اراب الەمى قانداي الەم؟ اراب ەلدەرى جايىندا نە  بىلەمىز؟ «اراب كوكتەمى» قايدان شىقتى؟ نەلىكتەن ساۋد ارابياسى، ءباا، باحرەين، يەمەن باستاعان 7-8 اراب مەملەكەتى باۋىرلاc قاتار  مەملەكەتىمەن ساياسي، ەكونوميكالىق، ديپلوماتيالىق قاتىناسىن توقتاتتى؟ قاتار مەملەكەتى راسىمەن دە تەرروريزمدى، دايش، «ءال كايدا» سەكىلدى تەررورلىق توپتاردى قولداپ وتىر ما؟ قاتار مەن يراننىڭ بايلانىسى قانداي؟ وعان جاقىندا رەسمي ىسساپارمەن كەلىپ كەتكەن اقش پرەزيدەنتى دونالد ترامپتىڭ قانداي قاتىسى بار؟  اراب ەلدەرىندەگى وزگەرىستەرگە يزرايل نەندەي مالىمدەمە جاساپ ۇلگەردى؟ يسلام مەملەكەتتەرى مەن تەرروريزمنىڭ قانداي بايلانىسى بار؟ مۇنداي بايلانىستىڭ بولۋى  مۇمكىن بە؟  وسىنداي تۇيتكىلدى سۇراقتاردىڭ جاۋابىن ءبىلۋ «قازاقستان زامان» گازەتىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى بەلگىلى ساياساتكەر، بىرنەشە ەڭبەكتىڭ اۆتورى، اراب ەلدەرىندە ەلشىلىك قىزمەتىن اتقارعان راسۋل جۇمالىنى «ءبىزدىڭ سۇحبات» بولىمىنە شاقىردى.

بۇگىنگى اراب مەملەكەتتەرى جايلى قىسقاشا سيپاتتاپ بەرسەڭىز.

— بۇگىندە 21 اراب مەملەكەتى بار. اراب الەمى، تاياۋ شىعىس، سولتۇستىك افريكا دەگەندەردى ءبىرتۇتاس الەم رەتىندە قابىلدايمىز. رۋحاني، ءدىني، ساياسي، گەوگرافيالىق، مادەني ت.ب. بۇل اتالعان ماسەلەلەردى ولار مۇمكىندىگىنشە ءبىرتۇتاس ۇستاۋعا تىرىسادى. كەزىندە «پانارابيزم» دەگەن تۇسىنىك بولدى. اراب مەملەكەتتەرى ورتاق ءبىر ساياسات ۇستانىپ، سول ارقىلى قۋاتىن ارتتىرۋدى ماقسات ەتتى. بۇل تۇركى تىلدەس مەملەكەتتەر دوستاستىعىنا، ىنتىماقتاستىعىنا ۇقسايدى. ال ءقازىر وسى اراب الەمىنىڭ ءبىرتۇتاس ورتاق مۇددەنى ۇستانىپ وتىرعاندارى از. ماسەلەن، تاياۋ شىعىس پروبلەماسى، يزرايل مەن اراب الەمىنىڭ پالەستينا ماسەلەسىندەگى تەكەتىرەسى. سونىمەن قاتار، ورتاق ەكونوميكالىق كەڭىستىك ءپرينسيپى سەكىلدى ماسەلەلەردى عانا ايتۋعا بولادى. ءتىپتى، اراب ەلدەرى بىر-بىرىمەن قىرعيقاباق، بىر-بىرىمەن سوعىس جاعدايىندا وتىرعان جايى بار. اسىرەسە سوڭعى 10-20 جىلدا وسى سالقىنقاباقتىق ۇدەپ كەتتى. 60-70 جىلدارى اراب مەملەكەتتەرى بىر-بىرىنە قارسى شىعادى دەگەنگە سەنۋ قيىن ەدى. كەزىندە يراك پەن يراننىڭ اراسىنداعى سوعىس، يراكتىڭ كۋۆەيتتى باسىپ العانى، يەمەن مەن ساۋد ارابياسى اراسىنداعى شيەلەنىس، الجير مەن ليۆيانىڭ، ليۆيا مەن تۋنيس اراسىنداعى سوعىس. وسىنداي شيەلەنىستەر ۇدەپ كەتتى. مۇنداي شيەلەنىستەردىڭ سەبەبى وتە كوپ: 21 اراب مەملەكەتىنىڭ ەليتالارىنىڭ ساياسي امبيسيالارى، ەگويزمى، ۇلتتىق مۇددەلەرىنىڭ قابىسا بەرمەۋى، ەكونوميكالىق مۇددەلەرىنىڭ ءارقالاي بولۋى، شەكارا ماسەلەسىندەگى تۇيتكىلدەر، سۋعا قاتىستى داۋ-دامايلار، مۇناي ماسەلەسى تۇرعىسىنداعى تايتالاستار. سوندىقتان بۇگىن اراب الەمى ءبىرتۇتاس، ورتاق ءبىر مامىلەگە كەلگەن دەپ ايتۋ قيىن. ءتىپتى ءدال ءقازىردىڭ وزىندە مونارحيالىق اراب مەملەكەتتەرى مەن رەسپۋبليكالىق اراب مەملەكەتتەرىنىڭ اراسىندا كيكىلجىڭدەر كوپ. ولاردىڭ ءوزارا كەلىسپەۋشىلىكتەرى، سىرتقى الەممەن بايلانىس تۇرعىسىندا ايىرماشىلىقتارىنىڭ وتە كوپ بولۋى، ايماقتاعى كوپ جىلداردان بەرى قوردالانىپ، شەشىلمەي كەلگەن پروبلەمالار اسىرەسە رەسپۋبليكالىق جۇيەدەگى اراب مەملەكەتتەرىنە ءتان. ەكونوميكالىق تۇيتكىلدەر، جاستاردىڭ ماسەلەسى، جەمقورلىق، باي مەن كەدەي بولىپ توپقا ءبولىنۋ، كەدەيلىكتىڭ، جۇمىسسىزدىقتىڭ ارتۋى، بيلىكتىڭ ۇزاق ۋاقىت بويى اۋىسپاۋى، دەموكراتيانىڭ تۇنشىقتىرىلۋى سياقتى پروبلەمالار «اراب كوكتەمى» وقيعالارىنا الىپ كەلدى. ءبىرتالاي اراب مەملەكەتتەرىندە، مىسالى، تۋنيس، ليۆيا، مىسىر، يەمەن، بەلگىلى ءبىر دارەجەدە سيريادا ۇلكەن قانتوگىسكە، ازاماتتىق سوعىسقا الىپ كەلدى دەپ ايتۋعا بولادى. اراب مەملەكەتتەرىنەن قۇرىلعان «اراب مەملەكەتتەرىنىڭ ليگاسى» دەگەن ۇيىم بولعان. بۇل بۇۇ سەكىلدى ۇيىم سانالادى. سونىمەن قاتار، «اراب ماعريبى» دەگەن ۇيىم بار. ولاردىڭ قازىرگى جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتى بۇل ماسەلەلەردى شەشۋگە قاۋقارسىز. مۇنداي ماسەلەلەردى شەشۋدە اراب مەملەكەتتەرىنىڭ بىرىگۋى، ءبىراۋىزدىلىعى بىلاي تۇرسىن، ولاردىڭ ءوز كۇشىمەن بۇل ماسەلەلەردى تارقاتۋعا مۇمكىندىگى، الەۋەتى جەتپەيدى. سوندىقتان، كوپشىلىك پروبلەمالاردى سىرتقى كۇشتەردىڭ اسەرىمەن شەشىپ، وزگەلەردىڭ الەۋەتىنە جۇگىنۋگە تۋرا كەلەدى. ونىڭ ىشىندە كۋۆەيتتى ازات ەتۋدە ناتو اسكەرلەرى كەلۋى نەمەسە بۇگىنگى سيريا ماسەلەسى. اراب ەلدەرى «بۇل ءبىزدىڭ ىشكى ماسەلەمىز، ونى ءوزىمىز شەشۋىمىز كەرەك» دەيدى. ءبىراق ءىس جۇزىندە ول قولدارىنان كەلىپ وتىرعان جوق.

