تاۋەلسىزدىككە دەيىن ورىس ءتىلى قازاق ەلى ءۇشىن دۇنيە ءتىلى، عىلىم ءتىلى، مادەنيەت ءتىلى، ۇلت ارالىق قاتىناس ءتىلى، ۇيىتقىلىق ءتىلى، وكتەمدىكتىڭ ءتىلى بولاتىن. ءقازىر زامان وزگەردى. تاۋەلسىزدىك العان قازاق ەلى ءوز تىلىمەن الەمگە ۇڭىلە باستادى.
بۇگىنگى تاڭدا، ورىس ءتىلى قازاق ەلىنىڭ عىلىم-تەحنيكا تۇرعىسىنان العا باسۋىنا، جاستارىمىزدىڭ جاڭا كوزقاراستارمەن قارۋلانىپ، دۇنيە جۇزىلىك عىلىمي-تەحنيكانىڭ الدىنعى كوشىنە ىلەسۋىنە بوگەت بولۋدا.
قازىرگى الەم ءتىلى - اعىلشىن ءتىلى. الەمدەگى ينفورماسيانىڭ 70%-ى اعىلشىن تىلىندە تارالادى. جۇڭگو ەلىندە تۇراتىن كومپيۋتەردى وتە جاقسى مەڭگەرگەن، اعىلشىن ءتىلىن جەتىك بىلەتىن، جۇڭگو ءتىلىن ءوز انا تىلىندەي سويلەيتىن، جەكە مەكتەپ اشىپ ۇلتىمىزدىڭ ۇرپاقتارىن عىلىم-بىلىمگە تاربيەلەپ جۇرگەن ۇلتجاندى باۋىرىمىز ىقىلاس ورازباي ۇلى «ءۇرىمجىنىڭ كوركەم جىگىتتەرى» اتتى ماقالاسىندا بەلگىلى ءبىر سەرىكتىكتىڭ تور بەتىنە يقۋات قوسۋ ءۇشىن قاجەتتى ينفورماسيانى جەر شارىنداعى جاڭا دۇنيەنى كۇنبە-كۇن اۋدارىپ وتىرادى دەگەن جۇڭگو تىلىندە تابا الماي، تەك اعىلشىن تىلىندە تاپقانىن، «اعىلشىن ءتىلىن بىلمەسەڭ ادىمىڭ اشىلمايدى» دەگەن ءسوزدىڭ شىندىعىنا مويىنسال بولعاندىعىن ايتىپتى. جۇڭگو جوعارى وقۋ ورنىندا جۇمىس ىستەيتىن حيميا عىلىمىنىڭ دوكتورى كۇنداۋلەت ءالىماجى ۇلى ءبىر اڭگىمەسىندە «قىتايدا دوكتورلىق جۇمىسپەن جۇرگەندە بايقاعانىم قازىرگى جۇڭگو عالىمدارى ورىس عىلىمىن، ورىس ءتىلىن مەنسىنبەيدى ەكەن» دەپ ەدى. شىن مانىندە ىزدەنىپ جۇرگەن جاندارعا اعىلشىن ءتىلىنىڭ ورىس تىلىمەن، جۇڭگو تىلىمەن سالىستىرعاندا الەمنىڭ، وركەنيەتتىڭ، عىلىمنىڭ ءتىلى ەكەنىن ايتۋ باسى ارتىق شارۋا.
قازاق ەلى اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن قانشا دارىپتەگەنىمەن، ءادىس-شارالار اتقارعانىمەن ءالى دە اعىلشىن ءتىلىن قاجەتتى دەڭگەيدە جالپىلاستىرا المادى.
