۇلىپ الدى دا، جامباسىنا قاعىپ-قاعىپ، قارىن ءتۇسىرىپ قايتا كيدى.

— „قار قىزى" دەگەن قيسسانى قايدان شىعارىپ جۇرسىندەر وسى. ونداي ەرتەككە ءقازىر بالا دا سەنبەيدى. ءايدا، نە تۇرىس، كەتتىك،— دەدى امانجان تىقىرشىپ.

— اعا، ءسىزدىڭ ۇيدەن ورازامىزدى اشىپ شىقپايمىز با؟— دەدى باقىتجان.— ءقاۋىپتى تاپسىرمامەن اتتانىپ بارامىز، مۇمكىن، بۇل اقىرعى ءدامىمىز شىعار...

— قايداعىنى وتتاما!— دەدى ۋپراي.

— وسى كۇنگى جاستار بۇزىلعان...— دەدى نۇرجان مىسقىلداپ.— ال، ساۋ بولىڭىز، اعا. ەندى كورە الماسپىز ءسىزدى. تاڭەرتەڭ ەرتە جۇرەمىز عوي.

— ساۋ بولىڭدار. دەگەنمەن اقىل تاپقان سەندەر مە دەيمىن. كورىنگەنمەن كەڭىردەكتەسىپ ابالاسىپ اۋىلدا جۇرگەنشە، ايدالادا ويحوي دۇنيە كەشىپ، جاندارىڭ تىنىشتالادى. مەنىڭ كۇنىم بولسا مىناۋ، توپالاڭداردىڭ تۇتقىنى بولىپ، ولگەنشە تۇسپەس قامىتتى موينىما ءىلىپ جۇرگەنىم... كەيدە ەكى قولىمدى توبەمە قويىپ، باسىم اۋعان جاققا لاعىپ كەتكىم كەلەدى... ءاي، قويشى، بىرەۋدىڭ مۇڭىن بىرەۋ تىڭداعان زامان با؟..

ۋپراي قولىن جالعىز-اق سىلتەدى دە، جالت بۇرىلىپ جۇرە بەردى. جىگىتتەر اڭ-تاڭ. قاپالاقتاپ جاۋعان قاردىڭ استىندا سۇمىرەيىپ تۇرىپ قالعان.

— ومىردە وسىنداي دا ادامدار بار،— دەدى نۇرجان، ەكى جاعاسى مەن وڭىرىندەگى ۇلپانى قاعىپ.— قاي سوزىنە سەنەرىڭدى، قاي مىنەزىنە كونەرىڭدى بىلمەي دال بولاسىڭ.

— ەكەۋىنە دە سەن، ەكەۋىنە دە سەنبە،— دەپ جۇمباقتادى باقىتجان.

— ال، نە تۇرىس،— دەدى شىدامسىز امانجان.— ءبىزدىڭ ۇيگە كەتتىك.

شىرماۋىق سالىپ اشىتقان بال سىرا بار...

— اۋەلى جول قامىنا كىرىسەيىك،— دەپ ەدى نۇرجان.

— وعان كىرىسەتىن تۇك تە جوق. تراكتورعا وت الدىرامىز دا، قايداسىڭ قار قىزى دەپ اڭىراتىپ قويامىز. ءايدا، جۇرىڭدەر،— ەكى جىگىتتىڭ ەكى جەڭىنەن ۇستاپ دىرىلداتا جونەلدى.

ولاردان باسقا قىبىر ەتكەن جان جوق ەدى دالادا. انشەيىندە، ىربىڭداپ، ارسىلداپ اياققا ورالعى بولار يت-ەكەش يتكە دەيىن ينە جۇتىپ، قىرىلىپ قالعانداي، قارقىلداپ ۇشار قارابايىر قارعالار دا جىم-جىلاس. تەك قانا قار — اسپاندا، جەردە. سول قار مۇحيتىنىڭ ورتاسىندا قالقاڭ قاعىپ، الا جونەلگەن ءۇش جىگىت امانجاننىڭ قوس بولمەلى اعاش ۇيلەرىنە جاقىنداعاندا، الدارىنان اتتى ادام جولىقتى. ساۋىرىنان قارلى سۋ سورعالاعاپ اتتىڭ اق، قارا، قۇلاسىن اجىراتۋ قيىن، قىستاپ جىبەرگەن قاتتى جۇرىستەن ەكى ءبۇيىرى سولىقتاپ، تاناۋى پىر-پىر ەتەدى. ەر ۇستىندەگى ەركەك تارالعى باۋعا اياعىن شىرەنە تىرەپ:

— ۋپرايدى كوردىڭدەر مە؟— دەدى.