— وزىڭىزگە ءمالىم، 7 اراب مەملەكەتى قاتار مەملەكەتىمەن ەكونوميكالىق، ساياسي، ديپلوماتيالىق قاتىناسىن توقتاتتى. بىلۋىمىزشە، قاتار مەملەكەتى الەم بويىنشا ءسان يندۋسترياسىنان باستاپ، بانك سەكتورىنا دەيىن 300 ملرد-تان استام دوللار ينۆەستيسيا سالعان باي مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى. ساۋد ارابياسى، ءباا، مالديۆ، كۋۆەيت، يەمەن سەكىلدى 7 مەملەكەتتىڭ بىردەن وسىنداي شەشىم شىعارۋىنا نە سەبەپ؟

— اراب مەملەكەتتەرى گەوگرافيالىق تۇرعىدا ءوزارا توپتالىپ ورنالاسقان. بۇلار حاليدج، ماشريف (كۇن شىعاتىن جەر)، ماشريف (كۇن باتىس) ايماعى دەپ بولىنەدى. حاليدجگە اراب شىعاناعىنداعى اراب مەملەكەتتەرى كىرەدى. ماشريفقا تاياۋ شىعىستاعى مىسىر، يوردانيا، سيريا، سۋدان، پالەستينا، ليۆان سەكىلدى مەملەكەتتەر كىرەدى. ماعريفقا سولتۇستىك-باتىس افريكاداعى 5 مەملەكەت كىرەدى: ليۆيا، الجير، ماروككو، تۋنيس، ماۆريتانيا. ءۇش توپتىڭ ىشىندەگى ءسوز بولىپ وتىرعانى «حاليدج» ايماعى. بۇلار باي اراب مەملەكەتتەرى. يەمەن بۇل توپقا تولىقتاي كىرمەيدى، ول وقشاۋلانىپ تۇرعان مەملەكەت. بۇلاردىڭ بارلىعى مونارحيالى، تەوكراتيالىق مەملەكەتتەر. ونىڭ ىشىندە وسى ءار توپتىڭ ءوز كوشباسشىسى بار. ايتالىق، ماشريفتاعى كوپ جىلداردان بەرگى كوشباسشى — مىسىر. حاليدج ايماعىندا كوشباسشى، الەۋەتى، جەرى، حالقىنىڭ سانى، ساياسي ىقپالى جونىنەن باسىمى — ساۋد ارابياسى. بارلىعىنا اعا رەتىندە، بارلىعىنا ۇلكەن ءبىر سەرىكتەس رەتىندە تانىلىپ كەلگەن. وسى اراب مەملەكەتتەرى 60-70 جىلداردان بەرى ءوزارا جاقىنداسۋعا، ينتەگراسيالانۋعا پارسى شىعاناعى اراب كەڭەسىن قۇرۋعا كوپ كۇش سالدى. ورتاق ساۋدا ماسەلەسى، ينۆەستيسيا سياقتى ماقساتتارى وتە كوپ بولدى. ەۋروپالىق وداق سەكىلدى ورتاق ۆاليۋتا ەنگىزۋدى ويلاستىرعان. بۇل مۇددەلەردىڭ قابىسپاۋى، ءتۇرلى ساياسي ەليتالارىنىڭ ءبىر-بىرىن مويىنداماۋىنان جۇزەگە اسپاي قالدى دەسەك بولادى. سونىڭ ىشىندە ءسوز بولىپ وتىرعان كۋۆەيت، ساۋديا، باحرەين، قاتار، ءباا، ومان. وسىلاردىڭ ىشىندە كىشكەنە عانا مەملەكەت بولسا دا، ءوزىمشىل ساياسات جۇرگىزەتىنى — قاتار. اسىرەسە، 90-جىلداردىڭ باسىندا بۇل ەلدە مەملەكەتتىك توڭكەرىس بولىپ، ءوز اكەسىن تاقتان تايدىرىپ، حاماد ءال-تاني بيلىكتى ءوز قولىنا الدى. ول — بىربەتكەي، وتە قاتال، امبيسياسى وتە زور ساياساتكەر. ونىڭ امبيسياسىنىڭ ىسكە اسۋىنا قاتار مەملەكەتىنىڭ وتە باي الەۋەتكە يە بولعانى اسەر ەتتى. الماتى وبلىسىمەن سالىستىراتىن بولساق، قاتار الماتى وبلىسىنىڭ وننان بىرىندەي جەردى عانا الىپ جاتىر. ونىڭ نەگىزگى بايلىعى مۇناي ەمەس، گاز. الەم بويىنشا وسى كىشكەنە عانا مەملەكەت گاز قورلارى بويىنشا رەسەيدەن كەيىن ەكىنشى ورىن الادى. مۇنايى دا، گازى دا مول قازاقستان سەكىلدى باي مەملەكەتتەر كوپ قوي، ءبىراق ونى يگەرۋ ءۇشىن مىقتى ساياسات، وڭتايلى، ساۋاتتى مەنەدجمەنت كەرەك. مۇنى قاتارلىقتار تولىققاندى ىسكە اسىرىپ، ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىن وتە جوعارى دارەجەگە كوتەرە ءبىلدى. حاماد ءال-تاني بيلىك باسىنا كەلگەننەن كەيىن، مىقتى قارجىلىق الەۋەتىن، مۇمكىندىگىن پايدالانىپ، الدىڭعى قاتارلى مىقتى جۇيەنى ىسكە اسىردى. وسى ەكونوميكالىق زور الەۋەتىن ساياسي اقپاراتتىق ترانفورماسيالاۋعا كوشتى. ياعني، قانداي دا ەكونوميكالىق قۋاتتى مەملەكەتتىڭ ەرتە مە، كەش پە، ساياسي امبيسيالارى دا ارتادى. ونىڭ وسى توڭىرەكتەگى ەڭ ءبىرىنشى جوباسى — ايگىلى «ءال-جازيرا» تەلەارناسى. ول كومپانيا، قاتەلەسپەسەم، 1996 جىلى قۇرىلعان. ونى اراب ايماعىندا عانا ەمەس، الەمدە ۇلكەن ءبىر تۇعىرعا كوتەرەتىن، مارتەبەسىن وسىرەتىن ەڭ العاشقى جوباسى «ءال-جازيرا» ەدى. «ءال-جازيرا» قاتاردىڭ، پارسى شىعاناعىنىڭ عانا ەمەس، تۇتاس اراب الەمىنىڭ سەنىمىنە اينالدى. حاماد ءال-تاني بۇدان باسقا دا كوپتەگەن جوبالاردى جۇزەگە اسىردى. شەت مەملەكەتتەرگە ينۆەستيسيالار سالدى. الەمدىك دەڭگەيدەگى شارالاردى وتكىزدى. سونىمەن قاتار، يسلام قوزعالىستارىنا، راديكالدى قوزعالىستارعا كومەك كورسەتۋ ارقىلى ءوزىنىڭ ساياسي تۇعىرىن كەڭەيتۋگە تىرىستى. اسىرەسە، بۇل اۋعانستان، شەشەنستان، داعىستان، سومالي، سۋدانعا قاتىستى. قاتاردىڭ وسىنداي بىربەتكەي، ءوزىمشىل، وتە قاتقىل ساياساتى ءبىرتالاي اراب مەملەكەتتەرىنىڭ قىتىعىنا ءتيدى. وسى سەبەپتى بىرنەشە مەملەكەتپەن قىرعيقاباق ءجۇردى. 