«التىن دومبىرا» ايتىسىنىڭ بۇل جولعى دوداسىنا الماتى اكىمدىگى دەمەۋشىلىك جاساپ، ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىنا وزگە دە ازاماتتار ارالاسقانىمەن جۇرتشىلىق نەگىزگى جاۋاپكەرشىلىك ءجۇرسىن ەرماننىڭ موينىندا دەپ بىلەدى. وسى تۇرعىدان العاندا، كەشەگى ايتىستىڭ قورىتىندىسىنا بايلانىستى ءسىز نە دەيسىز؟

«التىن دومبىرا» وسىمەن بەسىنشى رەت ءوتىپ وتىر. بۇل ايتىس ەل اۋماعىندا جىل بويى وتكەن ايتىستاردىڭ قورىتىندىسى دەپ قاراۋعا بولادى. كەشەگى ايتىس الماتىدا جوعارى دەڭگەيدە دۇركىرەپ ءوتتى. جاز ايلارىندا شىنى كەرەك ايتىس توقتاپ قالدى. سولتۇستىك قازاقستاندا، قىزىلوردادا، باسقا جەرلەردە وتەتىن ايتىستار كەيىنگە شەگەرىلدى. ونىڭ باستى سەبەبى جەر ماسەلەسى بولدى. حالىق اراسىندا قوبالجۋ بولدى. اقىندار باسقانى ايتپاسا دا وسى جەر ماسەلەسىن جىرلايتىن ەدى. سوعان بايلانىستى ايتى وتكىزۋدىڭ قيسىنى بولمادى. اقىرىندا ەلباسى جەر ماسەلەسىنىڭ نۇكتەسىن قويىپ، بەس جىلعا موراتوريي جاريالادى. نەگىزگى ماسەلە وڭ شەشىم تاۋىپ، حالىق ساباسىنا تۇسكەن سوڭ ايتىس قايتا جانداندى دەسە دە بولادى.

جاز بويى وتپەگەن ايتىستار بارلىق وبلىستاردا جىلدىڭ اياعىندا وتە باستادى. ءبىر جارىم ايدىڭ ىشىندە ءبىراز اسىعىستىق بولعانى دا وتىرىك ەمەس. اتىراۋدا، ورالدا، اقتوبە، قىزىلوردادا وتكەن ايتىستاردىڭ جەڭىمپازدارى، جۇلدەگەرلەرى بار، جىلداعى ءداستۇر بويىنشا سولاردىڭ رەيتينگىن شىعاردىق. وڭىرلەردەگى ايتىستاردا وزا شاپقان 20 اقىن وسى «التىن دومبىرا» ايتىسىنا قاتىستى. ءار ايتىستىڭ الدىندا ءبىز وزىمىزشە بولجام جاسايتىنبىز. بۇل جولى مەن ءوز باسىم «التىن دومبىرانى» جاستىعىنا قاراماستان قازاق ايتىسىنىڭ كوشىن سۇيرەپ جۇرگەن ەركەبۇلان قاينازاروۆ، مەيربەك سۇلتانحان، مۇحتار نيازوۆ، نە اسپانبەك پەن بولاتبەكتىڭ بىرەۋى الار دەپ جوبالادىم. ال، ايتىستىڭ ءبىرىنشى كۇنىنەن سوڭ ول بولجامىم جايىنا قالعانداي بولدى. رۇستەم قايىرتاي مەن ءومىرجان كوپبوسىن ۇزدىك ايتىس جاسادى. جوعارى دەڭگەيدە ايتىس جاساي ءبىلدى، وتە كوركەم ايتىس بولدى. ءبىراق، بۇل ساۋەگەيلىگىمىز دە بەكەر بولدى. ايتىستىڭ ەكىنشى كۇنى ول اقىنداردىڭ ەكەۋى دە جاقسى ناتيجە كورسەتە المادى. وزەكتى تاقىرىپتاردى قوزعاپ، كوزگە تۇسكەن ەركەبۇلان بولدى. ءبىراق، قازىلاردىڭ ءبىرى توعىز بالل بەرىپ تومەندەپ قالدى. رۇستەم جارقىراپ كورىنە المادى، مەيىربەك تە ءوز بيىگىنە شىعا المادى. فينالعا شىققانداردىڭ ىشىنەن حالىققا ۇناعان ەكى اقىن مۇحتار نيزيازوۆ پەن بولاتبەك ورازبايەۆ بولدى. قازىلار القاسى باس بايگەنى كىمگە بەرەرىن شەشە المادى. مەن ويلاپ ەدىم، ەكەۋىن قايتا شىعارىپ، سۋپەرفينال جاساۋ كەرەك شىعار دەپ. ءبىراق، ونداي شەشىم قابىلدانبادى، ۋاقىت تا بولىپ قالدى دەگەندەي.

