شار تارىزدەس ەكەنىن الدەقاشان عالىمدار دالەلدەپ كەتسە دە ءوز كوزىمىزبەن كورىپ، كۋا بولماعان، وسى كۇنگە دەيىن «راسىمەن دومالاق پا؟» دەگەن تاڭدانىسىمىزدى جاسىرا المايتىن جەر-انانىڭ ساياسىندا قانشاما مىڭ-ميلليارد ادام ءومىر ءسۇرىپ جاتقانى كىمگە بولسا دا قىزىق. كۇللى جاراتىلىس ىشىندە اقىل مەن سانانى مەنشىكتەپ، ونى ولشەۋلى كۇندەرى ءھام ساناۋلى ساعاتتارىنىڭ پايداسىنا جۇمساعان ادامداردىڭ ءارقايسىسىنىڭ جولى – بولەك، تاعدىرى – ءتۇرلى. سول الۋان ءتۇرلى تاعدىرعا قۇرىلعان ءومىر ساحناسىنىڭ كەيىپكەرلەرى (بىزدەر) قانشالىقتى كوپ بولعانىمەن بەلگىلى ءبىر دارەجەدە جالعىزدىققا يە. گابريەل گارسيا ماركەسشە ايتساق، «كەز كەلگەن جان ءوز-وزىن بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە جالعىز سەزىنەدى».
جەر بەتىنە العاش رەت ادام اياعى تيگەن ۋاقىتتان باستاپ جالعىزدىق ۇعىمى دا كولەڭكە ەلەسىندەي ىلەسىپ كەلەدى. ونىڭ ولشەمىن ەشكىم باعامداپ، شەگىنە جەتكەن ەمەس. جانە بۇل كەلەر ۋاقىتتىڭ ەنشىسى دەپ تە ايتا المايمىز. مۇنىڭ سىرىن «ادامزات بالاسىنا ورتاق ماڭگىلىك ءسوز» دەگەن قاعيدانىڭ اياسىنان ىزدەگەنىمىز ءلازىم. جالعىزدىقتى ادام دۇنيەتانىمىنان ءبولىپ نەمەسە كەي ادامدارعا عانا ءتان قۇبىلىس رەتىندە ساناۋىمىز الەمدىك ءھام ادامزاتتىق ماسەلە (پروبلەما)، ءارى قاتەلىك بولار ەدى. بۇگىنگى جاھاندانعان زاماننىڭ ءومىر سۇرۋشىلەرى جالعىزدىق ۇعىمىنىڭ كەڭىستىگىن تارىلتىپ تاستاعانداي. اركىم ءوز جالعىزدىعىن الەۋمەتتىك پروبلەماسىمەن شاتاستىرىپ ءجۇر. جەتىمدىك پەن جالعىزباستىلىق، دوس-جارانسىز وتكەن ءسات پەن قارت ادامنىڭ كۇيى، ارينە، جالعىزدىق تاقىرىبىمەن مازمۇنداس. ءبىراق، اتالعان دۇنيەلەر ماڭگىلىك ەمەس، ۋاقىتشا. ال بىر-ەكى كۇندىك جالعىزدىق ءبىز قوزعاپ وتىرعان ادامزات جالعىزدىعىنىڭ ولشەمىنە سىيمايدى، شەگىنە جەتپەيدى.
عالىمداردىڭ «جالپى ادامزات بالاسىنىڭ كوگنيتيۆتىك ساناسىندا ءاردايىم تۇپكىلىكتى ورىن تەپكەن پسيحيكالىق قالىپ-قۇبىلىستىڭ ءبىرى – جالعىزدىق» دەگەن پايىمىنا سۇيەنسەك، ونىڭ تال بەسىكتەن جەر بەسىككە دەيىنگى جانىمىزبەن بىرگە جاسايتىن بەينەسىز اقيقات ەكەنىن بىلە تۇسەمىز. ءبىراق بۇل پىكىردى ادامزات، سونىڭ ىشىندە جەكەلەگەن ادامداردىڭ سانالى تۇردە ۇستانبايتىنى بايقالادى. نەگە؟ جالعىزدىقتىڭ ءتۇرى، ياكي ءتۇسى جوق. جانە ونى جاقسى نە جامانعا جاتقىزىپ، كورگەن جەردە قاشۋعا، سەزگەن كەزدە قورقۋعا بولمايدى. بەلگىسىز تىلسىم كۇشتىڭ (قۇدايدىڭ) بۇيرىعىمەن بولاتىن ءولىمدى قالاي قابىلداساق، جالعىزدىق ۇعىمىنا دا ناق سول ورەدە سالقىنقاندىلىقپەن قاراعانىمىز ءجون. وسى تۇستا كۇللى ادام اتاۋلىعا باعىتتالار ءسوز: ادامزاتقا قاتىستى ماسەلەگە (ءولىم مەن ءومىر، جالعىزدىق) ۇيدەگى تەرەزەنىڭ جاقتاۋىنان قاراماي، ۇكىمى جۇرمەيتىن تۇسىنىكتەرگە وزىنشە شەشىم شىعاراتىن پەندەلىكتىڭ تۇساۋىنان ارىلىپ، ادامي كوزقاراسقا يە بولساق، سۇرەر ءومىرىمىز ءسال دە بولسا جەڭىلدەر مە ەدى...