90-جىلداردىڭ اياعى مەن 2000 جىلداردىڭ باسىندا ليۆيا پرەزيدەنتى مۋاممار كاددافي مەن قاتار پرەزيدەنتىنىڭ اراسىندا كيكىلجىڭدەر ورىن الدى. مۋاممار كاددافي ال-تانيگە (قاتاردىڭ قازىرگى باسشىسىنىڭ اكەسى، 150-160 كەلى شاماسىنداعى ءىرى دەنەلى كىسى ەدى) «سەن تاماقتى از جەسەيشى، كىشكەنە ارىقتاسايشى» دەپ تيىسكەن بولاتىن. سونداي كيكىلجىڭدەردەن سوڭ قاتار مەن ليۆيا ديپلوماتيالىق قاتىناستارىن ءۇزدى. كەيىن وسى ءال-تاني «اراب كوكتەمى» كەزىندە كاددافيگە پارتيزاندار قارسى شىققاندا ولارعا اقپاراتتىق قانا ەمەس، قارۋ-جاراقپەن جانە قارجىلاي كومەك بەردى. ءسويتىپ، ءبىر كەگىن قايتاردى. ارينە، باسقا دا سەبەپتەرى دە بار. مىسىر — ەڭ ءىرى اراب مەملەكەتى. حالقىنىڭ سانى 70 ملن. كەزىندە بيلىكتەن كەتىرىلگەن پرەزيدەنتى حوسني مۋباراك وسى ال-تانيگە «سەن شىناشاقتاي عانا مەملەكەتسىڭ، سەنىڭ حالقىڭنىڭ سانى ءبىزدىڭ «رامزيس حيلتون» قوناقۇيىنە سىيىپ كەتەدى. سەن ماعان نە دەپ وتىرسىڭ؟» دەگەندەي ءسوز ايتقان. «اراب كوكتەمى» كەزىندە بۇلاردىڭ بيلىكتەن كەتۋىنە كوبىنە ىشكى سەبەپتەر، الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق جاعدايى تۇرتكى بولدى. ارانداتۋ جاعدايى كورىنىس تاپپاي قالعان جوق. ونىڭ ىشىندە قاتار وسى ماسەلەلەرگە ارالاسىپ، ەل پرەزيدەنتىنىڭ تاقتان تايدىرىلۋىنا ىقپال ەتتى. حوسني مۋباراكتان كەيىن «مۇسىلمان باۋىرلار» قوزعالىسى وكىلدەرى بيلىك باسىنا كەلگەندە ولارعا وتە زور كومەك كورسەتكەن — قاتار. ليۆيانىڭ قازىرگى جارتىسىن باقىلاپ وتىرعان «يسلام مەملەكەتىنە»، ياعني دايش ۇيىمىنا كومەك كورسەتىپ وتىرعان دا قاتار. ليۆيا ءقازىر ءبىرتۇتاس مەملەكەت ەمەس، 4-5 بولىككە بولىنگەن. ءدايش-تىڭ وندا دا ىقپالى زور. ءارقايسىسىنىڭ ءوزىنىڭ بيلىگى بار. اراب مەملەكەتتەرى ىشىندە قاتار مەن سيرياعا، ليۆياعا، مىسىرعا، يەمەنگە قاتىستى كيكىلجىڭدەر، تايتالاستار بولدى. ەندى وسىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ءبىر قاتتى تايتالاس قاتار مەن ساۋد ارابياسىنىڭ اراسىندا. ساۋد ارابياسى — پارسى شىعاناعىنداعى كوشباسشى. ول ءوزىن باسقالارعا ۇكىم شىعاراتىن، ىقپال كورسەتەتىن مەملەكەت سانايدى. بۇل كەيبىرەۋلەردىڭ قىتىعىنا ءتيدى. مۇنى مويىنداماي، قارسى شىققان، «ءوزىمىز جەكە مەملەكەتپىز، ءبىز ساۋديالىقتاردىڭ ايتقانىمەن جۇرمەيمىز» دەگەن ۇستانىمدا بولعان قاتار ەدى. بۇلاردىڭ ورتاق ەكونوميكالىق كەڭىستىك، ورتاق دينار دەدىك، ىشكى ماسەلەلەرى، ورتاق ەكونوميكالىق ساۋدا كەڭىستىگى جانە ساياسي ماسەلەلەردە ءتۇرلى قاراما-قايشىلىقتارى پايدا بولدى. بۇل اسىرەسە مىسىرداعى جاعدايعا بايلانىستى. سەبەبى، كەزىندە مىسىردا «مۇسىلمان باۋىرلارعا» كومەك كورسەتكەن قاتار بولدى. ال «مۇسىلمان باۋىرلار» («يحۋانين مۋسليمين») — ءدىني راديكالدى قوزعالىس. ال ساۋديالىقتار سالافيزم باعىتىن، ۋاھابشىلىقتى ۇستانادى. سول ساۋديالىقتار «مۇسىلمان باۋىرلاردى» ءيتتىڭ ەتىنەن جەك كورىپ، ءوزىنىڭ باقتالاسى رەتىندە سانايدى. ساۋديالىقتار بۇعان قارسى شىعىپ، ولاردى بيلىك باسىنان تايدىرىپ، قازىرگى ءال-سيسيدى بيلىك باسىنا وتىرعىزعان بولاتىن. وسىنداي باي ەكى اراب مەملەكەتىنىڭ ايماقتاعى ءتۇرلى شيەلەنىستەرگە بايلانىستى كوزقاراستارى قايشى بولدى. سونىڭ بىردەن-بىر كورىنىسى — سيرياداعى جاعداي.