قازىلار القاسىنىڭ قۇرامىندا جەتى بىردەي ادام بولسا، ونىڭ التاۋى ايتىسكەر اقىن بولدى. كەشەگى تالاي الامانعا قاتىسقان، ايتىستىڭ ىستىق-سۋىعىن كورگەن امانجول التايەۆ، باۋىرجان حاليوللا، داۋلەتكەرەي كاپ ۇلى، قونىسباي ءابىلوۆ، مۇحامەدجان تازابابەكوۆ، قويلىباي اسانوۆ جاي ادامدار ەمەس قوي. وسى قازىلاردىڭ شەشىم قابىلداۋى قيىن بولدى. ناتيجەسىندە «التىن دومبىرا» مۇحتار نيازوۆتىڭ قانجىعاسىنا بايلاندى. مۇحتار ءوزى سودان ون-اق كۇن بۇرىن قىزىلوردادا وتكەن حالىقارالىق ايتىستا جەڭگەن بولاتىن. وتە بابىندا جۇرگەن اقىن. ايتىس ناتيجەسىنىڭ سەبەبىن مەن بىلاي ويلايمىن. بولاتبەك وتە جاقسى اقىن. توگىپ ايتادى، حالىق پوەزياسىن، جىراۋلىق ءداستۇردى جاقسى بىلەدى. ءبىراق، ايتىسكەرلىك جاعى كەمشىن ءتۇسىپ قالدى. جاۋاپتاسىپ ايتىسۋ، قارسىلاسىمەن جۇمىس جاساۋ جاعى كەم بولدى. ال، مۇحتار ءبىر ءسوزدى جاۋاپسىز قالدىرمايتىنىن، جاۋاپتاسىپ ايتىسۋدىڭ وزىق ۇلگىسىن كورسەتتى.

كەشەگى «التىن دومبىرانىڭ» ناتيجەسىنە بايلانىستى ەل ىشىندە، الەۋمەتتىك جەلىدە ءار ءتۇرلى پىكىرلەر ايتىلىپ جاتىر. ءبىز وسىعان دەيىن تالاي ايتىس وتكىزدىك، كورەرمەننىڭ تالعامىن قالىپتاستىردىق، كورەرمەندى تاربيەلەپ الدىق دەپ ويلاۋشى ەدىك. ءبىراق، كەشەگى ايتىستىڭ اياعىنداعى اڭگىمەگە قاراساق، كورەرمەننىڭ كوش سوڭىندا قالىپ قويعانىن بايقاپ وتىرمىز. تەرەڭنەن ويلاماي، ءبىر ساتتىك ەموسياعا بەرىلەتىندەر ءالى دە كوپ ەكەن. كوپتىڭ ايعايىمەن ماسەلە شەشىلمەيدى عوي. ءتىپتى، الماتىلىق كورەرمەندەر اكىمدى ۇياتقا قالدىردى دەسە دە بولادى. ساحناعا شىققان ايتىستىڭ باس دەمەۋشىسىن ىڭعايسىز جاعدايعا قالدىردى. ول ايتىستىڭ بارىسىن تولىق كورگەن جوق، سوعان باس بايگەنى بولاتبەككە الىپ بەر دەۋ قانشالىقتى ورىندى؟! ايتىستىڭ قورىتىندىسى اكىمنىڭ وكىمىمەن شەشىلمەيدى عوي. وسى تۇرعىدان اكىمدى ىڭعايسىز جاعدايعا قالدىردى. اقيقاتى – ايتىستىڭ بارلىق تالاپ، شارتتارىن ساقتاعان اقىن بايگە السا، وعان قۋانۋ كەرەك. ونى بولاتبەكتىڭ ءوزى دە ايتىپ وتىر. ەشكىمگە وكپەسى جوقتىعىن، ايتىس قورىتىندىسىنا ريزا ەكەنىن ايتتى. ەندىگى اڭگىمە – بوس ءسوز.

ايتىس – بەلگىلى ءبىر كىسىلەر ارالاسپاسا وتپەي قالاتىن مەنشىكتى شارا ما؟ ءوزىڭىز ايتىپ وتىرعان الەۋمەتتىك جەلىدە قازىلار قۇرامىندا، ايتىستىڭ باسى قاسىندا مۇحامەدجان تازابەكوۆتىڭ ءجۇرۋى دە ءبىراز اڭگىمەگە ارقاۋ بولدى.