— وسى جاڭا عانا ۇيىنە كەتتى،— دەدى نۇرجان.— اسىعىسسىز عوي.

— اكەڭنىڭ اۋزىن... اسىقپاعاندا قايتەم... مال قىرىلىپ جاتىر،— دەدى تۇتىگىپ.

— كىمنىڭ اكەسىن اۋىزعا ۇراسىز؟— دەپ قىرسىقتانا سۇرادى امانجان.

— بارلىعىنىڭ دا... وسىدان ءۇش كۇن بۇرىن قار يتەرىپ، قويعا تەبىن ارشىپ بەرۋگە ءبىر تراكتور جىبەرەم دەپ ەدى، ءالى جوق. جاڭا ۇيىنە بارسام، تراكتوردى قارمەن كومىپ، بالالارعا سىرعاناق جاساپ بەرىپتى دە، شالقاسىنان ءتۇسىپ، اۋزىنان سۋ اعىپ ماس بولىپ جاتىر.

— وي، ودان شىعادى،— دەدى باقىتجان.— باسە، ءوزى دە، دت-سى دا جوق بولىپ كەتىپ ەدى.

— ال ەندى بار ءۇمىت سەندەردە،— دەدى قويشى جالبارىنا قاراپ.— سەندەر جۇرىندەر. اقىسىن قالتامنان دا تولەيمىن، نارەت تە جاپتىرايىن. اكەسىنىڭ اۋزىن... ەلۋ شارشى شاقىرىم جەردىڭ تەبىنىن ارشىپ بەردى دەپ، قول قويماسام، اتىمدى باسقا قويىڭدار.

— ءبىزدى ايىرتاۋعا پىشەن اكەلۋگە جىبەرىپ قويدى، اعا. ايتپەسە كەلىسەر ەدىك.— نۇرجان سىپايىلاپ جاۋاپ بەرىپ ەدى، اناۋ قامشىسىن ءبىر-اق سىلتەدى دە، بۋى بۇرقىراعان اتىن ەكى وكپەدەن تەبىنىپ قالدى.

— وي، قۇداي-اي، سەندەرمەن قىسىر اڭگىمە قۇرىپ تۇرعاندا بەس-التى توقتى ءولىپ قالدى-اۋ. ۋپرايدىڭ وزىنە مالىن ساناپ بەرىپ، باسىم اۋعان جاققا لاعىپ كەتپەسەم...

قۇيىن-پەرەن شاپقىلاي جونەلدى. ارتىندا بۇرقىراپ قار بورانى قالدى. „مۇنىڭ دا باسى اۋعان جاققا لاعىپ كەتۋ ويى بار، ەرىكتەرىنە سالسا، بۇل اۋىلدا ءبىر ءتۇيىر ادام قالعىسى جوق،— دەپ ويلادى نۇرجان.— سوندا قايدا بارادى؟"

قار تولاستار ەمەس... ۇنسىزدىكتى دە وسى قاردان ۇيرەنۋ كەرەك شىعار...

امانجاننىڭ شەشەسى دۇنيە جۇزىندەگى تۇيىق ايەل ەدى. كوشەدە كەزدەسسە، جوق بولماسا ۇيىنە كىر نەمەسە ۇيىنە كەلىپ سالەم بەرگەنىن، سالەم العانىن ەشكىم ەستىگەن ەمەس. ەرىن ۇشىن بولار-بولماس جىبىرلاتاتىن دا، كوزىنىڭ استىمەن اقىرىن عانا قارار ەدى. ءتىپتى ول كىسىنىڭ ءجۇرىس، تۇرىسى ەپتەپ قورقىنىشتىلاۋ دا بولىپ كورىنەتىن. كورشى-قولاڭمەن دە ونشا ارالاسى جوق، وزىمەن-وزى بولىپ، ەرتەدەن قارا كەشكە دەيىن قولىنان توقىماسى تۇسپەيتىن. بۇكىل اۋىل-ايماق شۇلىق، قولعاپ، جەيدە، ءشالى توقىتىپ تىنىم بەرمەيتىن. ومىردە كىسىنىڭ كوڭىلىن قالدىراپ كورمەگەن ول ءۇي شارۋاسىنا دا قاراماي، ەلدىڭ ىسىمەن شۇعىلدانىپ وتىرۋشى ەدى. وسى تىم-تىم اق پەيىلدىلىگى ءۇشىن ۇلى — امانجان تالاي رەت ۇرىستى دا، وكپەلەدى دە، ءبارىبىر قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرۋ قايدا. وسىنداي، جاپادان-جالعىز توقىما توقىعان وڭاشا ساتىندە، الدەبىر ادەمى دە مۇڭلى اۋەندى ىڭىلداپ، اۋىر ويعا بەرىلەر ەدى. قولىنداعى جىپكە كوزىنىڭ جاسى سىرت-سىرت تامىپ، قاي-قايداعىسى ەسىنە تۇسەر ەدى.