— جوعارىدا ايتىپ وتكەن 7-8 مەملەكەتتىڭ ءبىر مالىمدەمەسى قاتاردى دايش-كە، «ال-كايداعا» قولداۋ كورسەتتى، مەديا قۇرالدارىندا راديكالدى توپتاردىڭ يدەولوگياسىن دارىپتەدى، سونىمەن قاتار يەمەندەگى قاقتىعىستا «حۋليسي»، ياعني يراندىق راديكالدى توپتارعا قولداۋ ءبىلدىردى دەپ ايىپتايدى. سونداي-اق، قاتاردىڭ جوعارى لاۋازىمدى ۇكىمەت مۇشەلەرىنىڭ ءبىرىنىڭ «يراندى ءقاۋىپتى ەل ساناۋ — اقىماقتىق» دەگەن سەكىلدى مالىمدەمەسى، اقش-قا قاتىستى تەرىس پىكىرى اقپارات قۇرالدارىندا جاريالانىپ كەتتى. كەيىننەن مۇنى ءبىز ايتقان جوقپىز، بىزگە حاكەرلىك شابۋىل جاسالدى دەپ اقتالدى. باتىس ءباسپاسوزى (FT) قاتاردىڭ تەرروريستىك توپتارعا بەرگەن قارجىسى 1 ملرد. دوللار كولەمىندە دەپ وتىر.

— راس، وسىنداي كيكىلجىڭدەرى بار. نەگىزىنەن وسى ايماقتاعى اراب مەملەكەتتەرى مەن قاتاردىڭ اراسىنداعى تۇيتكىلدەر كەشە باستالعان جوق. بۇعان دەيىن ولار قوردالاندى، ءتۇرلى ءوزارا سىني پىكىرلەر، بىر-بىرىنە قارسى شىعۋ سەكىلدى وقيعالار بولدى. بۇل كيكىلجىڭنىڭ ەرەكشە ۇدەپ كەتكەنى 2010-2011 جىلدارى «اراب كوكتەمى» وقيعالارىنان كەيىن. «اراب كوكتەمىنىڭ» ىسكە اسۋىنا، مەملەكەتتىك توڭكەرىستەردىڭ ورىن الۋىنا وتە زور ىقپال ەتكەن — قاتار مەملەكەتى. قاتار مەن ساۋد ارابياسىنىڭ اراسىنداعى زور شيەلەنىس اسىرەسە 2013 جىلى باستالدى. 2014 جىلى ءتىپتى ديپلوماتيالىق قاتىناستارىن ءۇزىپ، ەلشىلەرىن شاقىرتىپ الدى. كەيىن ۋاقىتشا قايتا مامىلەگە كەلدى. نەگىزىنەن بۇل جەردە ەڭ نەگىزگى ماسەلە سيرياعا قاتىستى. ءقازىر سيريا ءبىرتۇتاس مەملەكەت بولۋدان قالدى. ارينە، يران، يەمەن ماسەلەلەرى بار. بۇل جەردە دە كەلىسپەۋشىلىكتەر ورىن الادى. ءبىراق سولاردىڭ ىشىندە ەڭ وتكىرى سيرياعا قاتىستى ماسەلە. ەلدىڭ رەسمي بيلىگى باشار اساد شامامەن ەلدىڭ 25-30 پايىزىن عانا باقىلاپ وتىر. قالعانى بولشەكتەنىپ كەتتى. ءبىر بولىگى كۇردتەر، ءبىر بولىگى شييتتەر، ءبىر بولىگى حريستياندار، سيريانىڭ ازاتتىق ارمياسى، دايش سياقتى ءتۇرلى راديكالدى توپتارعا ءبولىندى. قاتاردىڭ نەگىزگى كومەك كورسەتىپ وتىرعانى — باشار اسادقا قارسى سوعىسىپ وتىرعان دايش سياقتى راديكالدى قوزعالىستار. جالپى باشار اسادقا قارسى سوعىسىپ وتىرعان ۇيىمداردىڭ سانى وتە كوپ. بۇلاردىڭ ءوز اراسىندا دا اۋىزبىرشىلىك جوق. سيريادا بولىپ جاتقان ازاماتتىق سوعىس تەك قانا كوتەرىلىسشىلەر مەن باشار اسادتىڭ اراسىنداعى سوعىس ەمەس. «جابحاد ءال-نۋسرا» مەن دايش، «جابحاد ءال-نۋسرا» مەن كۇردتەر دە سوعىسىپ جاتىر. ولار بىر-بىرىنە ىقپال ەتۋ ءۇشىن، جەرلەردى يەلەنىپ قالۋ ءۇشىن، قالاعا باقىلاۋ جاساۋ ءۇشىن بىر-بىرىمەن قىرقىسۋدا. ەڭ سوراقىسى، وسىلاردىڭ ارتىندا تۇرعان كۇشتەر دە ءارقالاي. مىسالى، تۇركيانىڭ مۇددەسى ءبىر، اسىرەسە ولاردىڭ ماقساتى — كۇردتەردى جاۋىپ تاستاۋ. رەسەيدىكى باسقا ماقسات، امەريكانىكى باسقا ماقسات. ساۋد ارابياسى نەگىزىنەن «ءجابحاد-ال-نۋسراعا» كومەكتەسىپ وتىر. مۇنداعى ەڭ ءىرى راديكالدى ۇيىمدار — «جابحاد ءال-نۋسرا» مەن دايش. دايش-قا كومەك كورسەتىپ وتىرعان — قاتار. قاتاردىڭ بۇل ءبىرىنشى تاجىريبەسى ەمەس. كەزىندە وسىنداي ءىرى راديكالدى توپتاردىڭ بيلىككە كەلۋىندەگى ۇمتىلىستارى كەزىندە تاليبانمەن ءبىرىنشى ديپلوماتيالىق قاتىناستار ورناتقان. ول دا راديكالدى ۇيىم. ال قاتار مەن ساۋد ارابياسىنىڭ نەگىزگى كيكىلجىڭى سيرياعا قاتىستى. ەكەۋى دە باشار اسادتىڭ بيلىك باسىنان كەتكەنىن قالايدى. ەكەۋىنىڭ دە كوز تىگىپ وتىرعانى — باشار اساد بيلىك باسىنان كەتكەننەن كەيىن سيريا كىمنىڭ باقىلاۋىندا بولادى دەگەن ماسەلە. مەنىڭ عانا ەمەس، باسقا دا شىعىستانۋشىلاردىڭ، ساراپشىلاردىڭ ويىنشا، قاتار تىم قاتتى كەتتى. بۇلاردىڭ كوتەرىپ وتىرعان امبيسيالارى مەملەكەتتىڭ ءىس جۇزىندەگى الەۋەتىنە ساي كەلمەيدى. قانشاما باي بولسا دا، بۇعان الەۋەتى جەتپەيدى. ساۋد ارابياسى، مىسىر سەكىلدى الىپتارعا قارسى تۇراتىنداي مۇمكىندىگى جوق. بۇلار سوعىس جاعدايىنا بارمايدى. بۇلاردىڭ نەگىزگى ىقپالى — قارجى كوزدەرى. سوندىقتان ءقازىردىڭ وزىندە وسىنداي قاتتى ساياساتتىڭ ناتيجەسىندە كوپ وپىق جەپ وتىر. قاتار ساۋدا ارقىلى ءتۇرلى شەكتەۋلەر كورىپ وتىر. مەنىڭ ەستۋىمشە، ەمبارگونىڭ ناتيجەسىندە ەلدە ازىق-تۇلىك تاپشىلىعى ماسەلەسى تۋىنداعان سەكىلدى. مۇمكىن بۇل شيەلەنىس ۇزاققا بارمايمىن شىعار. 2014 جىلى دا وسى جاعداي ورىن الدى دا، قايتا باسىلدى. مەنىڭ ويىمشا، مۇنىڭ بىردەن-بىر سەبەبى — قاتاردىڭ الەۋەتىنىڭ جەتىسپەۋى. ول اسىراسىلتەپ جىبەردى. باسقالاردى تانىماي، كوزگە ىلمەيتىندەي حالگە جەتتى. مەنىڭ ءوز جورامالىم، بىرەر ۋاقىتتان سوڭ بۇل شيەلەنىستى باسۋعا تىرىساتىن شىعار. بۇعان قاتاردىڭ ءوزى عانا ەمەس، كورشىلەس مەملەكەتتەر، ساۋد ارابياسى دا وعان مۇددەلى. باسقا مەملەكەتتەردىڭ قارسى شىعىپ، ديپلوماتيالىق قاتىناستارىن ءۇزۋى كوبىنە ساۋديالىقتاردىڭ ىقپالىمەن. ساۋد ارابياسى ءىرى اراب مەملەكەتى عوي. ۇلكەن جيىرمالىق — G20 توبىنا كىرەتىن ساۋد ارابياسى عانا. سوندىقتان ونىڭ ەكونوميكالىق، رۋحاني، ساياسي ىقپالى زور.