ايتىس تاريحىنان مۇحامەدجاندى ەشكىم ىسىرىپ تاستاي المايدى. ول كەزىندە ەلدىڭ ءبارىن نامازعا ۇيىتقانداي اقتاڭگەر اقىن بولاتىن. سوندىقتان، قازىلار قۇرامىنا كىرگىزدىك. ءبىر ادام ەشتەڭەنى شەشپەيدى. ال، ەندى جاڭاعى ءدىني ماسەلەلەرگە قاتىستى ايتىلىپ جاتقان اڭگىمەگە كەلسەك، ەشكىم مۇحامەدجان سالافي ەكەن، ۋاححابي ەكەن دەپ موينىنا ءجىپ تاعىپ، بەلگىلەپ بەرگەن جوق. ءبىز ونى ايتىسكەر رەتىندە، ونەرپاز رەتىندە، قوعامدا وزىندىك ورنى بار «اسىل ارنا» تەلەارناسىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى ءارى ديرەكتور رەتىندە تانيمىز. سوندىقتان، ءبىر مۇحامەدجاننىڭ داۋسى بۇل جەردە ەشتەڭەنى شەشپەيدى. باسقا قازىلاردىڭ كوزقاراسى ءبىر جەردەن شىعىپ جاتسا، ءبىر ادام نە ىستەي الادى؟ سوندىقتان ءبىز وعان اسا ءمان بەرگەن جوقپىز.

كەشەگى ايتىس ناتيجەسى اقىندار اراسىنا سىنا قاققانداي بولدى. بۇل الداعى ايتىستارعا اسەرىن تيگىزبەي مە؟

مەن بۇل سۇراقتاردىڭ ەشقايسىسىن ونشا تۇسىنبەيمىن. «ءدىندار اقىن»، «ءدىندار ەمەس اقىن» دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەيمىن. ءبىراق، وسى قىرىق ءۇش جىل ايتىستىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن، قانشاما وتكەلەكتەن وتكەن، ونى ەشكىمنىڭ ىعىنا جىعىپ بەرمەۋ ءۇشىن كۇرەسكەن ادام رەتىندە ەندىگى جەردە ايتىس ەشكىمنىڭ جەتەگىندە كەتپەيدى، تەك حالىققا قىزمەت ەتەدى دەپ ويلايمىن. ايتىس دەگەن حالىقتىڭ كوزى، حالىقتىڭ ءسوزى. ايتىس تەك ءبىر ماسەلەلەردى جوعارىعا جەتكىزۋ ءۇشىن عانا وتكىزىلمەيدى. ايتىس قوعامعا وي تاستاۋ ءۇشىن، پىكىر تۋعىزۋ ءۇشىن، ەلدى ويلاندىرۋ ءۇشىن وتكىزىلەدى. ايتىس وسى مىندەتىن ورىندايدى دەپ ويلايمىن.

«التىن دومبىرا» اياقتالعان ساتتە ەل الدىنا شىعىپ، ايتىس ناتيجەسىنە كوڭىلىڭىز تولمايتىنداي پىكىر بىلدىرگەن ەدىڭىز. ەندى كەشە راديوعا بەرگەن سۇحباتىڭىزدا، بۇگىنگى اڭگىمەدە ايتىس قورىتىندىسى ءادىل بولدى دەپ وتىرسىز. الدە ءبىز دۇرىس تۇسىنبەي قالدىق پا؟

ساحنادا ايتقان ءسوزىم «قازىلاردىڭ ايتىسى قىزىق بولدى» دەگەن ءسوز ەدى. باسقا ەشتەڭە ايتپادىم. بۇل ءسوزىمنىڭ بۇرمالانباۋىن، تەرىس تۇسىنىلمەۋىن سۇرايمىن. مەن ءالى دە قايتالاپ ايتامىن، سوڭعى ايتىستىڭ شەشەمى ءادىل بولدى. وعان كوڭىلىم تولادى. ايتىستىڭ اتام زاماننان بەرگى قاعيدا، شارتتارىن ساقتاپ ايتىسقان اقىن باس جۇلدە السا، وعان نەگە قول سوعىپ، قۋانباۋىمىز كەرەك؟ ەندى كەلىپ بىرەۋلەرىمىز «مۇحتار نەگە «التىن دومبىراسىن» بولاتبەككە بەرە سالمادى؟» دەپ ءجۇرمىز. سونداي اڭگىمە بولا ما؟ ولاي بولاتىن بولسا، كەشەگى مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ ناتيجەسىنە نەگە نارازىلىق ءبىلدىرىپ، سولاي شۋلامايدى ەل؟ كوردە جاتقان مۇقاعالي ماقاتايەۆ سول سىيلىققا ۇسىنىلدى، سىيلىقتى توردە جۇرگەندەر الدى. بولماسا، مىقتى كومپوزيتور، قىرىق جىلدان بەرى ەلدىڭ ءبارى ءانىن ورىنداپ كەلە جاتقان كەڭەس دۇيسەكەيەۆ بيىل دا سىيلىقتان قۇلاپ قالدى. ءوزىنىڭ ءانىن ايتىپ جۇرگەن انشىلەر سىيلىق الىپ جاتقاندا كەڭەستىڭ قاباعىنا نەگە ەشكىم قارامادى؟ ادىلەتسىزدىك ءبىزدىڭ قوعامدا ءالى تالاي ورىن الادى. ول ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىزگە بايلانىستى.