امانجاننىڭ اناسى بۇل ەلدىڭ قىزى ەمەس. ايىرتاۋ جاقتان جەر اۋىپ كەلىپتى. سوندىقتان دا ول ايەلدىڭ وتكەنى جايلى، بۇل اۋىلدا ەشكىم دە اشىپ ايتىپ بەرە الماس. ال ءوزى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءومىر-تاريحى تۋرالى جۇمعان اۋزىن اشقان ەمەس.

ۇلى امانجاننىڭ كىمگە تارتىپ تۋعانىن جان ادام بىلمەيدى. ىشكەرى جاقتان جالاڭاش قوينىنا، كەنگۋرۋدىڭ بالاسىنداي سالىپ اكەلگەن قىزىل شاقا ۇل، بۇگىندە تەپسە تەمىر ۇزەتىن زىڭگىتتەي ازامات بولىپ ءوستى. ءبىراق شەشەسىنىڭ كەڭ پەيىلىن بەرمەگەن، تىم-تىم قاتال، باسبۇزار تەنتەك. فاميلياسى دا شەشەسىنىڭ اكەسىنە جازىلعان. امانجان ەس بىلگەننەن بەرى اناسىنا جالعىز-اق سۇراق قويعان:— اكەم قايدا؟— شەشەسىنىڭ جاۋابى دا قىسقا بولعان-دى:— سوعىستا ولگەن...

سوعىس دەگەن تالاي دۇنيەنىڭ استان-كەستەڭىن شىعارىپ قانا قويماپ ەدى. سوعىس — تالاي قۋلىق پەن سۇمدىقتى تاس-تالقان ەتتى. ەلدىڭ ءتاۋباسىن ەسىنە ءتۇسىردى. سوعىس سانداعان كۇنانى تۋدىردى، سانداعان كۇنانى اقتادى دا. ايتپەسە 1946 جىلى تۋعان امانجاننىڭ اكەسى قالاي عانا سوعىس جىلدارىندا ءولىپ قالادى. وسىنداي سوعىس تۋدىرعان ءارى تۋدىرماعان، ءبىراق سوعىسقا سىلتەگەن قيسىنسىزدار ەل ىشىندە كوپ-اق ەدى... سونىڭ ءبىر قۇربانى، وسى سىرىقتاي ۇزىن بويلى، الا كوزدى امانجان-تىن.

ەسىكتەن ءۇستى-باسىن قاعىنا، جوتەلىپ كىرگەن جىگىتتەردىڭ ەسەندەسۋىن ءبىر بۇرىشتا، تۋلاق ۇستىندە ءجۇن ءتۇتىپ وتىرعان ۇندەمەس شەشەي (ەل سولاي اتاپ كەتكەن) ەرنىن جىبىرلاتىپ قانا الدى دا، قايتىپ ءتىل قاتقان جوق.

— ول كىسىگە الاڭداماڭدار،— دەدى امانجان پەشتىڭ يىعىنداعى اعاش كۇبىنى ەپپەن الىپ تۇرىپ.— ول دا ءبىر — قارا تاس تا ءبىر.

ونىڭ بۇل قاتتى ءسوزى نۇرجاندى تىكسىندىرىپ تاستادى. اناسى تۋرالى انايى ءسوز ايتۋ، كورگەنسىزدىك قانا ەمەس، اسا تۇرپايىلىق ەدى. ءبىراق ۇندەمەس شەشەي ۇلىنا قارادى دا، ءلام دەپ ءتىس جارعان جوق.

ۇشەۋى دوڭگەلەك جوزىنى قوعامداي وتىرىپ، شىرماۋىق ءيىسى مۇرىندى جارعان سارى سىرانى ءبىراز ەڭسەرە ءىشىپ تاستادى.

— راقات ەكەن،— دەدى اۋزىن جەڭىمەن سۇرتكەن باقىتجان.— سارايىم سايراپ قويا بەردى. جولعا ازداپ الا شىقسا قايتەدى ءوزىن...

— قاتقانىڭنىڭ باسى، قاتىپ قالماي ما،— دەدى امانجان.

— شىنىن ايتقاندا، سول ءبىر يت ولگەن جەرگە بارعىم كەلمەيدى،— دەدى باقىتجان.— ون جىل بىرگە وقىپ، بىرگە وسكەن سەندەردى قيمادىم.