ورىس ءتىلىنىڭ بۇگىنگى قازاق قوعامىندا تىلدىك ورتاسى بار. بالالارىمىز كىشكەنتاي كەزدەن ويناپ ءجۇرىپ ورىسشا ۇيرەنىپ الادى. ورىس ءتىلى - عىلىمنىڭ ءتىلى. ونى يگەرگەن بالا اعىلشىن ءتىلىن بىلمەسە دە قاجەتتى ءبىلىمدى، ينفورماسيانى ينتەرنەت الەمىنەن تابا الادى، ءمالىم دەڭگەيدە ءوز قاجەتىن جاقسى قاناعاتتاندىرادى. قازاقستاننىڭ جوو-عى قازاق بولىمسىندە وقيتىن ستۋدەنتتەر ديپلوم جۇمىستارىن جازۋ بارىسىندا مالىمەتتەردى ورىس ءتىلدى دەرەك كوزدەرىنەن كوپ پايدالاناتىنى بەلگىلى. اعىلشىن تىلىندەگى اقپاراتتاردى قارامايمىز. ءتىپتى كەيبىر دوكتورلىق ديسەرتاسيامىزدىڭ ورىس تىلىندەگى ماقالالاردىڭ كوشىرمەسى بولىپ جاتاتىنى كۇلكىلى جاعداي. ءبىزدىڭ جوعارى وقۋ ورىنداعى ستۋدەنتتەرىمىز اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنىپ باس اۋىرتپاي-اق، وزدەرىنىڭ قاجەتىن ورىس تىلىمەن شەشىپ توقمەيىلسىپ جان قيناماي تىرلىك جاسايدى. بۇل ءۇردىس قازاق عىلىم الەمىن، قازاق مادەنيەتىن، الەم وركەنيەتىنىڭ الدىڭعى لەگىنە شىعارۋعا توسقاۋىل بولادى. قازاقتىڭ رۋحاني ساناسىن ورىس قوراسىنا قاماپ قويادى. ولجاس سۇلەيمەنوۆ قازاقستانعا تولىق قاندى تاۋەلسىزدىك قاۋىپتى دەپ قورىققانىمەن، قازاق حالقى قورىقپايدى. ولجاستىڭ بۇل ءسوزى كەشەگى ساناسى ورىستانعان ۇرپاقتىڭ جان ايقايى.
«قازاقستاننىڭ بولاشاعى قازاق تىلىندە. قازاق ءتىلى - قازاقستاندىقتاردى بىرىكتىرۋشى كۇش» دەپ ەلباسىمىز ايتقانىمەن، اينالاسىندا قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن قازاقتار از ەمەس. ولاردىڭ ۇرپاقتارى دا قازاق ءتىلىن بىلمەيدى. ورىسشا سۇراققا قازاقشا جاۋاپ بەرسەڭ جۇمىستان قۋىلاسىڭ.
ەندى ىسكە اسىرىلاتىن ءۇش تۇعىرلى ءتىل يدەياسى. مىنە بۇلار بۇگىنگى بيلىك ىسكە اسىرىپ وتىرعان تىرلىكتەر. ءۇش تۇعىرلى ءتىل يدەياسى ورىس ءتىلىنىڭ قۇرمەتى ءۇشىن ويلاپ تابىلعان يدەيا. ايتپەسە، زاڭدىق نەگىزى، بەدەلى بار ورىس ءتىلىن ءبىر تۇعىرعا اينالدىرىپ، سانانى الجاستىرماي، اعىلشىن ءتىلىن دامىتۋدىڭ جاڭا شارالارىمەن اينالىسسا، قازاق ءتىلى مەمەلەكەتتىك تىلدىك ورنىمەن دارىپتەلسە، ورىس ءتىلى اقىرىنداپ ىعىساتىن ەدى. ورىس ءشوۆينيزمى قاعىنىپ تۇرعان بۇگىنگى تاڭدا، ورىس ءتىلىن بىلگەن جاس ۇرپاعىمىز ءوزىن الەمنىڭ قوجاسىنداي سەزىنۋدە. ەگەر قازاق ەلىندە ورىس ءتىلىنىڭ قولدانىلۋى ءدال وسى دەڭگەيدەن تۇسپەسە، بولاشاقتا قازاق ءتىلى مەن ورىس ءتىلىنىڭ كەسكىلەسكەن كۇرەسى تۋىلۋى مۇمكىن.