قوعامداعى ادامداردىڭ جالعىزدىق حاقىنداعى ويى ءبىر جەردەن شىقپاۋىنان بولار ونى بىرەۋ دوس تۇتسا، بىرەۋ قاس كورەدى. امەريكاندىق زەرتتەۋشىلەردىڭ «جالعىزدىق ادامنىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتىن ارتتىرىپ، ويلاۋ قابىلەتىن جاقسارتادى» دەگەن قورىتىندىسىنا قاراپ، اداسقان جالعىزدىعىمىزدى ىزدەپ كەتەردەي كۇيگە تۇسەمىز. انىعىندا جالعىزدىق ەشكىمگە ءوزىن ىزدەتكىزبەيتىن شىندىق. ول، تەك سەزىنۋ مەن مويىنداۋدى عانا قاجەت ەتپەك. ال بۇل ارەكەتتەردى ورىنداي الماعان جاعدايدا جانىمىزداعى جالعىزدىعىمىزدىڭ بەتىن شاڭ باسادى. اقىرىنداپ ادامدىق كەيپىمىزدەن الىستاي باستايمىز. تۇسىنىگىمىز تۇرلەنىپ، اقيقاتىندا ادامعا ۇقسامايتىن ادام بولىپ شىعا كەلەمىز. وسى مازمۇندا ءومىر سۇرۋگە دە بولادى. جالعىزدىقتىڭ فورمۋلاسىن شەشە الماۋ – جارىق دۇنيەدەگى باقىتتى كۇندەردى سوڭىنا جاقىنداتپاق ەمەس. تەك ادام رەتىندە ادامزاتتىق ءتامسىلدى تارقاتا الماعانىمىز، قالا بەردى تۇسىنۋگە ۇمتىلماعانىمىز وكىنىشتى بولماسا.
ادامنىڭ ادامدىعىنىڭ ءبىر بەلگىسى – جالىعۋ. ۋاقىتتىڭ قوڭىراۋى سوققاندا كۇندەلىكتى شارۋا مەن ۇيقىدان، ەشقاشان جەتپەيتىن اقشادان، ءتۇبى جوق جازۋدان، دوس پەن تۋىستان، ايەل مەن بالادان، قالا بەردى ءومىر سۇرۋدەن جالىعاتىن ساتتەر بولادى. ءومىردىڭ وسىنداي ءولىارا شاعىندا ادامنىڭ كۇيبەڭ تىرشىلىكتەن قاشىپ، مەدەت تۇتار مەكەنى – جالعىزدىعى.
البەر كاميۋدىڭ وسى تۋراسىنداعى ايتقان ويى («ادام و باستان جالعىز، ول ءوزىنىڭ ويى مەن سەزىمدەرىن ءوزى عانا تۇسىنە الادى، جالعىزدىقتىڭ باستاۋى – ادامنىڭ وزىندە») توعىز رەت تولعانىپ جازعان سوزىمىزگە تۇزدىق بولا الاتىنداي. دەسەك تە ءبىر نارسەنى ۇمىتقان سياقتىمىز: ادامزاتقا ورتاق كەز كەلگەن ۇعىم بارشاعا بىردەي تۇپكى ماعىناسىندا جەتپەيتىنى حاق. ءار حالىق ءوز ۇلتتىق مەنتاليتەتتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ قابىلداماق. بۇل حالىقتىق قاسيەت جالعىزدىق تاقىرىبىندا دا ءرول وينايدى. ماسەلەن، «جالعىزدىق – تەك قۇدايعا عانا جاراسقان» دەيتىن، ءدىني نانىم-سەنىممەن استاسقان قازاقى تانىم-تۇسىنىك ءبىز شەرتىپ وتىرعان «كۇيدىڭ» ماڭىنا جۋىقتايتىن دا ماعىنا بەرمەيدى. اتالعان ناقىل قازاق قوعامىندا تاربيەلىك مانگە يە بولىپ، ادامزات جالعىزدىعىمەن مازمۇنداس، ايتسە دە ۇندەس ەمەس.
وز-وزىمىزبەن وڭاشا قالۋعا مۇمكىندىك بەرمەيتىن ءوزىمشىل ۋاقىت پەن مازاسى قاشقان تىرلىكتەن باس ساۋعالاپ، سۋ جاعاسىنداعى سەرۋەنگە ارنالعان جولدا تەرەڭ تىنىس الار تازا اۋا ىزدەپ كەلەمىن. اينالانى قاراڭعىلىق تورلاپ، كەشقۇرىم ءساتتى تۇنىق ءتۇن قۇشاعىن اشا قارسى الىپ تۇر. قارا كورسەتكەن ادام اياعى از. ءسال الىستا قول ۇستاسقان ەكەۋ كەتىپ بارادى. قارسى بەتتە ورىس اپايىمىز كۇشىگىمەن ءجۇر. انەۋ ءبىر جەردە قالپاقتى كىسى سۋ بەتىنەن كوز الماي، ورىندىققا ءوزى عانا جايعاسىپتى. بۇل كورىنىس كوز الدىما ادامزاتقا ورتاق كارتينانى ەلەستەتكەندەي: بىرەۋ دوسىمەن، بىرەۋ يتىمەن، ەندى بىرەۋ جالعىزدىعىمەن سەرىك ەكەن. وسى وقيعادان كەيىن سانامنىڭ ساڭىلاۋىن تۇرتكەن قاڭعىباس ويلار مازا بەرمەدى. شىن مانىندە ءبىز ءبارىمىز ءبىر-بىر جالعىز ەمەسپىز بە؟ جالعىزدىق دەگەن شىنايى سوزدەن نەگە قورقامىز؟ نەگە مويىنداعىمىز ءھام ەستىگىمىز دە، اۋىزعا العىمىز دا كەلمەيدى؟ ءوزىم دە بىلمەيمىن...
مارجان ءابىش