— مەنىڭ دە زاۋقىم جوق،— دەدى امانجان.— كۇزدە سەن بولدىڭ عوي، قانداي جەر ەكەن. ەلى ساراڭ دەگەنى راس پا؟

— راس،— دەدى نۇرجان.— كۇزدە ءۇسىپ-جىعىلىپ اۋلىمىزدى ارەڭ تاپقانىمىز. ەندى شەگىنەتىن جەر جوق. ۋادەمىزدى بەرىپ قويدىق.

— مىنا سالقىن سىراڭ باسىما شىعا باستادى،— دەدى باقىتجان.

— ال، راقمەت، قايتايىق،— دەپ نۇرجان ورنىنان تۇردى.— جولعا دايىندالۋ كەرەك. بىلگەندەي-اق تاتەمە مونشا جاعىپ قوي دەپ ەدىم.

— دايىن بولعاندا حابارلارسىڭ، ءبارىمىز دە ۇلى ساپارعا تازارىپ شىعالىق،— دەدى امانجان.

جىگىتتەردىڭ شىعىپ بارا جاتىپ „ساۋ بولىڭىز" دەگەن ءسوزىن ءجۇن تۇتكەن ايەل ەستىمەگەندەي، جاۋاپ بەرمەدى.

نۇرجاننىڭ شەشەسى — جاستاي جەسىر قالعان ادام. ءبىر ۇل، ءبىر قىزى بار. ەكەۋى بىر-بىرىنە مۇلدەم ۇقسامايدى. نۇرجان قارا تورى بۇيرا شاش تا، قارىنداسى كوگىلدىر كوزدى شيكىلى سارى. ونىڭ سىرىن، وسى اۋىلداعى سىپسىڭقايلار سان-ساققا جۇگىرتەدى. بالا كەزىندە نۇرجان تالاي مازاققا ۇشىراپ اشۋلاندى دا. بىردە „ايعاي اپاسىنان" (جۇرت وسىلاي اتايتىن): „مەنىڭ اكەم قايدا؟"— دەپ سۇرادى.

— سوعىستا ولگەن،— دەپ ايعايدى سالا جاۋاپ بەردى. مىڭ دا توعىز ءجۇز قىرىق التىنشى جىلى دۇنيەگە كەلگەن نۇرجان „سوعىستا شەيىت" بولعان قايران „اكەسىن" سودان قايتىپ ىزدەگەندى قويعان. بارىنە دە سوعىستا ولگەندەر ەمەس، سوعىستان امان كەلگەندەر „كىنالى" ەكەنىن، كەيىنىرەك سەزدى عوي.

ال باقىتجاننىڭ مايداننان قارا قاعاز كەلگەن اكەسى وسى اۋىلدا ءتىرى ءجۇر دەگەن لاقاپ ءسوز بار. كىم ءبىلسىن؟ بارىنە دە قۋ سوعىس كىنالى...

„ايعاي اپاسى" مونشا جاعىپ قويعان ەكەن.— قايدا ءجۇرسىڭ قاڭعىرىپ،— دەپ دۇرسە قويا بەردى.

— ءتۇۋ، ەستىپ تۇرمىن عوي، وسىنشا نەگە ايعايلايسىز،— دەدى نۇرجان شەشەسىنە كەيىپ.

— ولگەنىڭ قۇرعىر، اسپان قارعا اينالىپ كەتتى عوي دەيمىن؛ باس الدىرمادى عوي. الگى قارىنداسىڭ ساباعىنا ارەڭ كەتتى قونىشىنان قار ساۋلاپ. تازا كيىمدەرىڭدى دايىنداپ قويدىم...

— امانجان مەن باقىتجاندى شاقىرا سالساق...

— نەمەنە، شەشەلەرىنىڭ اياعىنا جارا شىققان با ەكەن، جاعىپ بەرسىن مونشاسىن. ءوي، اناۋ „ۇندەمەس شەشەيدىڭ" بويىندا جانى بار دەمەسەڭ، تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن استىنا جىبەرىپ قويعان بالاداي باجىرايىپ وتىرعانى. ۇلى جىندانىپ كەتپەي قالاي ءجۇر.

اناسىنىڭ الا قۇيىن مىنەزىنە ابدەن سىرالعى بولعان ۇلى ۇلپا قاردى ومبىلاپ جۇگىرە جونەلدى.

قار تولاستار ەمەس. اسپان جوق. قاپتاعان قار-شىبىندار عانا.

