Facebook پاراقشاسى جاقسى ەرمەك. اركىم ءوز ويىن، بىلگەنىن ايتادى. اشىق الاڭ. ەشكىمدى سوگۋگە دە كەلمەيدى.

دەگەنمەندە كەيدە تاريحي وقيعالارعا تۇسىنىك بەرە كەتۋدىڭ ارتىقتىعى جوق. كەشەلى-بۇگىن بەلگىلى جۋرناليست، قالامگەر مۇرات الماسبەكتىڭ «سۇلۋباي شوقىسى»-نىڭ فوتوسۋرەتىن جاريالاۋى از-كەم اڭگىمەگە مۇرىندىق بولىپتى. وسى ورايدا سۇلۋباي باتىرعا توقتالا كەتۋدى ءجون كوردىم.

ەندەشە، سۇلۋباي باتىر كىم؟

شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ: «ابىلاي زامانى – قازاق باتىرلارىنىڭ زامانى بولدى» دەپ جازعانى بار ەدى. سول سەكىلدى ءور التايدى تىتىرەتىپ ايداي الەمگە اتى شىققان وسپان زامانى دا سان باتىردى تۋدىردى. باسقاسىن ايتپاعان كۇننىڭ وزىندە تۇركيالىق قازاق عالىمى ابدۋاقاپ قارا شىعارعان نۇرعوجاي باتىردىڭ «ازاتتىقتىڭ وشپەس رۋحى» كىتابى، بۇركىتبايدىڭ ءانى «ويعايشا»، سۇلۋباي باتىردىڭ «سۇلۋبايدىڭ ءانى» سىندى ناقتى دەرەكتەر تالاي سىردى ايعاقتايدى.

سۇلۋباي ساپى ۇلى  (1907-1944)  كەرەيدىڭ جانتەكەي اتاسىنان تارايتىن تاسبيكە رۋىنان.

اتىمدى سۇلباي دەپ اكەم قويعان،

رۋىم جانتەكەيدەن ورتانى ويعان، – دەيتىنى سودان.

سۇلۋباي ءتورت اعايىندى بولىپ، بايبول دەگەن اعاسى، كوڭباي، ءدوتباي دەگەن ىنىلەرى بولعان. شەشەسىنىڭ اتى ءماليما. سۇلۋبايدىڭ ءوز كىندىگىنەن ماعيلا، زاعيلا دەگەن ەكى قىز تۋعان.  سۇلۋباي شاھيد بولعاننان كەيىن، ايەلى شولپاندى قۋانىشباي باتىردىڭ ءىنىسى احمەت العان. سۇلۋباي باتىر پايدالانعان ەرتوقىم تاياۋ جىلدارعا دەيىن شىنجاڭنىڭ باركول اۋدانىندا ساقتالعان ەدى.

اكەدەن جاستاي جەتىم قالعان سۇلۋباي قارشادايىنان وزگەلەردىڭ مالىن باعىپ، نە ءبىر قيىن كۇندەردى باستان كەشەدى. 1929 جىلى تومەنگى التايدان ءور التايعا كوشىپ، شىڭگىلگە قونىستانادى.

1937-1938 جىلدارعى ستاليندىك زۇلماتتى شىنجاڭ جەرىنە كوشىرىپ قولدانعان شىڭ شىساي جاۋىزدىعىنا قارسى التاي ەلى العاش كوتەرىلگەندە، وعان باسشىلىق ەتكەن نوعايباي ۇلى ىرىسحان سۇلۋبايدى باۋىرىنا تارتىپ، ءىنىسى ەتىپ الادى. سۇلۋباي قارىمدى بالۋان، ولەڭشى، ءانشى، ايبارلى ازامات بولىپ جەتىلەدى.

1937 جىلى ۇكىمەت ىرىسحان اۋىلىنان پوچتاشىلىققا ءبىر ادام بەرۋدى تالاپ ەتكەندە، ىرىسحان سۇلۋبايدى كورسەتەدى. پوچتاشىلىق قىزمەتتى سۇلۋباي 1940 جىلعى اقپانداعى كوتەرىلىسكە دەيىن جالعاستىرادى.

 1940 جىلى اقپاندا اقتەكە، ەسىمحان، نوعايباي، ىرىسحان، وسپاندار شىڭ شىسايدىڭ زۇلىمدىعىنا قارسى كوتەرىلىس جاساعاندا، سۇلۋباي، سايىپ، سۇلەيمەن، زاتەلباي، مۋسالارمەن بىرلىكتە اتويلاپ العا شىعىپ، ەرەن ەرلىگىمەن، شەبەر ۇيىمداستىرۋشىلىعىمەن كوزگە تۇسەدى.