— ساراپشىلار مۇنى كوبىنە ترامپتىڭ ساۋدياعا كەلۋىمەن بايلانىستىرادى. بىلەسىز، ساۋديالىقتار ترامپتى «قىلىش بيىمەن» قارسى الدى. ارتىنشا قارۋ-جاراق ماسەلەسى بويىنشا 105 ملرد. دوللارعا كەلىسىمشارت جاسادى. بۇل جەردە اقش-تىڭ قانداي دا ءبىر ىقپالى بار ما؟

— اقش، جۇڭگو نە رەسەي نەمەسە ەۋروپا ەمەس. 70-جىلداردىڭ سوڭىندا مىسىر پرەزيدەنتى انۋار ساادات: «تاياۋ شىعىستاعى پروبلەمالاردىڭ شەشىلۋىنىڭ كىلتتەرىنىڭ 99 پايىزى اقش-تىڭ قولىندا» دەگەن سياقتى پىكىر ايتقان. سول 70-جىلداردان بەرى كوپ نارسە وزگەرە قويعان جوق. ءالى دە بولسا تاياۋ شىعىس شيەلەنىسىن شەشۋدى امەريكانىڭ كومەگىنسىز ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. تيىسىنشە سۇننيتتىك باعىتتى ۇستانعان ساۋد ارابياسى ءۇشىن ايماقتاعى وتە زور پروبلەما — شييتتىك باعىتتى ۇستانعان يران الەمىنەن تونگەن ءقاۋىپ. ساۋد ارابياسى قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرىنە، قارۋ-جاراققا ت.ب. قانشاما قارجى بولگەنىمەن، جەكە-دارا وزدەرىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە قاۋقارى شامالى. بۇل ايماقتا تاريحي تۇرعىدا زور ءۇش كۇش بار. ول ساددام حۋسەيننىڭ كەزىندەگى يراك، يران جانە ساۋد ارابياسى. اسكەري مامانداردىڭ پىكىرىنشە، سوعىس جاعدايى تۋىنداي قالسا، يراك پەن يراننىڭ ساۋد ارابياسىن 1-2 اپتانىڭ ىشىندە باسىپ الۋعا قاۋقارى جەتەدى. ساۋديالىقتار ءۇشىن بۇل ەكەۋىنە توتەپ بەرۋدىڭ بىردەن-بىر جولى — اقش-قا ارقا سۇيەۋ. ءبىز قاۋىپسىزدىگىمىزدى، تۇتاستىعىمىزدى ساقتاپ قالامىز دەگەنگە ولاردىڭ وزدەرى سەنبەيدى. وسى رەتتە ترامپتىڭ كەلۋى، وسىنداي بۇرىن-سوڭدى تاريحتا بولماعان اكتىلەرگە قول قويۋى — ىقپالداسۋدىڭ جاڭا ءبىر بەلەسكە كوتەرىلگەنىنىڭ بەلگىسى. باراك وباما اكىمشىلىگى كەزىندە ساۋد ارابياسىمەن اراسى ءبىرتالاي السىرەپ قالعان ەدى. باراك وباما تاياۋ شىعىستا كوبىنە يكەمسىز ساياسات جۇرگىزدى. بۇعان وكپەلەگەن مەملەكەتتەردىڭ ىشىندە ساۋد ارابياسى عانا ەمەس، قاتار دا، يزرايل دە بار. ترامپتىڭ وسى ايماققا كەلىپ، زور كەلىسىمشارتقا قول قويعانىنىڭ استارىندا ساياسي، ستراتەگيالىق ىقپالداستىق جاتىر دەۋگە بولادى. مەنىڭ تۇسىنگەنىمشە، ترامپتىڭ دىتتەگەنى — ساۋد ارابياسى قاۋىپسىزدىگىنىڭ نەگىزگى «دەمەۋشىسى» بولىپ قالۋ. وسىنداي ۋادەسىن بەردى. سەبەبى يران كۇشەيىپ، مۇمكىندىگى ءوسىپ بارا جاتىر. بۇدان قاتتى شوشىنعان ساۋديا وسىنداي قادامدارعا بارۋعا ءماجبۇر. يراننىڭ كۇشەيگەنى اقش-قا دا، يزرايلعا دا كەرەك ەمەس، سوندىقتان بۇرىننان بار كواليسيا قايتادان جاساقتالىپ كەلە جاتىر دەپ تۇسىنۋگە بولادى.