وسىنداي قالىڭ قار جاۋعان كۇنى ءبىزدىڭ ءۇش جىگىتىمىز اعاشتان قيىپ سالعان مونشادا راقاتتانا جۋىنىپ، ءبىرىنىڭ ارقاسىن ءبىرى ىسىپ، اڭگىمەلەسىپ وتىردى. قولدارىندا قايىڭنىڭ بۇتاعىنان جاسالعان سىپىرتقى، كۇيىپ-جانعان تاسقا ءبىر باقىر سۋىق سۋدى شاشىپ قالادى دا، لاپ ەتىپ كوتەرىلگەن ىستىققا شىداماي ىرسىلداپ، سابانا جونەلەدى. ىشتەرىندەگى وكپەسى وشپەي، جۇرەگى كۇيمەي سابانا بەرەتىن — امانجان بولىپ شىقتى. انا ەكەۋى „ويباي تۇنشىعىپ ءولدىم"— دەپ ەسىككە قاراي تۇرا بەزدى. ال امانجان بولسا قارا تاسقا اياق-اياق سۋ شاشىپ ءوزىن-وزى سارتىلداتىپ ۇرادى-اي. ەسىكتى دالدالاي اشىپ، باستارىن تابالدىرىققا يتشە جاستاپ، تازا اۋا جۇتقان نۇرجان مەن باقىتجان قۇرلىقتا قالعان بالىقتاي سولىقتايدى.

— اكەڭ... جانۇزاق اعاسىنا تارتقان،— دەدى باقىتجان.— قولىنا قولعاپ كيىپ الىپ سابانۋشى ەدى. ول مونشاعا تۇسكەن كۇنى ۇلى-جىڭگىر شاپقىن بولاتىن. ءبىر تۇسكەندە — بەس ساعات تۇسەر ەدى تاس مونشاعا... وتىز بەس رەت سۋسىن الدىرىپ ىشەتىن. جاكەڭنىڭ ون بالاسى مونشا مەن ءۇيى ەكى ورتاسىندا سۋسىن تاسىپ، الا شاپقىن بولىپ جۇرەر ەدى...

— بىلجىراماي جاتىڭدار،— دەدى امانجان ىرس-ىرس ەتىپ.— جالاڭاش دەنەلەرىڭە ىستىق سۋ شاشىپ جەبەرەمىن.

— سەنەن ونداي ەرلىكتى كۇتۋگە.بولادى،— دەدى نۇرجان بەتىن سۋىق سۋمەن شايىپ.— ال قىشۋىڭ قانسا ەسىكتى اشايىن.

— تۇرا تۇر كىشكەنە،— دەدى ارقاسىن قايىڭنىڭ بۇرىمەن وسقىلاعان امانجان. ونە بويى بىلەۋ-بىلەۋ قىزارىپ قالعان ەكەن. قولقانى قاپقان قاڭسىق ءيىس، ىستىق بۋمەن جاعالاسا دالاعا قاشىپ شىعادى. اعاشتان ورگەن الاسا مونشا ءور التاي ەلىنىڭ ەرمەگى سەكىلدى ەدى. تازا جۇرۋىنە عانا ەمەس، سۋىق ءتيىپ تىماۋراتسا دا وسى تاس مونشانىڭ تابىنا جۇگىرەتىن. اينالا تولعان اعاش، كەسىپ-كەسىپ تاسى قىزارعانشا ورتەپ جاعاتىن. شەلەك-شەلەك سۋ تاسىپ، تاسپەشتىڭ ۇستىندەگى تايقازانعا قۇيىپ ىسىتاتىن. كەيدە ۇلكەن كىسىلەر وسى سۋ سارقىلداپ قايناۋعا اينالعان قازانعا — ارشا تاستاپ، جۋىنعاندا سۋدان قوش ءيىس شىعىپ تۇرۋشى ەدى. جارىقتىق، ارشا اتتى قاسيەتتى وسىمدىك ادامنىڭ دەنساۋلىعىنا دا پايدالى دەسەدى. تۇشكىرىپ، پىسقىرسا بولدى قۋراعان ارشانى ۇگىپ-ۇگىپ گازەتكە وراپ، تەمەكى قىلىپ تارتقان جانۇزاققا جۇرت بەكەر كۇلەدى دە...

— ۋا، راقاتقا ءبىر باتتىم-اۋ،— دەپ، بيىك ساكىدەن قارعىپ جەرگە تۇسكەن امانجان بەتى-قولىن بوساعا جاقتا قۇيۋلى تۇرعان سۋىق سۋمەن جۋىپ، تىرايىپ-تىرايىپ، سالقىن اۋامەن تىنىستاپ جاتقان جولداستارىنىڭ قاسىنا جايعاستى:— جىگىتتەر، كەشكە كينوعا بارايىق،— دەدى باقىتجاننىڭ جالاڭاش قۇيرىعىنان شاپالاقپەن سالىپ قالىپ. سۋ-سۋ الاقان بولبىراپ ءجىپسىپ جاتقان دەنەنى وڭدىرماي ىسىپ جىبەردى بىلەم، بەس ساۋساقتىڭ تاربيعان قىپ-قىزىل تاڭباسى قالدى. اناۋ، ويبايلاپ اتىپ تۇردى.