وسىدان كەيىن ونىڭ اتى ءتىپتى دە تانىلا تۇسەدى. سول جىلى اقپاننىڭ باسىنان قازاننىڭ سوڭىنا دەيىن توعىز ايداي  ەرلىكپەن شايقاسقان كوتەرىلىسشىلەر ارت-ارتىنان جەڭىسكە جەتەدى. ساربازدار سانى ون نەشە ادامنان ەكى مىڭ ادامعا جەتەدى. قازاق قولى سوعىسقان سايىن جەتىلىپ، جەڭىمپاز قوسىنعا اينالادى. جاۋدىڭ تالايىنىڭ جەتەسىن قيىپ، جەڭىلىسكە ۇشىراتادى. وسىنىڭ بارلىعىندا سۇلۋباي اتويلاپ الدا جۇرەدى، اقىلىنا قايراتى ساي بولىپ، الماس قىلىشتاي جارقىلدايدى.

جەڭىلگەن  جاۋ جاعى – ۇكىمەت ارمياسى امالسىز حالىقپەن ىمىراعا كەلىپ، كەلىسىم-شارت ارقىلى سوعىستى توقتاتۋعا ءماجبۇر بولادى. ەل يەلەرى اقىلداسا كەلىپ، كوتەرىلىستىڭ تۋىلۋىنا سەبەپكەر بولعان تۇرمەدە جاتقان ەلدىڭ بىلىكتى ازاماتتارى – ءشارىپحان، ماڭكەي، حالەل، بۇقات، اقىتتاردى بوساتىپ الۋ شارتىمەن سوعىستى توقتاتادى. وسىنداي كەلەلى كەڭەستىڭ باس قوسۋىندا جانە ۇكىمەت جاعىمەن بولعان كەلىسىم-شارتتا سۇلۋباي نەگىزگى تۇلعانىڭ ءبىرى رەتىندە قاتىسادى.

«ەلدى ۇيىمداستىرىپ كوتەرىلىس جاساۋعا مۇرىندىق بولار» دەپ الاڭداعان ۇكىمەت جاعى 1941-1942  جىلدارى سۇلۋبايعا اۋداندىق ساقشىنىڭ مالىن باسقارتىپ، ونى وزدەرىنە تاۋەلدى ەتپەك بولادى.  ءبىراق سۇلۋباي بۇل شىرعانى باسپاي، 1944 جىلى ناۋرىزدا كوتەرىلىسشىلەرگە قوسىلىپ باس ساردارلىققا تاعايىندالادى.

باتىردىڭ قازاسى جانە «سۇلۋباي شوقىسى»

سۇلۋباي – وسپان باتىر قولىنىڭ باس اسكەري قولباسشىسىنا تاعايىندالعان سوڭ، 1944 جىلى ءساۋىردىڭ باسىندا ونىڭ باسشىلىعىندا، بۇلعىن وزەنى قۇيعانىنىڭ اياق جاعىنداعى الاتوبەدە  سۇراپىل سوعىس بولادى. سوعىسقا قاتىسقان قازاق ساربازدارى 700 شامالى ادام بولسا، جاۋ اسكەرى ولاردان ءۇش ەسە كوپ ەدى. سوعىس توتەنشە قيان-كەسكى جاعدايدا ءبىر اپتاعا جالعاسادى. سۇلۋبايدىڭ شەبەر جەتەكشىلىگىندە، قازاق قولى جاۋدىڭ تاس-تالقانىن شىعارادى. بەكىنىستى تارتىپ الىپ، جەڭىسكە جەتەدى.

وسى كۇنى قاشقان جاۋدى وكشەلەي قۋىپ، سوققى بەرىپ جۇرگەندە، سۇلۋبايعا قاپىلىستا وق تيەدى. تايلاق تۇيەدەي بۋرىل اتىنىڭ ساۋىرىن قان جۋىپ، اتتان قۇلايدى. ساربازدار ونى دەرەۋ قۇتقارۋعا كىرىسىپ، ماشيناعا سالىپ، كەڭەس وداعىنىڭ كومەگىمەن كەلگەن ارنايى دارىگەرگە جەتكىزەدى. شۇعىل ەمدەۋگە كىرىسىپ كومەك كورسەتكەنمەن ءونىمى بولمايدى. وق باتىردىڭ ماڭدايىنان ءتيىپ، وڭ جاق قۇلاعىنىڭ ارتىنان شىققان ەكەن. قانسىراپ ەكى دۇنيە ورتاسىندا ولىممەن ارپالىسقان باتىر ءۇشىنشى كۇنى شاھيد بولادى. بۇل قازاعا بۇكىل قوسىن عانا ەمەس، تۇتاس التاي ەلى كۇڭىرەنەدى. جەر قايىسقان قالىڭ جۇرت جانازاسىنا قاتىناسىپ، كوز جاستارىن كولدەتىپ، قارا جەردىڭ قوينىنا قيماستىقپەن اتتاندىرادى. باتىردىڭ مۇردەسى بۇلعىن وزەنىنىڭ قۇيعانىنىڭ باس جاعىنداعى قومقارىنعا جەرلەنەدى.