دۇرىس ەكەن. سوعان قاراماستان، ەل ىشىندە بولسىن، اقىندار اراسىندا بولسىن اقىنداردىڭ ءبىر ءوزارا بولىنۋشىلىككە بوي الدىرعانى اڭعارىلىپ وتىرعان سياقتى. وسى ايتىستىڭ كوشىن سۇيرەپ جۇرگەن ازاماتسىز عوي. سىزگە بۇل جاعداي قالاي كورىنەدى؟

قازاقتىڭ اراسىنا جىك تۇسكەنى ءبىر بۇگىن ەمەس. رۋعا، جەرگە، شالا قازاق، تازا قازاق بولىپ بولىندىك. ەندى دىنىنە، تاريقاتىنا قاراپ، راديكال، باسقا دەپ ءبولىپ جاتىرمىز. ال، ايتىستا وندايعا جول بەرمەيمىز. ەگەر ايتىس اقىندارى ءوز ارالارىندا الگىندەي بولىنۋگە بارسا، ونداي ايتىستى توقتاتۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. بۇل بولىنۋشىلىك، ونىڭ ىشىندە ءدىني الاۋىزدىق قيىن ماسەلە. كەشەگى اقتوبەدەگى وقيعا، باسقاسى بار، حالىق ءالى ۇرەي قۇشاعىندا. بىزگە بىرلىك كەرەك. بار ايتارىم وسى.

اڭگىمەمىز ءبىرىڭعاي «التىن دومبىرانىڭ» توڭىرەگىندە بولىپ كەتكەن سياقتى. جۇكە، ءبىرازدان بەرى ويدا جۇرگەن ماسەلە، ايتىستىڭ يۋنەسكو تىزىمىنە ەنگەنىن ەستىدىك، ءتول ونەرىمىز حالىقارالىق ۇيى دەڭگەيىندە قورعالاتىن بولدى. وسى ءسۇيىنشى حاباردى سىزبەن ءبولىسىپ، ەڭبەگىڭىزدى ەسكەرگەندەر بولدى ما؟

ايتىس تاريحتىڭ كونە كەبەجەسىنە ءتۇسىپ كەتكەن، ۇمىتىلىپ بارا جاتقان ونەر ەدى عوي. مەن كەۋدەسىن كەردى دەپ قابىلداماڭىزدار، ءبىراق، سوناۋ جەتپىس ءتورتىنشى جىلدارى وسى ايتىستى قولعا الماعانىمدا ايتىستىڭ بۇگىنگى دەڭگەيىن كورەر مە ەدىك، كورمەس پە ەدىك دەگەن ويعا قالامىن. باسقا ءبىر ەلدە جوق ايتىس ءقازىر تاۋەلسىزدىككە قىزمەت ەتىپ جاتىر. ودان بولەك مەن وسىدان بەس جىل بۇرىن ايتىس اقىندارى مەن جىرشى-تەرمەشىلەردىڭ حالىقارالىق وداعىنىڭ زاڭدى سايلانعان ءتوراعاسىمىن. ال، ءتول ونەرىمىز يۋنەسكو-نىڭ رۋحاني مۇرالار تىزىمىنە ەنىپ، ونىڭ سەرتيفيكاتىن تاپسىرعان جيىنعا مەنى شاقىرۋعا بولار ەدى عوي. ايتىس وداعىنىڭ باسشىسى رەتىندە ول جيىنعا قاتىسۋعا حاقىم بار شىعار؟ ەندىگى ۋايىمىم حالىقارالىق رۋحاني مۇرا مارتەبەسىن يەلەنگەن ايتىستىڭ مەملەكەت قامقورلىعىندا بولۋى، قارجىلىق قيىندىق كورمەۋى جانە اقىندارىمىزدىڭ ەركىن ايتىس جاساۋىنا مۇمكىندىك بەرىلۋى.

سۇحباتتاسقانىڭىزعا راقمەت.

ەرلان تولەۋباي.