— وي، اكەڭ... جىندانىپ كەتتىڭ بە، اكري. امانجان قارق-قارق كۇلدى.— نەشاۋا، وكپەلەمەي-اق قوي. كەشكە كينوعا كىرگىزەمىن.

دارداي جىگىت بولسا دا “كينوعا كىرگىزەمىن” دەگەن سوزگە ءماز بولىپ، قۇيرىعىن سيپالاعان كۇيى قايتا جاتتى. وسى ءۇش جىگىت تە ءبىر كۇن قالماي دەدەكتەپ جۇمىس ىستەيتىن. ۋپراي مەن بريگادير قايدا جۇمساسا سوندا بەزەكتەپ ەلپەكتەپ وتىرسا دا، ايلىق تابىستارى الپىس-جەتپىس سومنان اسقان ەمەس. اسپايتىن سەبەبى، قۇرعاقشىلىق ءۇش جىل قاتارىنان بولىپ، جەمشوپ تاپشىلىق جاساۋى. ءبىر ايىر ءشوپتىڭ وزىندىك قۇنى ءبىر سومعا دەيىن باردى. جازى ىستىق، قىسى قاتال بولدى. توپىرلاپ مال قىرىلدى. سوناۋ وسىدان مىڭ شاقىرىم شالعايداعى تىڭ يگەرىلگەن دالادان ارقالاعانداي بولىپ سابان تاسىلدى. وزگەلەردەن گورى قايتا وسى ۇشەۋى تابىستى ەدى. بەس جىل قاتارىنان تەك قانا شىعىندا وتىرعان سوۆحوزدىڭ كەيبىر مۇشەلەرى انشەيىن بوستان-بوس، بەكەر ىستەپ جۇرەر ەدى جۇمىستى. ايدىڭ اياعىندا:— „بەرەسى بولىپ قالىپپىن، اكري"،— دەپ، تەمەكى الۋ ءۇشىن ايەلىنە الاقانىن جايىپ، بالانىڭ اقشاسىن سۇرايتىن. وكىمەت سوڭعى كەزدە ءار بالانىڭ باسىنا پوسوبيەنى كوبەيتىپ جاقسى بولدى. اسىرەسە ەر-ازاماتتار جاعى ريزا. „شاماڭ كەلسە تابا بەر"،— دەيدى، ايەلدەرىنە. سەلسوۆەتتەن بولماسا، سوۆحوزدان قايىر جوق، تابا بەر..." ال، وبالى قانە، اۋىل ايەلدەرى شاماسىنشا-اق بوسانىپ جاتىر. ءار ۇيدە 7-8 بالا بار.

ءۇش جىگىت بۋى بۇرقىراعان مونشادان شىقتى. قار ءالى جاۋىپ تۇر. كەشكە كلۋبتىڭ الدىندا كەزدەسپەك بولىپ، ۇيدى-ۇيىنە تارادى.

قار جاپالاقتاپ جاۋىپ تۇر. تولاستار ەمەس. ەگەر تاعى دا ءدال وسى قارقىنمەن ءبىر تاۋلىك جاۋاتىن بولسا، ءسوز جوق، جۇت بولاتىن سىڭايى بار.

كلۋبتىڭ ماڭايىندا ەسىك-تەرەزەدەن سىعالاپ، قار ومبىلاپ جۇرگەن بىرەن-ساران بالالار بولماسا، ەرەسەكتەر جاعى از كورىنەدى. كلۋبتىڭ ءدال ماڭدايىندا جارقىراعان جەتىم شام جارىعىنان قاردىڭ ساۋلاپ، اينالىپ ۇشىپ جاۋعانى انىق كورىنەدى دە، بىلايعى قويۋ قاراڭعىلىققا ۇلاسقان جاعىنان ەشتەڭە اڭعارا المايسىڭ. عايىپ بولعان اسپانعا قاراساڭ عانا، بەتىڭدى جىبىرلاتا قىتىقتاعان قار قيىندىلارىن سەزەسىڭ. كلۋب ماڭىنداعى بەس تيىندارى بولماي، كينوعا كىرە الماي قالعان بالالار، قار كوبەلەكتەرىن تىلىمەن اۋلاپ ءماز بولادى.