سۇلۋباي باتىردىڭ شاھيد بولۋى جايىندا نۇرعوجاي باتىر ءوز ەستەلىگىندە: «ول «ءبىز قازاق مالدى باققان مومىن ەدىك، سوعىستى بۇرىن كورىپ جاتىلماعان» دەپ قاراۋىلعا شىققاندا، ماۋزەردى قولىنا جۇلىپ الۋشى ەدى. اسا مەرگەن، اسا جۇرەكتى، وسپاندى وق تيگەندە جاۋدى قويشا قىرىپ، كوتەرىپ الىپ شىققان ەرەكشە كۇشتىڭ يەسى بولعان ەر سۇلۋباي شىعىس تۇركىستاننىڭ ەڭ جوعارعى سوعىس گەنارالى اتاعىنا يە بولدى. ول «قايقايا شاپقان قاراكەر، قايىرىلار ما ەكەن قايران ەل» دەپ، ۇلتى ءۇشىن شىبىن جانىن قۇربان ەتتى... سۇلۋباي ءولدى. اسقار تاۋدان ايرىلدىق. بۇكىل ارميا سۇلۋبايعا ازا ءبىلدىردى. سۇلۋبايدىڭ تابىتى الدىندا انت بەرىپ، ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىن ماڭگى باقي جۇرگىزۋگە سەرت بەردىك» دەپ جازادى.

 باتىرعا وق تيگەن سول تاۋدى حالىق اياۋلى باتىر ۇلىنىڭ اتىمەن «سۇلۋباي شوقىسى » دەپ اتايدى. ءور التاي توڭكەرىسىندەگى 10 ادامعا «باتىر» اتاعىن بەرگەندە، سونىڭ ءبىرى سۇلۋباي باتىر بولادى.

«سۇلۋبايدىڭ ءانى»

سۇلۋبايدىڭ باتىرلىعىمەن بىرگە ونىڭ ءاقىن-انشى بولعانى جايىندا ەل ىشىندە  اڭىز-اڭگىمە كوپ. ءتىپتى تويلاردا قارسى جاعىنا دەس بەرمەگەن ايتىسكەر اقىن بولعانى دا ايتىلادى. سۇلۋباي باتىر كوزى تىرىسىندە دە ءوزىنىڭ اسقاق اندەرىمەن جاۋىنگەرلەرگە رۋح سىيلاپ وتىرسا، ولگەننەن كەيىن دە ءانى ارقىلى ارتىندا قالعان ساربازدارىن قاناتتاندىرىپ وتىرعان. شىنجاڭدا شىرقالىپ جۇرگەن «سۇلۋباي ءانىنىڭ» ءسوزىن تولىق كەلتىرە كەتسەك، تومەندەگىدەي:

اتىمدى سۇلۋباي دەپ اكەم قويعان،

رۋىم جانتەكەيدەن ورتانى ويعان.

جوقشىلىق قولدى بايلاپ ءبىر قويمادىڭ،

بۇل ءىسىڭ استە كەتپەس، ءسىرا، ويدان.

سەكپىلتاي شاڭقان، تۇرعىن-اي،

ەسەن بول ەل-جۇرت، قۇربىم-اي.

نەمەسە سوڭعى قايىرمادا «وسىمەن ءوتتى ءبىر كۇن-اي» دەپ ايتىلادى.

استىمدا القوڭىرىم جەلمەدىڭ عوي،

قۇدايىم سۇراعاندى بەرمەدىڭ عوي.

تالپىنىپ قانشا قانات قاقسام داعى،

قىسقا ءجىپ كۇرمەۋىمە كەلمەدىڭ عوي.

قايقايا شاپقان قاراكەر،

قايرىلار ما ەكەن قايران ەل؟

نەمەسە:

سەكپىلتاي شاڭقان كوك جاساڭ،

ارمان جوق كۇلىپ ويناساڭ.

باسىندا ماۋەسى جوق قۋ قايىڭنىڭ،

جىگىتكە پايداسى جوق ۋايىمنىڭ.

سان جەردىڭ ءدامىن تاتىپ سۋىن ءىشتىم،

بىلمەيمىن قايدا الارىن قۇدايىمنىڭ.

بىلعارى توقىم، بۇراما زەر،

بۇرىلار ما ەكەن ءبىزدىڭ ەل؟

سۇلۋباي ءور كەرەيدىڭ باتىرىمىن،

سان جەردە تەڭدىك العان اقىنىمىن.

باعىمدى ءوزىم ولسەم اكەتپەي مە،

شاقاباي وسى جۇرگەن جاقىنىمىن.

شىڭگىلدىڭ ءمولدىر سۋىنداي،

دەپ سالعان ءانىم «سۇلۋباي»

ءان قايىرماسى كوبىنەسە ءار ەكى جول سايىن قايتالانىپ وتىرا­دى.

سۇلۋباي ساپى ۇلى ءوزى ولسەدە ارتىنا وشپەس ءىز قالدىرعان باتىر. ءور التاي دالاسىندا ونىڭ اتىنداعى «سۇلۋباي شوقىسى» كىندىك ولكەسىن قورعاۋ جولىنداعى ماڭگىلىك ەسكەركىشىندەي زەڭگىر كوككە بوي سوزسا، «سۇلۋبايدىڭ ءانى» سول دالانى قورعاعان قىزعىش قۇستاي تۋعان دالاسىندا قالىقتاي ۇشادى.

ءجادي شاكەن ۇلى

جازۋشى