ءالى ەسىمدە. 2012 جىلى كۇز ايىندا استانادان الماتىعا قاراي پوەزبەن جولعا شىقتىم. قارسى توسەكتەگى جاس شاماسى 26-لارداعى جاس قازاق جىگىتپەن اڭگىمەلەستىم. ەۋرازيا ۋنۆەرسيتەتىنىڭ ماتەماتيكا فاكۋلتەتىنىڭ ماگيسترى ەكەن. قوسىمشا ساباق بەرەدى. وسى سوزدەردى قازاقشا ارەڭ جەتكىزگەن ول بىردەن بۇرىنعى كەڭەس كەزىن، قازىرگى رەسەيدى ماقتاي جونەلدى. سول كەزدە ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداققا قول قويۋ ۋاقىتى تاياپ قالعان، ەكونوميكالىق وداق تۋرالى الۋان ءتۇرلى كوزقاراستار قوعامدا تالقىلانىپ جاتقان. مەن سىناپ كورەيىن دەپ بۇل جىگىتكە «قازاقستان رەسەيگە قايتا قوسىلعانى دۇرىس پا؟ دەپ سۇراق قويدىم. الگى جىگت: «بولادى، قوسىلۋ كەرەك» دەپ جاۋاپ بەردى. وسى كەزدە ۇستىنگى توسەكتە جاتقان 40 جاس شاماسىنداعى ايەل جىگىتكە دۇرسە قويا بەردى. بىر-بىرىنە تەبىسكەن ەكەۋىن جابىلىپ ارەڭ اجىراتىپ، قويدىردىق. مىنە بۇل ساقتانباساق بولاشاقتا بولاتىن قاقتىعىستىڭ شاعىن كورىنىسى. بولاشاقتاعى ەرمەك تايشىبەكوۆتەردى جەتىستىرىپ جاتقاندىعىمىزدىڭ بەلگىسى. (ەرمەك تايشىبەكوۆ قازاقستان رەسەيگە قوسىلۋ كەرەك دەپ الەۋمەتتىك جەلىدە اشىق ۇندەۋ تاستاعانى ءۇشىن 4 جىل باس بوستاندىعىنان ايرىلدى) سونىمەن بىرگە، قازاق ءتىلىنىڭ ۇستەمدىگىنسىز تاۋەلسىزدىكتى تۇسىنبەيتىن، ورىسقا وشىگە ءبىر ۇرپاق جەتىلىپ كەلە جاتىر. سوندىقتان بۇگىنگى قازاق جاستارى ورىس تىلىنەن سانالى تۇردە باس تارتۋى كەرەك. تەك وسى كەزدە عانا بولاشاقتا بولۋى مۇمكىن ۇلت ارالىق قاقتىعىستان اينالىپ وتۋگە بولادى. ورىس تىلىنەن باس تارتۋدا بيلىكتىڭ پارمەنىن، باستاماسىن كۇتۋدىڭ قاجەتى جوق. بيلىك پەن زاڭنىڭ ورىس تىلىنە تىڭ مىنەز كورسەتۋى ءدال ءقازىر قازاق ەلىن ساياسي تۇراقسىزدىققا اكەلۋى مۇمكىن. تەك جاستار، ءاربىر جەكە تۇلعا يدەيانى ازات ەتىپ، ازاماتتىق جاۋاپكەرشىلىكپەن، ءوز ەركىمەن، ءوزىنىڭ جەكە ءىسى تۇرعىسىنان ورىس تىلىنەن سانالىقپەن باس تارتۋى كەرەك.
اۆتور: بەكتۇرعان اۋباكىر ۇلى