نۇرجان ەسىكتەن قاراپ ەدى، ەكى جولداسى تاقتاي ورىندىقتا قايقايىپ وتىر ەكەن، مۇنى كورگەن سوڭ:— كىرە بەر، بەلەت الىپ قويعانبىز،— دەدى. كلۋبتىڭ ىشىندە ۇلكەندەر جاعىنان تىم از، ءومىر باقي كينودان قالمايتىن جانۇزاق پەن قايىرلى ۇستا عانا توڭعا ورانىپ، قاناتقا سۇيەنە قيقايىپ جاتىر. ساحنانىڭ الدىندا ءبىرىنىڭ بوركىن ءبىرى لاقتىرىپ، مويىندارىنا قار سالىپ، شۋلاعان ون شاقتى بالا بار.

— ەي، شيە بورىلەر، شۋلاماڭدار!— دەپ، جانۇزاق قوقيلانعان بولىپ ەدى، ەشقايسىسى پشتۋ دەمەدى دە. كلۋب ءىشى سالقىن. ەسىكتەن ءبىر قۇشاق سۋىق ەرتىپ وسى اۋىلدىڭ ەكى-ۇش ءمۇعالىم قىزى كىردى. ينستيتۋت ءبىتىرىپ، ودان كەيىن ەكى-ۇش جىل جۇمىس ىستەپ ۇلگەرگەن قىزدار ءۇش

جىگىتتەن دە ەرەسەكتەۋ ەدى، ولاردى پالەندەي ءمان بەرىپ قىزىقتاي قويعان جوق. قوڭىر ءتۇبىت شالىلەرىنە جابىسقان قاردى قاعىپ، بوساعا تۇستا از-كەم ايالدادى دا، نۇرجانداردىڭ الدىنداعى ورىڭدىققا كەلىپ قوناقتادى. امانجان جىبىرشىپ تىنىش وتىرماي:

— سالەمەتسىزدەر مە، اپايلار،— دەدى. ىشىندەگى ۇزىن بويلىسى:

— ەسەنبىسىڭ، با-ۋ-ى-ر-ىم،— دەپ نىعارلاي جاۋاپتاستى. بۇدان ارى اڭگىمە بولعان جوق. سەگىز ەرەسەك، ون بالاعا ارنالعان ينديا كينوسى باستالىپ كەتتى...

تەرەزەنىڭ قىراۋى ەرىپ، تەسىك جاسالدى. تۇيمەدەي عانا ارشىلعان اينەكتەن جالعىز كوز سىعالادى. اكە-شەشەسى اقشا بەرمەگەن بالانىڭ قاشانعى ادەتى وسى، قىسى-جازى تەرەزەگە جابىسىپ، تالاسىپ-تارماسا سىعالاپ تۇرعانى. بۇل ۋاقيعا ءۇش جىگىتتىڭ باسىنان دا تالاي وتكەن. امانجان الگى تاناداي تەسىكتى قۇلاقشىنىمەن جاۋىپ، بالانىڭ يت جىنىنا ءتيىپ ەدى، نۇرجان ۇرسىپ تاستادى:

— ءوزىڭ سىعالاعان تەسىك ەدى عوي، قويساڭشى،— دەدى.

— ەي، ۇستازدار،— دەدى امانجان ۇزىنتۇرا قىزدىڭ ارقاسىنان ءتۇرتىپ.— وقۋشىلارىڭا بەس تيىن بەرسەڭدەرشى، وبال عوي.— ءمۇعالىم-قىزدار ءسوز تالاستىرمادى. بۇل جىگىتپەن داۋلاسىپ بەرەكە تاپپاسىن ءبىلۋشى ەدى، ءلام دەگەن جوق.

سىرتتا الپىس جىلدان بەرى جاۋماعان قار توپەلەپ تۇر.