— اراب مەملەكەتتەرىنىڭ قاتاردى تەرروريزممەن ايىپتاۋىنا بايلانىستى يزرايل ۇكىمەتى مۇشەلەرى «ارابتار ءيزرايلدى وزدەرىنە جاۋ سانايدى. نەگىزى ولاردىڭ جاۋى يزرايل ەمەس، تەرروريزم. ترامپتىڭ تەرروريزممەن كۇرەسە باستاۋى ءبىزدى قۋانتادى» دەگەن مالىمدەمە جاسادى. ەر-ريادتاعى سامميتتە ترامپ «ەلدەرىڭنەن تەرروريستەردى قۋىپ شىعىڭدار» دەگەن ەدى. وسى سامميتتەن سوڭ يراك پەن سيرياداعى تەرروريستەرمەن كۇرەستى قولداۋدىڭ اسكەري كونتينگەنتى قۇرىلدى. ترامپ ءىسساپارىنىڭ قاندايدا ءبىر ناتيجەسى بولۋى مۇمكىن بە؟ وسىدان سوڭ ترامپ «تۋيتتەر» پاراقشاسىندا «جاقىندا تاياۋ شىعىسقا جاساعان رەسمي ساپارىمدا راديكاليزمگە بۇدان كەيىن اقشا بەرمەۋدى ايتتىم. ليدەرلەر قاتاردى تاڭدادى!» دەپ جازعان.

— مۇنى ايتۋ قيىنداۋ. ساۋد ارابياسىنىڭ ءوز ىشىندە دە، قاتاردا دا وسىنداي ءاسىرادىنشىل، راديكالدى قوزعالىستار، قالتالى توپتار وتە كوپ. ولاردىڭ ساۋد ارابياسىنىڭ، قاتاردىڭ ءوز ىشىندە ىقپالى زور. سوندىقتان بۇل ساۋديانىڭ دا، باسقالاردىڭ دا ۇلكەن باس اۋرۋى. ولاردا ءوز ىشىندە جانجال شىعىپ كەتپەي مە، وزدەرىنىڭ راديكالدارى بۇلىك شىعارماي ما دەگەن قورقىنىش بار. ەكىنشى جاعىنان، وزدەرى تەوكراتيالىق، يسلام باعىتىنداعى مەملەكەتتەر. سوندىقتان، مۇنىڭ ارا جىگىن اشۋ وتە قيىن. بۇل ەكى ەلدىڭ دە سىرتقى ءدىني قوزعالىستاردى قولداۋداعى ماقساتى — وزدەرىنىڭ ىقپالىن كۇشەيتۋ. ءارى وزدەرىندەگى راديكالدارعا، باسبۇزارلارعا: «بۇلىك جاساساڭدار، سىرتقا بارىپ جاساڭدار، بىزدە ىستەمەڭدەر» دەگەن ۇستانىم. تۇبىندە «يسلام مەملەكەتىن» قۇرۋ كەرەك دەگەندەر باي بيزنەسمەندەر، ساياساتكەرلەر وتە كوپ. مىنە، وسىنداي ەكى ۇلكەن پروبلەما بار: ءداستۇرلى، ءدىني قالپىن ساقتاپ قالۋ، ەكىنشى جاعىنان جاڭارۋ، مودەرنيزاسيا. مۇنى كونسەرۆاتورلارمەن، ياعني ەسكىنى اڭساعاندار مەن جاڭاشىلدىقتى اڭساعاندار اراسىنداعى تەكەتىرەس دەپ ۇعىنۋعا بولادى.

— قازاقستان اراب مەملەكەتتەرىنىڭ قايسى-سىمەن تىعىز ەكونوميكالىق بايلانىستا؟ قاتار مەن قازاقستان اراسىندا قانداي بايلانىس بار؟

— اراب الەمىمەن بايلانىس سالىستىرمالى تۇردە العاندا وتە تومەن. بىرىنشىدەن، شالعاي جاتقاندىعى، مۇددەلەردىڭ ونشا قابىسا بەرمەۋى. 21 اراب مەملەكەتىمەن قازاقستاننىڭ ساۋدا بايلانىسى 250-300 ملن. دوللار. قازاقستاننىڭ جالعىز عانا تۇركيامەن ساۋدا اينالىمى 5-6 ملرد. دوللار بولسا، قىتايمەن ساۋدا اينالىمى 25 ملرد. دوللار. اراب مەملەكەتتەرى ىشىندە ءبىزدىڭ ەڭ تىعىز بايلانىس ورناتقانىمىز — ءباا، ودان سوڭ ساۋد ارابياسى، سودان كەيىن بارىپ بالكىم مىسىر شىعار. ساۋدا كولەمىنىڭ دەڭگەيى، ينۆەستيسيالار ت.ب. ءتورتىنشى، بەسىنشى ورىندا بارىپ قاتار تۇرعان شىعار.