وسى كۇنى نۇرجان ۇيقتاي المادى. ارى اۋناپ، بەرى اۋناپ، ءتىپتى، جامباسى تالعانداي بولعان سوڭ، شولاق تونىن جامىلىپ تىسقا شىعىپ ەدى، قار تولاس تاپقانىن سەزدى. قاراڭعىدا بىلىنبەدى دە، اسپانعا قاراپ، بەتىن توستى، قار ۇشقىنى تيمەگەن سوڭ عانا:— ساپ بولعان ەكەن،— دەپ شالدارشا وز-وزىنەن كۇبىرلەدى. قايتىپ كەلگەن سوڭ دا، كوزى ىلىنە قويعان جوق. قايداعى-جايداعى ەسىنە ءتۇسىپ باسى مىڭعى-دىڭعى بولدى. تورگى بولمەدەن كاپەرسىز ۇيقتاعان شەشەسى مەن قارىنداسىنىڭ پىسىلداعانى ەستىلەدى. بوتەن دىبىس جوق، تالىقسىعان تىنىشتىق. نە زاماتتا بارىپ كىرپىگى ايقاسقانداي بولىپ ەدى، ەسىك سىقىرلاپ اشىلىپ، ۇيگە اپپاق كەبىنى بار قىز كىرگەندەي... تاس قاراڭعى بولمەنىڭ ءىشى جاپ-جارىق بولىپ كەتتى. بوساعاعا سۇيەنىپ ۇندەمەي تۇرعان قىزدىڭ كوزى شىراق بولىپ جانادى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، نۇرجان قورىققان جوق. ءوڭى مە، ءتۇسى مە اجىراتا الماي دەل-سال جاتتى. قيمىلدايىن دەپ ارەكەتتەنىپ ەدى، تىرپ ەتە المادى، ءتىل قاتپاق بولىپ ەدى، جاعى اشىلساشى... اق تەر، قارا تەرگە ءتۇسىپ تەرلەدى. ءتاڭىرىم-اۋ، ءتىپتى وياۋ-اق جاتقان سەكىلدى. انە، قىز تۇر اپپاق بولىپ، مىنە قۇلاعىنا شەشەسى مەن قارىنداسىنىڭ پىسىلداپ ۇيقتاعانى ەستىلدى... عاجاپ! „ءاي"— دەدى، ءۇنىن شىعارا المادى. ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ بالكىم، قار قىزى دەپ كوكىپ جۇرگەندەرى وسى شىعار. جۇرەگى تۋلاپ، القىمىنا كەپتەلدى. نە ىستەۋ كەرەك؟ „ءاي”— ءۇنى شىقپادى. قوس جانارى شىراق بولىپ جانعان قىز ءالى تۇر بوساعاعا مۇڭايا سۇيەنىپ.

ءولدىم-اۋ دەگەندە قىزدىڭ سىبىرلاعانى ەستىلگەندەي بولدى. „نۇ-ر-ج-ا-ن... سەن كەت بۇل اۋىلدان، مۇلدەم كەت، ماڭگىلىككە كەت... بۇل جەردە ادامدار كوبەيىپ بارادى... ساعان ەركىندىك جوق... ەركىن ءومىر جوق... كەڭىستىككە كەت... ەر مەنىڭ سوڭىمنان... ەر".

ءولدىم-اۋ دەگەندە كوزىن اشىپ ەدى، قاپ-قاراڭعى ءتۇن عانا مەلشيىپ تۇر. ەش نارسە جوق. „ۋھ"— دەپ دەمىن ارەڭ الىپ، الاقانىمەن ماڭدايىنداعى پىرشىعان تەردى ءسۇرتتى. ءبىراق دالادان سونشالىقتى مۇڭلى، سونشالىقتى ايانىشتى سىڭسي سالعان قىز ءانى تالىپ ەستىلەدى.

الدەقايدان، الىستان قار-قىزىنىڭ بوزداپ سالعان ءانى ەستىلەدى.

* * *

اينالا اپپاق قار: اق تۇتەك بوران، سەڭدەي سىرەستىرىپ قاساتتاپ تاستاعان اقسىرەۋ كىرەۋكە: قاراساڭ كوز قارىقتىراتىن شاڭقان بەل-بەلەستەر الدەقايدا... الىسقا ءبىرىن-بىرى قۋا جارىسادى؛ ەربەڭ ەتەر تىرشىلىكسىز سالقىن بەدىرەيگەن قارلى ادىرلار ۇلى ءومىر شۋىلىنان بەيحابار — ايقارا جامىلعان اقشاعي كورپەسىن بۇيىعى بۇركەنەدى؛ تابيعاتتىڭ كۇنى كەشەلەر عانا مازداعان تىرشىلىگىنە مەكەن-جاي بولعان جازيرا جوتالار ءولىم تىنىشتىعىنا بوي الدىرعان دا، دۇنيەنىڭ بار قىزىعىنان ابدەن جالىققان قۇمارپاز ادامنىڭ، جالقى ءسات تالىقسىپ كەتەرىن ەسكە سالعانداي بولادى؛ كۇن تالاسا شىققاندا وسىنا قايعى جۇتىپ، قار تۇتقىندا جاتقان بەيكۇنا ايازدى ايماپ مىڭ-ميلليون كۇمىس ۇشقىندارىن ساۋلەلەندىرىپ، توعىز قابات تورقا استىندا قالتىراعان جەر-انانىڭ ەرتەڭ تۋار بازارلى شاعىنىڭ ءۇمىت وتىنداي جارقىرايتىن؛ بۇگىن اسپاندى ساڭىلاۋسىز تۇتاستىرا جاۋىپ تۇرعان قارلى جوتا-قىراتتاردىڭ وسى سۇلۋلىعىن قىزعانعانداي، تارتىپ الىپ تالاق تاستاپتى؛ كوكجيەك جوق: اسپان دا، بايتاق ءوڭىر دە اق سۇر؛ جەر جوق، ب