— ءقازىر اقش سيرياداعى كۇرد توپتارىن اشىق تۇردە قارۋ-جاراقپەن قامتاماسىز ەتىپ جاتىر. ەردوعان اقش-قا بارىپ كەلگەنمەن، ماسەلەنى شەشە العان جوق. مۇنىڭ استارىندا نە جاتىر دەپ ويلايسىز؟ قارۋ جەتكىزۋ ماقساتى دايش-پەن كۇرەسۋ دەيدى. شىن مانىندە دايش-پەن كۇرەسەدى دەپ ويلايسىز با؟

— الەمدەگى مەملەكەتتىگى جوق ەڭ كوپ حالىق — كۇرد حالقى. حالىق سانى جاعىنان 35-40 ملن. توڭىرەگىندە. ودان كەيىن ەڭ كوپ حالىق — ۇيعىرلار. كۇردتەردىڭ باياعىدان بەرگى ۇستانىمى — ءوز مەملەكەتتىگىن ىسكە اسىرۋ. كۇردتەردىڭ سانى 35-40 ملن. بولعانىمەن، بۇلاردا اۋىزبىرشىلىك، تۇتاستىق جوق. سيرياداعى كۇردتەردىڭ ءوز قوزعالىسى، ءوز كوسەمدەرى بار. ولاردىڭ تۇركياداعى كۇردتەرمەن باسى سىيىسا بەرمەيدى. يراكتاعى كۇردتەر سيرياداعى كۇردتەردى تانىمايدى. بىرىنە-بىرى قارسى شىعاتىن جاعدايى بار. قالاي بولعاندا دا ءارقايسىسىنىڭ ۇستانىمى — بۇل مەملەكەتتەردىڭ اراب مەملەكەتتەرىنىڭ مەملەكەتتىگى السىرەگەنىن، ريەۆوليۋسيانى پايدالانا وتىرىپ، وزدەرىنىڭ مەملەكەتتىگىنە قول جەتكىزۋ. يراكتا سولتۇستىك كۇردستان دەيدى، سولتۇستىك يران ولار بۇل ماقساتىنا جەتتى. دەفاكتو، دەيۋرە ەمەس، دەيۋرە ول يراكتىڭ ىشىندە، ءبىراق ءىس جۇزىندە ءوزىن-وزى باسقارۋ، كادىمگىدەي اۆتونوميا، ولار بۇعان قول جەتكىزدى. سيرياداعى كۇردتەر وسى ماقساتتا ارەكەت قىلىپ وتىر. ولارعا مۇنداي مۇمكىندىك «اراب كوكتەمى» وقيعالارى كەزىندە پايدا بولدى. ولاردى وزىنە جاقىنداتۋ ءۇشىن، وپپوزيسياعا قوسىلىپ كەتپەۋى ءۇشىن، باشار اساد كەزىندە بۇلاردى جاقىنداستىرۋعا تىرىستى. 2011 جىلى «سىزدەرگە مەملەكەتتىك كەرەك پە، اۆتونوميا كەرەك پە، مىنەكي بەرەمىز، وزدەرىڭنىڭ سالىقتارىڭدى وزدەرىڭە قالدىرامىز، تەك قانا بىزگە قارسى شىقپاساڭدار بولدى» دەگەندەي مۇمكىندىكتەردى بەرىپ، جوعارى لاۋازىمدى ورىندار ۇسىندى. سونىمەن، كۇردتەر وپپوزيسيانى دا قولداعان جوق، باشار اسادقا دا قارسى شىقپاي، بەيتاراپ ۇستانىمدا بولدى. ءبىراق ازاماتتىق سوعىستىڭ كەسىرىنەن كۇردتەردىڭ، ولاردىڭ نەگىزىنەن ورنالاسقان جەرى سولتۇستىك سيرياعا ءدايش-تىڭ، باسقالاردىڭ دا ىقپالى تۇسە باستادى. ولار وز-وزدەرىن ساقتاپ، قورعاۋ ءۇشىن سوعىس جاعدايىنا كوشۋگە ءماجبۇر بولدى. كۇردتەردى بەلگىلى ءبىر دارەجەدە امەريكالىقتار، ەۋروپالىقتار قولدادى. رەسەي قولدادى، اسىرەسە تۇركيامەن اراسى اجىراعان كەزدە اسكەري جانە قارۋ-جاراقپەن كومەك جاسادى. كۇردتەردى سيرياعا قاتىستى ەمەس، تۇركياعا قارسى دا قولدانۋعا تىرىستى. ساياسات وزگەرىپ، قۇبىلىپ تۇرادى. رەسەي تۇركيامەن قايتا جاقىنداسقان سوڭ بارىپ ولاردان كىشكەنە اجىرادى. سەبەبى رەسەي ءۇشىن تۇركيا الدەقايدا ماڭىزدى. ءدال وسى ماسەلە امەريكاعا دا قاتىستى قۇبىلىپ تۇرادى. بىرەسە كۇردتەرگە كومەكتەسكىسى كەلەدى، سەبەبى باشار اسادقا قارسى وداقتاسى، دايش-كە قارسى وداقتاسى. ەكىنشى جاعىنان ناتو-نىڭ مۇشەسى تۇركيانى دا ساقتاپ قالعىسى كەلەدى.

— يسلام مەملەكەتتەرىنىڭ تەرروريزممەن بايلانىستى بولۋى، ولاردى قولداۋى يسلام دىنىمەن، مۇسىلمانشىلىقپەن مۇلدەم قابىسپايدى. دايش-تىڭ بەيبىت جانداردى قويشا قىرۋى، زورلىق-زومبىلىقتان قاشقان سيريالىقتاردىڭ ەلىن، جەرىن تاستاپ، ەۋروپاعا اعىلۋى، جولدا سابيلەردىڭ تەڭىزگە تۇنشىعۋى سياقتى جۇرەك اۋىراتىن وقيعالار ورىن الىپ جاتتى. بۇعان قالاي تۇسىنىكتەمە بەرۋگە بولادى؟

— بۇل ساياسي ىقپال ەتۋدىڭ جولى، ءدىني ىقپالدى پايدالانا وتىرىپ، باسقا مەملەكەتتەرگە ءوز ىقپالىن جۇرگىزۋ جانە ونى قۋاتتاپ، قولداپ وتىرعان وزدەرىندەگى اسىرەدىنشىل ورتالار. وسىنداي قوزعالىستاردى دەمەپ وتىرعان بۇلاردىڭ وتە مول قورلارى بار. بۇل الەۋمەتتىك قارجىلىق كومەك ەمەس، زور ساياسي ىقپالداستىق. ياعني وسى ىقپالىن كەڭەيتۋ. ەكىنشى ماسەلەسى، ايماقتا تاياۋ شىعىس دەيمىز، ورتالىق ازيا، وڭتۇستىك ازيادا بۇار وتە ۇلكەن كۇشكە يە. مۇنىڭ كوپتەگەن سەبەپتەرى بار. اراب الەمىندە، تاياۋ شىعىس ەلدەرىندە ءدىننىڭ ىقپالى كۇشتى بولعان. يسلام ءدىنىنىڭ حريستياندىقتان، بۋدديزمنەن ەرەكشەلىگى — زاڭ ماسەلەلەرىنە، ساياسي ۇستانىمعا وتە زور ىقپال ەتەتىندىگى. بۇل — ءبىر سەبەبى. ەكىنشى سەبەبى — يسلام ءدىنى ─ وتە ۇلكەن بىرىكتىرۋشى كۇش. تاريحي تۇرعىدا بىرىكتىرۋشى كۇش. كەزىندەگى اراب الەمىندەگى ۇلكەن ساياسي وقيعالار، قوزعالىستار، مىسالى ۇلت-ازاتتىق كۇرەس، ءوز تۇتاستىعىن ساقتاپ قالۋ، سىرتقى كۇشتەردىڭ ىقپالىنا توتەپ بەرۋ — مۇنىڭ بارلىعىندا ەڭ نەگىزگى كونساليداتور — يسلام ءدىنى. كەزىندە ساۋد ارابياسى وسمان يمپەرياسى كولونياسىنان شىققاندا نەگىزگى پايدا بولعان توپ — «مۇسىلمان باۋىرلارى». ەڭ نەگىزگى ءۋاحابيزمنىڭ شىققانى دا سول. ءۇشىنشىسى، حح عاسىردا نەوكولونياليزم تۇرعىسىندا يزرايل سياقتى باتىس مەملەكەتتەرى قىسىم جاسادى، تونادى. ءتۇرلى ادىلەتسىزدىكتەر جاسادى. سولارعا توتەپ بەرۋدىڭ ءبىر رەتى. مۇسىلمان مەملەكەتتەرىنىڭ ءدىني ىقپالداستىقتىڭ ناتيجەسىندە ءوز مۇددەلەرىن ساقتاپ قالۋىنىڭ باستى قارۋى — يسلامعا ورالۋ. يسلامدىق ىنتىماقتاستىققا جول بەرۋ. يسلام كونفەرەنسياسى ۇيىمىنىڭ پايدا بولعانى سونىڭ بىردەن-بىر كورىنىسى. بەلگىلى ءبىر دارەجەدە يسلام سىرتقى كۇشتەردىڭ، حريستيان الەمىنە، كرەست جورىقتارىن، ادىلەتسىزدىككە باعىتتالعان وسىنداي قوزعالىس. ەكىنشى جاعىنان بۇل وتە باقىلاۋعا بەرىلمەيتىن، كەي كەزدەرى باقىلاۋدان شىعىپ كەتەتىن قوزعالىستار. مۇنى ۇدەتىپ وتىرعان كەيبىر اراب مەملەكەتتەرىنىڭ وزدەرى. ءبىراق سونىمەن قاتار بۇعان سىرتقى كۇشتەردىڭ دە ارانداتۋ ارەكەتتەرى اسەر ەتتى. ءتۇرلى ساياسي ستراتەگيالىق قىسقا مەرزىمدى ماقساتتاردى كوزدەي ءجۇرىپ، ولار وسى ءدىني راديكاليزمدى پايدالانۋعا ۇمتىلدى. كەزىندە اۋعانستاندا كەڭەس وداعىنا قارسى تۇرۋ ءۇشىن «مودجاحيدتەردى» قارۋلاندىرعان، ۋساما بەن لادەننىڭ ءوزىن جاساقتاعان — امەريكا. ءبىراق مۇنداي ءدىني، اسكەري ۇيىمداردىڭ قىسقا مەرزىمدە مۇددەسىن ورىندايتىن شىعار، ءبىراق ولار سودان سوڭ باقىلاۋدان شىعىپ كەتەتىنىن ولار ۇققان جوق. ءوز الدىنا ءبىر ەشكىمگە مويىنسۇنبايتىن وسىنداي كۇشكە اينالدى. سىرتقى كۇشتەردىڭ اراب مەملەكەتتەرىنىڭ وسىنداي ارانداتۋىن ۇزاق مەرزىمدە ويلاي الماۋى وسىعان سەبەپكەر بولدى. كەلەسى سەبەبى بۇل اراب مەملەكەتتەرىنىڭ ءوز ىشىندەگى وپپوزيسيا، ءدىني وپپوزيسيا، بيلىگىنە كوڭىلى تولماۋى، رەنجۋى، ۇزاق ۋاقىت بيلىكتىڭ اۋىسپاۋىن، دەموكراتيانىڭ جوقتىعىن يسلام دىنىنەن اۋىتقىپ كەتتى دەپ ويلايدى، دىنمەن بايلانىستىرادى. وسىنداي مەملەكەتتىڭ بىلىعىنان كوڭىلى قالعاندار قايتا يسلام جالاۋىنىڭ استىندا بىرىكتى. 2000 جىلداردىڭ باسىنان باستاپ «اراب كوكتەمى» وقيعالارى بولدى، بيلىك اۋىستى. جاۋىزدىعى بويىنشا بىرىنەن ءبىرى اسىپ تۇسەتىن قوزعالىستار پايدا بولدى جانە سوڭعى 10-15 جىلدا مۇنداي قوزعالىستار وزىنە بولەك كۆازيمەملەكەتتەرگە اينالدى. بۇل سۋداندا، سوماليدە بار. ليۆيا، سيريانىڭ ءبىرتالاي بولىگىندە ءقازىردىڭ وزىندە دايش پايدا بولدى. وزدەرىنىڭ سوتتارى، ءوز قارۋلى كۇشتەرى، ءوز پوليسياسى، ەشكىمگە باعىنبايتىن شاريعاتى بار. ءبىراق ولار يسلامدى بۇركەمە رەتىندە قولدانادى. يسلام ءسوزىن جالاۋ قىلىپ، قاراقشىلىقپەن اينالىساتىن بانديتتىك، قىلمىستىق توپتار. يسلام ءدىنىنىڭ بۇعان ەشقانداي قاتىسى جوق. بۇلار باندالىق مەملەكەتتەر، باندالىق ايماقتار. ماقساتتارى — وسىنداي قاراقشىلاردى الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن جيناپ، سولاردى ۇيىمداستىرىپ، ءتۇرلى قىلمىستىق ارەكەتتەردى جاساۋ. ناعىز يسلام مەملەكەتى وسىنداي بولۋى كەرەك دەگەندەي قاتارلىق، ساۋديالىق، باسقا دا دەمەۋشىلەردىڭ بار ەكەنىن جاسىرا المايمىز.

باۋىرجان كاريپوۆ

حالىقارالىق "قازاقستان زامان" گازەتىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى، "ءبىزدىڭ سۇحبات" ءبولىمىنىڭ رەداكتورى